| Əsas » Məqalə » İqtisadiyyat |
Mövzu 25: Beynəlxalq valyuta münasibətləri.( 2 saat) Plan 1. Valyutanın mahiyyəti, milli və qünya valyuta sistemləri. 2. Valyuta məzənnəsi və onu müəyyən edən amillər. 3. Beynəlxalq maliyyə kredit sistemi. 1.Valyutanın mahiyyəti, milli və dünya valyuta sistemləri. Valyuta sözü qiymət, dəyər mənasını verir və ölkənin pul vahidi–manat, dollar, funt sterlinq və i.a.–deməkdir. Hər bir milli bazarın özünün valyuta sistemi vardır. Milli valyuta sistemi ölkənin pul sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Lakin o, təkcə daxili pul tədavülünü deyil, həm də beynəlxalq hesablaşmalarla əlaqədar meydana çıxan münasibətləri əhatə edir. Milli valyuta sisteminin əsas ünsürləri aşağıdakılardır: 1) Milli valyuta vahidi, 2) Valyuta məzənnəsi, 3) Valyutanın dönərliliyi şərtləri, 4) Valyuta və qızıl bazarları sistemləri, 5) Ölkənin istifadə etdiyi beynəlxalq hesablaşma qaydaları, 6) Ölkənin qızıl valyuta ehtiyatlarının tərkibi və idarə edilməsi sistemi, 7) Ölkədə valyuta münasibətlərini tənzimləyən milli təsisatların statusu. Milli valyuta sistemi beynəlxalq hüquq normaları nəzərə alınmaqla, milli qanunvericilik əsasında formalaşır. Bu sistemin xüsusiyyəti ölkə iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsi, onun xarici iqtisadi əlaqələri, qarşıya qoyulan sosial vəzifələrlə müəyyən edilir. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər inkişaf etdikcə milli valyuta sistemlərinin bazasında dünya valyuta sistemi əmələ gəlmişdir. Bu valyuta sistemi dövlətlərarası razılaşmalarla təsbit olunan beynəlxalq valyuta münasibətlərinin təşkili formasıdır. Onun əsas ünsürləri bunlardır: 1) Valyuta məzənnələrinin müəyyən edilməsi və qorunub saxlanması mexanizmi; 2) Beynəlxalq tədiyələrin tarazlaşdırılması qaydası; 3) Valyutaların dönərlilik şərtləri; 4) Beynəlxalq valyuta və qızıl bazarlarında istifadə olunan qaydalar; 5) Valyuta münasibətlərini tənzimləyən dövlətlərarası təsisatlar. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində pul vəsaitinin bir ölkədən digər ölkəyə hərəkəti, valyutaların dəyişdirilməsi və satılması hər şeydən əvvəl iri kommersiya bankları tərəfindən həyata keçirilir. Bu bankların müxtəlif ölkələrdə filialları, yaxud da başqa ölkələrin banklarında hesabları olur. Müştərilər onların vasitəsilə ticarət və başqa xarici iqtisadi əməliyyatları həyata keçirməklə bir ölkənin banklarındakı hesablara pul qoymaq, lazım gəldikdə isə onu hər hansı bir valyuta ilə digər bir ölkənin banklarına köçürtdürmək imkanına malik olurlar. Beynəlxalq valyuta bazarının başlıca iqtisadi vahidləri xaricə mal göndərənlər, xaricdən mal gətirənlər və dolayı aktivlərin sahibləridir. Valyuta bazarının bu "ilkin" subyektləri ilə yanaşı, "ikinci", "törəmə" subyektləri də vardır. Bunlar kommersiya bankları, valyuta brokerləri və dilerləridir. "Ikincilik", "törəmə" anlayışlrı şərtidir. Çünki hazırda xarici valyuta bazarlarında bütün sövdələşmələrin 90%-ə qədəri ticarətlə əlaqədar deyildir. Valyuta ticarətinin böyük bir hissəsi mənfəət əldə etmək məqsədilə həyata keçirilən adi birja oyunlarıdır. Burada valyuta məzənnələri çox mühüm rol oynayır. Beynəlxalq valyuta bazarının ən iri mərkəzləri Londonda, Tokioda, Nyu-Yorkda, Frankfurtda və Brüsseldədir. Beynəlxalq pul tədavülü dairəsində başlıca subyektlərdən biri də hökumət orqanlarıdır. Bu, onunla əlaqədardır ki, dünya iqtisadiyyatında pul-kredit münasibətləri dövlətlərin milli mənafelərinə toxunur. Odur ki, bu münasibətlərin təkamülü gedişində, onları tənzimləyən və milli mənafelərə uyğun gələn qanun və qaydalar işlənib hazırlanır. Dünya valyuta sistemi sənaye inqilabından və dünya təsərrüfat sistemi yarandıqdan sonra meydana gəlmiş və öz inkişafında aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir; 1) XIX əsrdə–yarandığı vaxtdan ikinci dünya müharibəsinədək olan dövr; 2) Ikinci dünya müharibəsinin gedişində–1944-cü ildə Bretton-Vudse (ABŞ) konfransında dünya valyuta sisteminin hüquqi cəhətdən rəsmləşdirildiyi vaxtdan XX əsrin 70-ci illərinin ortalarınadək olan dövr; 3) XX əsrin 70-ci illərinin ortalarından meydana gəlmiş və hazırda mövcud olan valyuta sistemi. Dünya valyuta sistemi öz inkişafının ilk iki mərhələsində qızıl (qızıl sikkə) standartına əsaslanmışdır. Pul tədavülü və beynəlxalq hesablaşmaların bu qaydada təşkili pulun vəzifəsinin qızılda təsbit olunmasını və milli pul vahidinin qızıl məzmununun müəyyən edilməsini nəzərdə tuturdu. Bu, qızılın rəsmi qiyməti hesab olunurdu. Tədavülə qızıl sikkələr buraxılmışdı və onlar tədiyə vasitəsi hesab edilirdi. Mərkəzi banklar kağız pulları (banknotları, xəzinə biletlərini və başqa pul nişanlarını) nominal dəyərlə qızıla dəyişməyə borclu idilər. Qızılın istənilən şəkildə ölkəyə gətirilməsi və ölkədən aparılmasına icazə verilirdi. Qızıl standartı özünün klassik formasında XIX əsrin əvvəllərində meydana gəlmiş, əsrin axırlarında isə demək olar ki, sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin hamısında mövcud olmuşdur. Qızıl standartı şəraitində tədiyə balansının tənzim-lənməsi əsas etibarilə kortəbii surətdə, xüsusi kanallar vasitəsilə qızılın bir ölkədən digərinə aparılması yolu ilə həyata keçirilmişdir. Bu dövrdə beynəlxalq hesablaşmaların aparılmasında, əslində dövlət iştirak etmir, rəsmi qızıl ehtiyatları isə tədiyə balansının tarazlaşdırılmasında başlıca "tənzimləyici" rolunu oynayırdı. Lakin sonralar qızıl standartın ləğv olunması üçün obyektiv əsaslar yaranmağa başladı. Bu, beynəlxalq miqyasda kapitalın hərəkətinin genişlənməsi, kredit və nəqd olmayan hesablaşmaların üstünlüyə malik olduğu dövrdə daxili tədiyə mexanizminin təkamülü nəticəsində baş verirdi. Bunun təsiri ilə tədiyə balansı qalığının ödənilməsi mexanizmində keyfiyyət dəyişiklikləri əmələ gəldi. Beynəlxalq hesablaşmaları tarazlaşdırmaq üçün dövlət orqanlarının sərəncamında olan iqtisadi vasitələr xeyli genişləndi. Valyutanın devalvasiyası, yaxud da revalvasiyası yolu ilə onun məzənnəsindən hiyləgərlik məqsədilə istifadə edilməsi, əmtəələrin, xidmətlərin və kapitalın hərəkətini tənzimləmək üçün inflyasiya və ya deflyasiya siyasətinin yeridilməsi, uçot (faiz) dərəcələrinin dəyişdirilməsi, beynəlxalq borc və kreditlərdən istifadə olunması və nəhayət xarici borcların restrukturizasiyası–bütün bunlar alınmış borcun və kreditlərin ödənilmə müddətinin vaxtaşırı uzadılmasına və nəticədə tədiyə balansını müvəqqəti olsa da tarzlaşdırmağa və qızıl ehtiyatları hesabına onun mənfi qalığını qeyri-müəyyən müddətə aradan qaldırmağa imkan verdi. Beləliklə, qızıl standartı sisteminin daha səmərəli sistemlə əvəz edilməsi üçün obyektiv şərait hazırlanmış oldu. Buna dünya iqtisadiyyatında və iki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə siyasi və iqtisadi qeyri-sabitlik də təkan verdi. Beynəlxalq valyuta sisteminin yenidən təşkili planı ikinci dünya müharibəsi illərində hazırlanmış, onun yeni mexanizminin fəaliyyət prinsipləri isə 1944-cü ildə Bretton-Vudsedə (ABŞ) keçirilmiş valyuta-maliyyə konfransda müəyyən edilmişdir. Bretton-Vudse valyuta sistemi elə dünya valyuta sistemi deməkdir. Bu sistemə görə qızılla yanaşı, ABŞ dolları və çox az həcmdə Ingiltərə funt sterlinqi ehtiyat yaratmaq vəzifəsini yerinə yetirir və bu məqsədlə onlar qızıla dəyişdirilirdi. Həm də onların qızıla dəyişdirilmə qiyməti də sabit idi. Yəni bir unsiya qızıl (bir unsiya 31,1 qrama bərabərdir) 35 dollara bərabər tutulurdu. Valyuta məzənnələri qəti müəyyən olunmuşdu, ölkələr (sosialist ölkələrindən başqa) arasındakı valyuta münasibətləri BVF tərəfindən həyata keçirilirdi. Qızıl-valyuta standartının normal fəaliyyət göstərməsi, ehtiyatların daim artırılmasını tələb edirdi. Bundan başqa, qızıl və valyuta (dollar) ehtiyatları arasında ən əlverişli nisbət qorunub saxlanmalı idi. Bu şərtlərə əməl olunmaması Bretton–Vudse sistemini uğursuzluğa gətirib çıxara, ehtiyat vəsaitin (dollar, fund sterlinq, qızıl) çatışmaması dünya ticarətində ləngimələrə, onun çox olması isə qəti müəyyən edilmiş valyuta məzənnələri sisteminin pozulmasına səbəb ola bilərdi. ABŞ-ın dollar ehtiyatı onun qızıl ehtiyatından bir neçə dəfə çox olduğuna və başqa ölkələr dollar ehtiyatının qızıl ehtiyatı ilə əvəz olunmasını tələb etdiklərinə görə o, (ABŞ) 1971-ci il avqustun 1-dən rəsmi olaraq Amerika dollarının qızıla dəyişdirilməsini dayandırdı. Ona görə qərbi Avropa ölkələri də dolların məzənnəsinin qorunub saxlanmasına dair üzərlərinə götürdükləri öhdəlikdən imtina etdilər. Bununla da Bretton- Vudse valyuta sistemində böhran baş verdi. Odur ki, bu böhrandan çıxmaq üçün 1972-1974-cü illərdə BVF-nin «Iyirmilər komitəsi» dünya valyuta sistemində islahatlar aparılmasına dair layihə hazırladı. 1976-cı ilin yanvar ayında BVF-nin üzvü olan ölkələr Kinqston şəhərində (Yamayka) təşkilatın nizamnaməsində dəyişiklik edilməsi haqqında razılığa gəldilər və bu, Yamayka valyuta sistemi adını aldı. Yamaykada BVF-nin nizamnaməsinə edilmiş dəyişikliklər 1978-ci ildə qüvvəyə mindi. Və burada dünya valyuta sistemində əmələ gələn aşağıdakı dəyişikliklər öz əksini tapdı: 1) Qızılın rəsmi qiyməti ləğv olundu; 2) Dəyişən məzənnələr sistemi rəsmən təsbit edildi; 3) BVF-nin üzvü olan ölkələrin daxili və xarici iqtisadi siyasətlərinin əlaqələndirilməsinə verilən tələblər artırıldı; 4) SDR1-in əsas ehtiyat aktivlərinə çevrilməsi bəyan edildi. Bütün bunların nəticəsində ölkələrin valyuta siyasətləri onların makro-iqtisadi siyasətlərinin ayrılmaz hissəsinə çevrildi. 2. Valyuta məzənnəsi və onu müəyyən edən amillər. Hər bir ölkənin pul vahidi valyuta adlanır. Burada söhbət banknotlardan, xəzinə biletlərindən, müxtəlif növ bank hesablarından, habelə çeklərdən, veksellərdən, akkreditivlərdən və başqa tədiyə vasitələrindən gedir. Müxtəlif valyutalarla ifadə olunan bu tədiyə sənədləri xüsusi bazarlarda–valyuta bazarlarında alınır və satılır. Milli valyuta bazarlarında tələb və təklif müxtəlif valyutalarda öz əksini tapan, beynəlxalq miqyasda əmtəələrin, xidmətlərin və kapitalların hərəkətinə xidmət edən pula olan tələb və öhdəliklərin toqquşması nəticəsində formalaşır. Məsələn, ABŞ-dan kompüter ixrac edən sahibkar məhsulun satışından əldə etdiyi Ingiltərə funt sterlinqini öz ölkəsinin milli valyutasına – dollara dəyişdirmək istəyir. Deməli, o, özünün bu hərəkəti ilə ABŞ dollarına tələb, Ingiltərə funt sterlinqinə isə təklif formalaşdırır. Bütün valyutaları şərti olaraq üç qrupa bölmək olar: 1) Sərbəst dönərli valyutalar; 2) Qismən dönərli valyutalar; 3) Dönərli olmayan (qapalı) valyutalar. Həm rezidentlər, həm də qeyri–rezidentlər tərəfindən həyata keçirilən istənilən əməliyyat (ticarət, qeyri-ticarət, kapitalın hərəkəti) nəticəsində əldə edilən və qanunvericiliklə məhdudiyyətlər qoyulmayan valyutaya dönərli valyuta deyilir. Ayrı-ayrı əməliyyat növləri və müxtəlif valyuta sövdələşmələri nəticəsində əldə edilən, lakin müəyyən məhdudiyyətlər qoyulan, yaxud da icazəalma qaydaları ilə tənzimlənən valyuta qismən dönərli valyuta adlanır. Nəhayət, dönərli olmayan (qapalı) valyuta dedikdə, əslində qanunvericilikdə bütün əməliyyatlar üzrə müəyyən məhdudiyyətlər qoyulan milli pul vahidi nəzərdə tutulur. Buna keçmiş Sovet Ittifaqının milli valyutasını – manatı misal göstərmək