2. Aqrar-sənaye kompleksi və inteqrasiyası.
    Aqrar–sənaye kompleksi (ASK) kənd təsərrüfatı məhsulla­rı­nın istehsalı, saxlanması, emalı və istehlakçılara çatdırılması ilə məşğul olan sahələrin toplusudur. ASK özündə aşağıdakı dörd sahəni birləş­dirir: 1) Kənd təsərrüfatı üçün maşın, avadanlıq, nəqliyyat vasitələri, zə­rər­vericilərə qarşı mübarizə vasitələri və digər investisiya əmtəələri ün­sür­lərini istehsal edən və ona texniki xidmət göstərən sənaye sahələri; 2)Kənd təsərrüfatının özü; 3) Kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü, emalı, saxlanması, daşınması və satılması ilə məşğul olan sahələr; 4) Is­teh­salın inkişaf etdirilməsinin ümumi şərtlərini və insanların həyat fəa­liy­yətlərini təmin edən infrastruktur sahələri. ASK-nın tərkibində in­frastruktur xüsusi yer tutur və onu həmin üç sahənin hər hansı birinə aid etmək düzgün deyildir. Infrastrukturun özü də iki yerə bölünür: 1) Istehsal infrastrukturu; 2) Sosial infrastruktur. Bunlar bu və ya digər dərəcədə eyni vaxtda yuxarıda göstərilən sahələrin hamısına aiddir. Həm də istehsal infrastruk­turu­na istehsala bilavasitə xidmət edən sahə­lər (yol-nəqliyyat, anbar və tara təsərrüfatları, texniki xidmət və s.), so­sial infrastruktura isə adamların həyat fəaliyyətlərini təmin edən sa­hələr (mənzil-kommunal təsərrüfatı, mədəni-məişət xidməti, tica­rət, iaşə və s.) daxildir.
    Kənd yerlərində yol-nəqliyyat sistemi bərbad vəziyyətdə olan ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olan iqtisadi vahidlərə böyük ziyan dəyir, təkrar istehsalın normal ahəngi pozulur və bütün bunlar nəticə etibarılə məhsulların istehsalına çəkilən xərclərin və onların kapitaltutumunun artmasına səbəb olur. Yolların pis vəziy­yətdə olması kəndi şəhərdən ayırır, kənd əhalisinin yaxın şəhərlərdəki mə­dəni - məişət poten­sialından istifadə etmək imkanlarını, kənddə ya­şa­mağa marağı azaldır. Kəndin istehsal infrastrukturu sistemində aqro­servis xüsusi yer tutur. Zəhmətkeş kəndli özünə məxsus olan inven­tar­la­rı həmişə yaxşı mühafizə olunan yerlərdə saxlamış, onlara əsl tə­sər­rüfatçı qayğısı ilə yanaşmışdır. Belə olduqda inventar və texnikadan etibarlı şəkildə və uzun müddət istifadə etmək mümkündür. ASK-nın intensiv inkişaf etdirilməsində sosial infrastruktura üstünlük verilməsi, onun təkrar istehsalın intensiv tipinə cavab verə bilən tələblərə uyğun­laşdırılması da mühüm rol oynayır. ASK-nı səciyyələndirərkən nəzərə almaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatı həmişə sənaye, ticarət və digər sa­hə­lərlə əlaqədar olmuşdur. Həm də ASK anlayışı elmi anlayışlar sis­temi­nə bu yaxınlarda daxil olmuş və onun meydana gəlməsi kənd təsər­rü­fa­tı ilə əlaqədar olan və hazırda vahid təkrar istehsal prosesində bir­ləşmiş digər sahələr arasındakı əlaqə və qarşılıqlı asılılıqların keyfiy­yətcə yeni səviyyəsi deməkdir. Çünki kənd təsərrüfatı məhsulları isteh­salının artı­rıl­ması, əhalinin ərzaq, sənayenin isə xammallara olan tə­lə­batının ödə­nilməsi təkcə kənd təsərrüfatından deyil, həm də ASK-nın bütün hissə­lərinin əlaqəli şəkildə inkişaf etdirilməsindən asılıdır.