olar. Valyuta sövdələşmələrinin subyektləri arasında meydana çıxan bütün münasibətlərin toplusu "valyuta bazarı" adlanır. Valyuta bazarı bir-birilə müasir rabitə vasitələri ilə bağlı olan çoxsaylı iri kommersiya banklarından və digər maliyyə idarələrindən ibarətdir. Bu mənada valyuta bazarı alıcı və satıcıların toplaşdığı hər hansı bir konkret yer deyildir. Təcrübəli dilerlər valyuta bazarlarında (məsələn, kommersiya bankında xüsusi şöbənin əməkdaşı) özlərinin iş yerlərində oturub kompüter və telefon vasitəsilə digər bankların dilerləri ilə əlaqə saxlayır və valyutaların məzənnələri haqqında lazımi məlumatlar əldə edirlər. Alıcı bankın dileri telefon vasitəsilə satıcı bankın dileri ilə əlaqəyə girir və sövdələşir. Sövdələşmənin həyata keçirilməsi bir neçə saniyədən 2-3 dəqiqəyə qədər çəkir. Onu təsdiq edən sənədlər sonra göndərilir, bank hesablarında müvafiq qeydlər isə iki iş (bank) günündə aparılır. Valyuta ticarətinin bu formada təşkilinə banklararası valyuta bazarı deyilir. Valyuta əməliyyatlarının böyük əksəriyyəti nəqd olmayan formada, yəni cari və müddətli bank hesablarında müvafiq qeydlər edilməklə aparılır, çox az bir hissəsi isə nəqd pul mübadiləsinin payına düşür. Bəzi ölkələrdə banklararası bazarın bir hissəsi valyuta birjası şəklində təşkil olunur. Müasir kommunikasiya vasitələri bütün gün ərzində (bazar günlərindən başqa) valyuta əməliyyatlarını aparmağa imkan verir. Məsələn, bütün dünyada geniş filiallar şəbəkəsinə malik olan Qərbi Avropa bankı günün istənilən vaxtı Sinqapurda, Frankfurtda, San-Fransiskoda, Ankarada, Nyu-Yorkda dolların alverini edə bilər. Göründüyü kimi, müasir dövrdə milli valyuta bazarları bir-biri ilə sıx tellərlə bağlı olmaqla, dünya valyuta bazarının tərkib hissəsidirlər. Bir ölkənin pul vahidinin başqa bir ölkənin pul vahidində ifadə olunan qiymətinə valyuta məzənnəsi deyilir. Milli pul vahidi məzənnəsinin xarici pul vahidinin məzənnəsində təsbit olunması isə valyuta qiyməti adlanır. Bu zaman milli pul vahidinin məzənnəsi ya birbaşa qiymət təyinetmə (xarici valyutanın 1, 10, 100 vahidi = milli valyutanın "X" vahidinə), yaxud da əks qiymət təyinetmə (milli valyutanın 1, 10, 100 vahidi = xarici valyutanın "X" vahidinə) formasında müəyyən edilə bilər. Ölkələrin əksəriyyətində milli valyutaların məzənnələrini müəyyən edərkən birbaşa qiymət təyinetmədən, Böyük Britaniyada əks qiymət təyinetmədən, ABŞ-da isə hər ikisindən istifadə olunur. Valyuta bazarının peşəkar iştirakçıları üçün "valyuta məzənnəsi" anlayışı demək olar ki, yoxdur. Onlar buna alıcı və satıcı məzənnələri deyirlər. Alıcı məzənnəsi milli valyuta ilə xarici valyutanın satın alındığı, satıcı məzənnəsi isə xarici valyutanın milli valyutaya satıldığı məzənnədir. Məsələn, 1 Ingiltərə funt sterlinqinin 1,5655/75 ABŞ dollarına bərabər olması o deməkdir ki, ABŞ-ın kommersiya bankı bir funt sterlinqi 1.5655 ABŞ dollarına satın almağı və 1.5675 dollara satmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Deməli, birbaşa qiymət təyinetmədə satıcı məzənnəsi alıcı məzənnəsindən daha yüksəkdir. Satıcı məzənnəsi ilə alıcı məzənnəsi arasındakı fərqə marj deyilir. Bu fərq bankın valyuta əməliyyatlarının aparılması ilə əlaqədar xərclərini ödəyir və onun mənfəətinin formalaşmasında iştirak edir. Valyuta məzənnələri mübadilə obyekti olan tədiyə sənədlərinin növlərinə görə də fərqlənir. Bununla əlaqədar olaraq teleqraf baratlarının, çeklərin, banknotların xüsusi məzənnələri vardır. "Kross-məzənnə" anlayışı da mövcuddur. Bu, sövdələşmədə iştirak edən tərəflərdən heç birinə məxsus olmayan iki xarici valyuta arasında qiymətin təyin edilməsi deməkdir. Məsələn, əgər Azərbaycan Milli bankı ABŞ dollarının Yapon yeninə olan məzənnəsini müəyyən edirsə, bu kross-məzənnə adlanır. Müxtəlif milli valyuta bazarlarında kross-məzənnələr arasında fərq ola bilər. Kross-məzənnələr haqqında 34.1. cədvəlinin məlumatlarına əsasən daha aydın təsəvvür əldə etmək olar. Cədvəl 34.1. Əsas valyutaların kross-məzənnələri (24.03.2001)
Nəhayət, valyuta məzənnələri sövdələşmələrin növündən asılı olaraq fərqləndirilir. Bunlardan biri nəqd sövdələşmələr, digəri isə müddətli sövdələşmələr üzrə məzənnədir. Nəqd sövdələşmə üzrə məzənnə o deməkdir ki, valyuta dərhal, iki iş günü ərzində göndərilir. Müddətli sövdələşmələrdə isə valyutanın göndərilməsi müəyyən olunmuş vaxtda həyata keçirilir. P1 = r ∙ P2 və ya r = P1 : P2 Burada: "r”–valyuta məzənnəsi, P1 və P2–nəzərdən keçirilən ölkələrdə qiymətlərin səviyyəsi deməkdir. Bu nəzəriyyə belə bir fərziyyə əsasında hazırlanmışdır ki, beynəlxalq ticarətdə əsas məhsulların qiymətlərindəki fərq yox olub getdiyinə görə bütün ölkələrdə belə əmtəələrin eyni bir valyuta ilə hesablanan qiymətləri təqribən bir-birinə bərabər olmalıdır. Məsələn, tutaq ki, 1GBP=1.5000 $– məzənnəsi ilə eyni "nəsildən" olan kompüterin bir ədədinin qiyməti Ingiltərədə 1000 funtsterlinqə, ABŞ-da isə 2000 dollara bərabərdir. Belə olduqda Ingiltərə şirkətləri ABŞ-a kompüter ixracını artırırlar. Bu, ABŞ-da həm idxalın, həm də təklifin artmasına və qiymətlərin Ingiltərədəki qiymətlərin səviyyəsinə, yəni 15000 $-ə düşməsinə gətirib çıxarır. Ingiltərədən ixrac, ABŞ-da isə idxal edənlərin fəaliyyəti funt sterlinqə olan tələbi artırır. Bu isə öz növbəsində funt sterlinqin məzənnəsinin yüksəlməsinə (məsələn, deyək ki, 1GBP=1.6500$) səbəb olur. Bütün bunların nəticəsində ABŞ-da kompüterin qiyməti tarazlıq qiymətindən bir qədər yüksək olur. Lakin bütün əmtəələr, xüsusilə də xidmətlər üzrə bu cür tarazlaşma mexanizmi fəaliyyət göstərə bilməz. Bu sözlər daha çox daşınmaz əmlaka aiddir. Belə ki, ayrı-ayrı ölkələrdə daşınmaz əmlakın qiyməti həmin ölkələrdəki valyuta məzənnələri nəzərə alınmaqla hesablandıqda bir-birindən fərqlənə bilər. Başqa bir misal. Vəsaitə qənaət etmək məqsədilə, heç vaxt baş qırxdırmaq, yaxud da restoranda nahar etmək üçün bir ölkədən başqa ölkəyə getməzlər. Bunun üçün sadəcə olaraq, yaşayış yerini dəyişdirmək daha məqsədəuyğundur. Gətirilən bu misallar bütün əmtəə və xidmətlər üçün eyni tarazlaşma mexanizminin olmadığını göstərir. Valyuta məzənnələrinə təsir edən amillərdən biri də onun özünün dinamikası ilə ölkənin ticarət balansı arasındakı qarşılıqlı əlaqədir. Valyuta məzənnəsi ilə ticarət balansı arasında əks əlaqə vardır. Ticarət balansının pisləşməsi, yəni idxalın ixracdan çox olmasının artması ölkənin xarici bazarlarda daha çox pul «xərclədiyini» göstərir. Bu da milli valyuta üzrə təklifin, xarici valyuta üzrə isə tələbin artmasına gətirib çıxarır. Bunun nəticəsində milli valyutanın məzənnəsi aşağı düşür. Ixrac idxaldan çox, yəni ticarət balansının qalığı müsbət işarəli olduqda isə əksinə, milli valyutanın məzənnəsinin yüksəlməsi meyli özünü göstərir. Məlum olduğu kimi, milli valyutanın məzənnəsinin aşağı düşməsi ixracın artması, idxalın isə azalması üçün stimul yaradır. Məsələn, üç ay ərzində ABŞ dollarının Ingiltərə funtsterlinqinə olan məzənnəsi 1.5000$-dən 1.6500$-ə düşdükdə, əmtəə ixrac edənlər 3 ay bundan əvvəlkinə nisbətən 10% çox mənfəət əldə edir, Ingiltərədən əmtəə idxal edənlər isə 10% artıq ödəyirlər. Valyuta məzənnəsinin bu cür dəyişməsi ixracın artmasına və idxalın azalmasına şərait yaradır. Başqa sözlə, bu, ticarət balansındakı mənfi qalığın azalmasına və nəticədə tamamilə yox olmasına, müsbət qalığın isə əmələ gəlməsi və artmasına səbəb olur. Milli valyutanın məzənnəsi yüksəldikdə hər şey tərsinə cərəyan edir. Valyuta məzənnəsinə təsir edən amillərdən biri