    Aqrar-Sənaye Kompleksinin formalaşmasının əsası­nı aqrar sə­naye inteqrasiyası təşkil edir. Aqrar-sənaye inteqrasiyası (ASI) dedikdə kənd təsərrüfatının ona xidmət edən və onun məhsullarını isteh­lakçı­la­ra çatdıran müxtəlif sahələrlə istehsal əlaqələrinin güclənməsi nə­zərdə tutulur. ASI əmək bölgüsü və ixtisaslaşdırmanın dərinləşmə­sinin nəticə­si­dir. Deməli, kənd təsərrüfatının onunla bağlı olan digər sahə­lərlə ge­niş münasibətləri olmalıdır. Bu, hər şeydən əvvəl kənd təsərrüfatı üçün əsas və dövriyyə kapitalı ünsürləri istehsal edən, habelə onun məh­sul­la­rının reallaşdırılmasına xidmət göstərən sahələrlə əlaqələrin güc­lən­mə­si­nə aiddir. 
    ASI çoxcəhətlidir və müxtəlif formalarda təzahür edir. Bu, hər şey­dən əvvəl prosesin hansı səviyyədə (ölkə miqyasında, rayon, yaxud da müəssisə çərçivəsində) getməsindən asılıdır. ASI-nin formaları həm­çinin əlaqədə olan sahələrin texnoloji və təşkilati cəhətdən bir-birilərinə nə dərəcədə yaxın olmalarından asılıdır. Inteqrasiya prosesinin xarak­terinə ayrı-ayrı sahələrin xüsusiyyətləri, əldə edilən məhsulların və on­ların emal olunması texnologiyasının spesifikası da böyük təsir gös­tərir.
    Ölkə miqyasında və böyük rayonlarda ASI öz ifadəsini kənd tə­sərrüfatı ilə sahələrarası əlaqələrin güclənməsində, regional ASI-nın for­malaşması və inkişaf etməsində tapır. Müxtəlif sahələr üzrə ASI kənd təsərrüfatının müvafiq sahəsinə uyğun gələn sahələri birləşdirir. Ta­xıl­çılıq, tərəvəzçilik, pambıqçılıq, südçülük üzrə ASI-lər dediklə­ri­mi­zə misal ola bilər. Aşağı, yəni müəssisə və rayon səviyyələrində ASI-nin formaları aqrar-sənaye müəssisələri, birlikləri və kombinatlarından, aqrofirmalardan, istehsal və elm-istehsal sistemlərindən ibarətdir.
    ASI-nin formalaşması və böyük nailiyyətlər qazanıl­masında in­kişaf etmş ölkələrin təcrübəsi diqqətəlayiqdir. Belə ki, bu ölkələrdə sahələrarası kooperasiyanın inkişafı ona gətirib çıxarmışdır ki, ASK çərçivəsində yaradılan məhsulların dəyərində birinci və üçüncü sa­hə­lərin xüsusi çəkisi fasiləsiz olaraq yüksəlir, kənd təsərrüfatınınkı isə aza­lır. Inkişaf etmiş ölkələrdə onların arasındakı nisbət təqribən  30:10:60-dır. Qərb ölkələrinin aqrobizneslərinin xüsusiyyəti, onların başlıca olaraq ərzaq istehsalına istiqamət götürmələridir. ABŞ və Kanadada bit­kiçilik və qarışıq yem məhsullarında kənd təsərrüfatı xammallarının xüsusi çəkisi olduqca yüksəkdir. Bəzi ölkələrdə kənd təsərrüfatı tex­nikasının bir çox baza növləri (traktorlar, kombaynlar) idxal olunur, hə­min ölkələrin özləri isə texnikanın digər növlərini ixrac edə bilirlər. Son ərzaq məhsulları və xammalların istehsalı sahəsində də müəyyən ix­tisaslaşdırma müşahidə olunur. Bunlar ASK-da bütünlüklə təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi prosesinin getdiyini göstərir. Bunun sayəsində inkişaf etmiş ölkələr ərzaq probleminin həll edilməsində çox böyük nai­liy­yətlər qazanmışlar. Şimali Amerika və Qərbi Avropa ölkələri keçən əsrin 80-ci illərində bir çox kənd təsərrüfatı məhsulları – taxıl, şəkər, yağ, ət ilə özlərini təmin etmək sahəsində yüksək nəticələrə nail ol­muş­lar. Bütövlükdə inkişaf etmiş ölkələr dünyada istehsal olunan yağlı və dənli bitkilərin 1/3 hissəsini, ətin demək olar ki, 40%-ni öz əllərində cəm­ləşdirmişlər. Həmin ölkələrdə digər komplekslərlə müqayisədə ASK-nın səciyyəvi cəhəti onun tərkibinə daxil olan və müx­təlif sahələrdə fəaliyyət göstərən, bir-biri ilə əlaqələndirilən istehsal va­hidlərinin qeyri sosial iqtisadi yekcinsliyə malik olmasıdır. Bunu on­dan görmək olar ki, ASK-nın birinci və üçüncü sahələrində istehsalın təmərküzləşməsi dərəcəsi kənd təsərrüfatı üzrə eyni göstəricidən xeyli yüksəkdir. Məsələn, ABŞ-da fermerlər üçün investisiya əmtəələrinin 75%-dən çoxunu 8 sənaye şirkəti göndərir. 