də faiz dərəcələrinin dəyişdirilməsidir. Burada asılılıq göz qabağındadır. Belə ki, Ingiltərəyə nisbətən ABŞ-da faiz dərəcəsinin yüksək olması, digər şərtlər sabit qalmaqla investorlar üçün dolları daha cazibədar edir, onlar öz aktivlərini "dollar depozitində" yerləşdirməyə çalışırlar. Bunun nəticəsində valyuta bazarında dollara olan tələb artdığına görə onun məzənnəsi yüksəlir. Əksinə, ABŞ-da faiz dərəcəsi aşağı düşdükdə, dolların məzənnəsinin aşağı düşməsi meyli özünü göstərir. Lakin faiz dərəcəsinin valyutanın məzənnəsinə təsirini aydınlaşdırarkən nəzərə almaq lazımdır ki, bu qanunauyğunluq nominal faiz dərəcəsi üçün yox, real faiz dərəcəsi üçün (yəni ölkədə inflyasiyanın sürəti nəzərə alınmadan) doğrudur. Faiz dərəcəsinin dəyişməsi xeyli dərəcədə dövlətin pul-kredit siyasətindən və ölkənin mərkəzi bankının valyuta məzənnəsinin tənzimlənməsi sahəsində necə fəaliyyət göstərməsindən asılıdır. Pul-kredit siyasəti sərtləşdirildikdə tədavüldə olan pul kütləsi azalır və deməli valyuta bazarında milli valyuta üzrə təklif nisbi mənada aşağı düşür ki, bu da onun məzənnəsinin yüksəlməsinə gətirib çıxarır. Pul-kredit siyasətinin "yumşaldılması" isə milli valyutanın məzənnəsinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Vergi siyasətinin sərtləşdirilməsi də milli valyutanın məzənnəsinin aşağı düşməsi səbəblərindən biridir. Valyuta siyasətinin ən mühüm vasitələrindən biri də rəsmi orqanların, birinci növbədə mərkəzi bankın, valyuta məzənnələrinin tənzimlənməsinə müdaxilə etməsidir. Nəzərdən keçirilənləri ümumiləşdirərək müxtəlif amillərin təsiri ilə valyuta məzənnələrinin dəyişməsinin ümumi qaynunauyğunluğunu aşağıdakı düsturla ifadə etmək olar: r = (M1 : M2) ∙ (N1 : N2) ∙ (I1-I2) ∙ (P1-P2) ∙ T Burada: "r”–milli valyutanın məzənnəsi, M1–həmin ölkədə olan pul kütləsi, M2 –hər hansı başqa bir ölkədə olan pul kütləsi, N1 – həmin ölkənin ÜMM-i, N2 – hər hansı başqa bir ölkənin ÜMM-i, I1 və I2 – müvafiq olaraq faiz dərəcələri, P1 və P2–inflyasiyaların sürəti, T–ticarət balansı deməkdir. Bu düstura əsasən aşağıdakı qanunauyğunluğu aşkara çıxarmaq olar: "x" ölkəsində pul kütləsi (M1), ÜMM (N1), inflyasiyanın gözlənilən sürəti (P1) artıqda, faiz dərəcəsi (I1) aşağı düşdükdə, "y" ölkəsində isə əksinə, pul kütləsi (M2), ÜMM (N2), inflyasiyanın gözlənilən sürəti (P2) azaldıqda və faiz dərəcəsi (I2) artdıqda, "x" ölkəsinin milli valyutasına (r) nisbətən "y" ölkəsinin valyutasının məzənnəsi yüksəlir və bütün bunların nəticəsində "x" ölkəsinin ticarət balansı (T) pisləşir. 3. Beynəlxalq maliyyə-kredit sistemi. Ölkələr arasında iqtisadi münasibətlər ya birbaşa, yaxud da müxtəlif beynəlxalq iqtisadi təşkilatların vasitəsilə tənzimlənir. Belə təsisatlar hər şeydən əvvəl maliyyə-kredit sahəsində fəaliyyət göstərirlər. Bunlara beynəlxalq Valyuta Fondunu (BVF), Beynəlxalq Yenidənqurma və Inkişaf Bankını (BYIB), Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankını (BHB), Avropa Yenidənqurma və Inkişaf Bankını (AYIB) misal göstərmək olar. BVF ən iri beynəlxalq iqtisadi təşkilatlardan,dünya valyuta sistemini tənzimləyən mərkəzi orqanlardan biridir. BVF 1944-cü ildə ABŞ-ın Bretton-Vudse şəhərində beynəlxalq valyuta-maliyyə konfransında yaradılmışdır. BVF ölkələr arasında valyuta sahəsində münasibətlərin əsas, ən ümumi qaydalarını müəyyən edir və BMT-nin ixtisaslaşdırılmış müəssisəsi statusuna malikdir. Onun əsas vəzifələri valyuta problemləri üzrə hökumətlər-arası məsləhətləşmələr aparmaq və əməkdaşlığın daimi mexanizmini təmin etməkdən, valyuta məzənnələrini sabitləşdirmək və pul vahidlərinin rəqabətdə qiymətdən düşməsinin qarşısını almaqdan, fondun üzvü olan ölkələr arasında cari əməliyyatlar üzrə çoxtərəfli ödənişlər sistemini müəyyən və xarici iqtisadi mübadilənin maneəsiz inkişafını təmin etmək məqsədi ilə valyuta məhdudiyyətlərini aradan qaldırmaqdan, tədiyə balansındakı çatışmazlığı tənzimləmək üçün kredit verməkdən, lazım gəldikdə beynəlxalq miqyasda satıla bilən şeylərin yerini doldurmaq məqsidilə süni ehtiyat aktivləri – SDR yaratmaqdan ibarətdir.
BVF 1970-ci ildən başlayaraq beynəlxalq tədiyə və ehtiyat aktivləri buraxır. Beynəlxalq hesablaşma vahidi və dünya kredit pullarının bir növü olan SDR-in yaradılmasının əsas səbəbi milli valyutaların qeyri-sabitliyi olmuşdur. Dünya valyuta sisteminin qeyri-sabitliyi valyuta tənzimləmələrinin regional səviyyədə razılaşdırılmasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, 1979-cu ildə valyuta məzənnələrini sabitləşdirmək məqsədilə Avropa Iqtisadi Birliyinə daxil olan ölkələrdə Avropa Valyuta Sistemi (AVS) və Avropa Valyuta Vahidi olan EKYÜ yaradılmışdır. EKYÜ-dən "Ümumi bazara" daxil olan ölkələrin firmaları arasında aparılan əməliyyatlarda istifadə edilir. AVS-ə daxil olan ölkələrin valyutaları bir-biri ilə sıx surətdə bağlıdır və məzənnələrə görə fərqlənirlər. Milli valyutaların məzənnələri EKYÜ ətrafında 2,25% həddində tərəddüd edə bilər. Beynəlxalq hesablaşma vahidlərinin (SDR, EKYÜ) meydana gəlməsi dünya birliyinə daxil olan milli təsərrüfatların bir-biri ilə qaynayıb – qarışdıqlarını göstərir. Ən nüfuzlu beynəlxalq iqtisadi təşkilatlardan biri də BYIB-dir. Bank BMT-nin ixtisaslaşdırılmış müəssisəsidir. Bretton-Vudse konfransının qərarı ilə BVF ilə eyni vaxtda - 1944-cü ildə yaradılmış, lakin 1946-cı ildə fəaliyyətə başlamışdır. BYIB iki filialdan–Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası (BMK) və Beynəlxalq Inkişaf Assosiasiyası (BIA) ibarətdir. Bunların üçü bir yerdə Dünya Bankını əmələ gətirir. Yalnız BVF-nin üzvü olan ölkələr BYIB-nin üzvü ola bilərlər. Bu iqtisadi təşkilatı yaratmaqda məqsəd onun Ikinci dünya müharibəsində zərər çəkmiş üzvlərinin iqtisadiyyatlarını bərpa və inkişaf etdirməkdən ibarət olmuşdur. Əvvəlcə təsərrüfatı müharibədə dağılmış Qərbi Avropa ölkələrini dirçəltmək üçün kapitalist dövlətlərinin və xüsusi sahibkarların büdcə vəsaitləri səfərbərliyə alınmışdır. Qarşıya qoyulan vəzifələr 50-ci illərin ortalarınadək əsas etibarilə yerinə yetirildiyinə görə BYIB inkişaf etməkdə olan ölkələrdə kənd təsərrüfatı, infrastruktur, tikinti və sənaye sahələrində "inkişaf layihələrinin" maliyyələşdirilməsi üzrə ixtisaslaşmağa başlamışdır. BYIB-in filiallarının–BMK və BIA–spesifikası ondan ibarətdir ki, BMK hər şeydən əvvəl inkişaf etməkdə olan ölkələrdə xüsusi bölməni maliyyələşdirir. BIA isə zəif inkişaf etmiş ölkələrə güzəştli şərtlərlə, bəzi hallarda, hətta faizsiz kredit verir. Bundan başqa, dövlətin hakimiyyət orqanları kreditin və ona uyğun faiz məbləğinin ödənilməsini öz öhdəsinə götürdükdə BYIB ayrı-ayrı xüsusi, yaxud da dövlət müəssisələrinə kredit verir. Lakin bu zaman kredit almaq istəyən müəssisələr ən əlverişli şərtlərlə vəsait əldə etməyin digər mənbələrinin olmadığını sübuta yetirməlidirlər. BYIB hər hansı bir ölkəyə kredit verilməsi məsələsini həll edərkən, onun iqtisadi və maliyyə imkanlarının tükənməsinə dair məlumat tələb edir, bunun doğruluğunu yəqin etmək və tövsiyələr hazırlamaq məqsədilə oraya ekspertlərdən ibarət nümayəndə heyəti göndərilir. Bu tövsiyələrdə bir qayda olaraq kredit verilən ölkələrdə iqtisadiyyatın xüsusi mülkiyyətlə əlaqədar bölməsinin inkişaf etdirilməsi və onun iqtisadiyyatına xarici kapitalın gəlməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına üstünlük verilir. Bu şərtlər kreditə ehtiyacı olan ölkə tərəfindən qəbul edilmədikdə borc verilməyə bilər. Bəzi hallarda kredit verilməsindən siyasi təsəvvürlərə görə də imtina