100 firma yeyinti sənayesi məhsullarının 1/2 hissəsini  öz əllərində cəmləşdirmiş, pərakəndə ərzaq  marralı dövriyyəsinin 1/3 hissəsi 20 ticarət şirkətinin payına düşür. Kənd təsərrüfatında isə ilkin istehsal vahidlərinin rolu tədriclə ənənəvi kəndli (fermer) təsərrüfatlarından aqrar-sənaye birliklərinə (ASB) ke­çir. Bu birliklər bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının ilkin emalı və sax­lanması ilə məşğul olmaqla üfuqi inteqrasiyanı həyata keçirirlər. Hə­vəskar mal göndərənlər və kənd təsərrüfatı üçün sənaye məhsul­la­rının pərakəndə satışı ilə məşğul olan tacirlər də istehsal kooperasi­ya­sına daxil olurlar. Bir sıra ASB-lər sənaye şirkətlərinin bilavasitə təşəb­bü­sü ilə ASK-nın kənd təsərrüfatına daha çox nüfuz edən birinci və üçün­cü sahələrində formalaşır. Lakin kənd təsərrüfatı ilə sənayenin in­teq­rasiyasının digər iki yolu daha tipikdir. Bunlardan biri ondan iba­rət­dir ki, fermer təsərrüfatlarının özlərinin təmərküzləşməsi səviyyəsi yüksəlir. ABŞ-da illik əmtəəlik məhsulu 100 mln. dollardan çox olan iri kənd təsərrüfatı müəssisələri, təsərrüfatların ümumi sayının cəmi–cüm­lətanı 7%-i təşkil etdikləri halda, kənd təsərrüfatının əmtəəlik məhsu­lunun 80%-dən çoxu onların əlində cəmlənmişdir. Belə müəssisələr təd­ric­lə fərdi təsərrüfat olmaqdan çıxır, tərəfdaşlıq təsərrüfatına və ya aq­ro­kooperasiyalara çevrilirlər. Ikincisi isə ondan ibarətdir ki, fermer tə­sərrüfatları arasındakı kooperasiyadan geniş istifadə olunur. Onlar məi­şət, istehlak, kredit ittifaqlarında, elektrikləşdirmə assosiasiyaların­da, istehsal xidmətlərinin təmin və texnikadan birgə istifadə olunması və onun təmiri, hətta torpağın birgə becərilməsi üzrə kooperativlərdə bir­ləşirlər. Kooperativ şirkətləri çərçivəsində kəndli (fermer) təsərrü­fat­ları intensiv texnologiyaya yiyələnir və öz məhsul­larının emalı ilə məş­ğul olan müəssisələrlə müvəffəqiyyətlə inteqrasiyaya girirlər. Doğrudur, kooperativlər xırda fermer təsərrüfatlarının vəziyyətinin sabitləşməsinə kömək edirlər, lakin onların müflisləşməsinin qarşısını ala bilmirlər. Məsələn, ABŞ-da fermer təsərrüfatlarının sayı keçən əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində­ki 5,4 milyondan 80-ci illərin ortalarında 2,2 milyona en­mişdir. Əsrin 80-ci illərinin ortalarında borclarını ödəyə bilmədiklərinə görə fermer təsərrüfatlarının hər il 900 milyon dollar məbləğində mül­kiy­yəti müsadirə olunmuş və hərraca qoyulmuşdur.
    Inkişaf etmiş ölkələrdə fermer və qeyri-fermer təsərrüfatları­nın bir-biri ilə müqayisəsi göstərir ki, son illərdə onların gəlirlərindəki fərq azalmış və ikincilər birincilərə nisbətən daha sabitdirlər. Lakin bunlara baxma­yaraq fermer təsərrüfatları ilə əlaqədar olan problemlər mövcud­dur və onların həlli gəlirlərin çoxalmasında və nəticə etibarilə kənd tə­sərrüfatı məhsulları istehsalının artırılmasında müsbət rol oyna­ya bilər.