edilir. Məsələn, keçən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində Çilidə hakimiyyətə Xalq Cəbhəsinin nümayəndələri gəldikdə belə olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərində bankın fəaliyyətində özünü göstərən başlıca cəhət ondan ibarət olmuşdur ki, o, obyektləri və layihələri maliyyələşdirməkdə davam etməklə borc alan ölkənin yerləşdiyi iqtisadi siyasət dairəsinə daha çox nüfuz etməyə başlamışdır. Belə ki, bank həmin ölkənin iqtisadi siyasətinin işlənib hazırlanmasında bir növ ekspert vəzifəsini yerinə yetirir, sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulları üçün qiymət islahatının, gömrük siyasətinin hazırlanmasında, xarici ticarətin istiqamətlərinin müəyyən olunmasında iştirak edir. Bank "struktur tənzimləmələri", yəni iqtisadiyyatın tamamilə yenidən qurulması proqramlarının həyata keçirilməsi üçün daha çox kredit verir. Valyuta-maliyyə sahəsində fəal əməkdaşlıq edən hökumətlərarası təşkilatlar içərisində Iqtisadi Əməkdaşlıq və Inkişaf Təşkilatını (IƏIT) xüsusi qeyd etmək lazımdır. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin demək olar ki, hamısı bu təşkilata daxildir. O, təşkilatın üzvü olan ölkələrin iqtisadi inkişafındakı meylləri, iqtisadiyyat sahəsində daxili fəaliyyətlərin digər ölkələrin tədiyə balansına təsirini aşkara çıxarmalıdır. Bu təşkilatın hazırladığı proqnozlara əsasən makroiqtisdi siyasət sahəsində tədbirlər müəyyənləşdirilir. Beynəlxalq miqyasda fəaliyyət göstərən ən nüfuzlu banklardan biri də Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankıdır (BHB). Bu bank birinci dünya müharibəsi nəticəsində meydana çıxan borcların Almaniya tərəfindən ödənilməsini və onun tənzimlənməsini nəzərdə tutan "Yunqa planını" həyata keçirmək üçün qabaqcıl kapitalist ölkələri arasında 1930-cu ilin yanvar ayında bağlanmış HAAQA müqaviləsinə uyğun olaraq həmin ilin may ayında Bazeldə (Isveçrə) təsis edilmişdir. Lakin bank fəaliyyətə başladığı ilk gündən daha geniş beynəlxalq iqtisadi və siyasi vəzifələrin həll olunmasına xüsusi diqqət yetirmişdir. Bu, birinci növbədə beynəlxalq ticarətin sürətlə artmasına, onun nizama salınmasına, ölkələr arasında valyuta münasibətlərinin sabitləşdirilməsinə aiddir. BHB heç bir subsidiyadan istifadə etmir, mənfəəti bank fəaliyyətindən əldə edir və onu öz səhmdarları arasında dividend şəklində bölüşdürür. Bankın səhmdar təsisçiləri Belçika, Böyük Britaniya, Almaniya, Italiya, Fransa və Yaponiyanın mərkəzi bankları, habelə ABŞ-ın üç ən iri xüsusi bankından ibarət konsorsium olmuşdur. BVF-də müşahidəçi statusuna malik olan bu bank dünya valyuta sisteminin təkamül prosesi ilə əlaqədar problemlərin həll olunmasında onunla fəal əməkdaşlıq edir. Hazırda BHB demək olar ki, bütün Avropa dövlətlərinin, Kanada, Avstraliya, Yaponiyanın mərkəzi və ABŞ-ın bir qrup kommersiya banklarını birləşdirir. 70-dən çox mərkəzi bank özlərinin ehtiyat valyuta vəsaitlərini bu bankda saxlayırlar. Yuxarıda adları çəkilən beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar Şərqi Avropa ölkələri və keçmiş SSRI məkanında meydana gəlmiş müstəqil dövlətlərdə valyuta-maliyyə sahəsindəki problemlərin həll olunmasında bu və ya digər dərəcədə iştirak edirlər. Bunu əlaqələndirmək üçün 1990-cı ildə Avropa Yenidənqurma və Inkişaf Bankı (AYIB) yaradılmışdır. Bankın fəaliyyəti müxtəlif proqram və layihələrin maliyyələşdirilməsinə yönəldilmişdir. Göründüyü kimi, dünyada bütün ölkələrin mənafelərilə az və ya çox dərəcədə əlaqəsi olan maliyyə-kredit sistemi mövcuddur və o, bir sıra kəskin problemlərin həll olunmasında yaxından iştirak edir. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Baxış: 923 | | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Bütün rəylər: 0 | |