    Inkişaf etmiş ölkələrin çoxunda kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbin qiymətlərə görə elastikliyi aşağıdır. Təqribi hesablamalar göstərir ki, fermer təsərrüfatlarının məhsulları üzrə elastiklik əmsalı 0,20-0,25 arasında tərəddüd edir. Bu o deməkdir ki, kənd təsərrüfatı məh­sullarının qiyməti 40-50% aşağı düşməlidir ki, istehsalçılar bu məh­sulların tədarükünü 10% artıra bilsinlər. Aydın məsələdir ki, isteh­lakçı­lar alternativ əmtəələrlə müqayisədə əlavə kənd təsərrüfatı məhsul­larına az əhəmiyyət və aşağı qiymət verirlər. Ona görə ki, məlum oldu­ğu kimi, tələbin elastikliyini müəyyən edən əsas amil əvəzetmədir. Bu o demək­dir ki, hər hansı bir kənd təsərrüfatı məhsulunun qiyməti aşağı düşdük­də, istehlakçı onu qiyməti aşağı düşməmiş başqa bir məhsul ilə əvəz et­məyə meylli olur. Lakin, varlı ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləri aşağı düşdükdə, aydın məsələdir ki, insanlar gündə 3 dəfə yeməkdən 4-5 dəfə yeməyə keçmirlər. Insanların qida məhsullarını di­gər məhsullarla əvəz etmələri təbii – bioloji məhdu­diy­yətlərlə əlaqə­dar­dır. Kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbin qeyri elastikliyi də aza­lan son faydalılıq anlayışının köməyilə aydınlaşdırıla bilər. Varlı və zən­gin cəmiyyətlərdə əhali, ümumiyyətlə yeməkdən kor­luq çəkmir və yaxşı geyinir, yəni bir növ kənd təsərrüfatı məhsulları ilə yaxşı təmin olun­muşlar. Ona görə də əlavə kənd təsərrürfatı məhsul­la­rının istehsalı son faydalılığın tez bir zamanda aşağı düşməsinə səbəb olur. Beləliklə, is­teh­lakın azacıq artmasını təmin etmək üçün kənd təsərrüfatı məhsul­la­rı­nın qiymətləri çox aşağı düşməlidir.
    Inkişaf etmiş ölkələrdə müşahidə olunan meyllərdən biri də kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə təklifin artmasıdır. Bunun başlıca səbə­bi isə texniki tərəqqidir. Burada hər şeydən əvvəl, fermer təsərrüfat­larının tamamilə elektrikləş­dirilməsi və mexanikləşdirilməsi, torpaq­la­rın becərilmə texnologiyasının, irriqasiya işlərinin yaxşılaşdırılması, güb­­rədən istifadə olunması, malqaranın yetişdirilməsi və onlara qulluq edilməsinin təkmilləşdirilməsi və s. nəzərdə tutulur. Bütün bunların nəticəsində, məsələn, ABŞ-da 1930-1980-ci illərdə bir işçiyə düşən kapital qoyuluşu 15 dəfə artmışdır. Bu isə öz növbəsində bir fermerə düşən becərilən torpaq sahəsinin 5 dəfə artmasına səbəb olmuşdur. Bu ölkədə bir nəfər kənd təsərrüfatı işçisi 1820-ci ildə 4 nəfərin, 1947-ci ildə 14 nəfərin, 1987-ci ildə isə 96 nəfərin təmin olunması üçün lazım olan qədər ərzaq məhsulları və xammallar istehsal etmişdir. Kənd təsər­rüfatında əmək məhsuldarlığı xeyli yüksəlmiş və hazırda  aqrar sahədə təqribən 5,0 mln. nəfər məşğul olur ki, bu da əhalinin ümumi sayının 2%-ni təşkil edir.
    Beləliklə, inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar bölmənin inkişaf etdi­rilməsində çox böyük nailiyyətlər qazanılmış və təcrübə toplanmışdır. Bu, kənd təsərrüfatı sahəsində yeridilən düzgün dövlət siyasəti nəticə­sində mümkün olmuşdur. 

TBQ = R : S ∙ 100