Istehsalı təşkil etmək üçün təkcə əsas kapital ünsürləri deyil, həm də xammal, material, yanacaq, enerji, yarımfabrikat və s. lazımdır. Bunlar dövriyyə kapitalını əmələ gətirir. Dövriyyə kapitalı ünsürlərinin satın alınmasına sərf edilən vəsaitin dövriyyəsi isə başqa cür olur. Is­teh­sal prosesində emal olunan xammal və materiallar özlərinin əvvəlki is­tehlak dəyərlərini itirir və yeni forma alırlar. Yanacaq, elektrik enerjisi isə xammal və materiallardan fərqli olaraq istehlak edildikcə yox olur­lar. Dövriyyə kapitalı, kapitalın dövranı hər dəfə başa çatarkən tama­milə istehlak olunur və öz dəyərini yeni yaradılan əmtəələrin üzərinə keçirir.
    Kapitalın istehsal prosesində tamamilə istehlak olunan və öz dəyərini istehsal edilən əmtəələrin üzərinə birdən-birə keçirən, kapitalın bir dövranı ərzində istehsal olunmuş məhsulların satışından sonra pul formasında sahibinə qayıdan hissəsinə dövriyyə kapitalı deyilir.
    Dövriyyə kapitalı natural formada istehsalat ehtiyatlarına (an­barda olan xammallar, əsas və köməkçi materiallar, yanacaq, satın alınmış yarımfabrikat və i. a.); az qiymətli, tez xarab olan inventarlara və gələcək dövr xərclərinə (yeni məmulat növlərinin istehsalına hazırlıq, şaxtaların, neft quyularının və s. obyektlərin gələcəkdə istismarı ilə əla­qədar olan xərclər) bölünür.
    Dövriyyə kapitalına qənaət olunması, onlardan istifadə edil­məsinin yaxşılaşdırılması istehsalın səmərəlili­yi­ni yüksəltməyin başlıca amillərindəndir.                                          
    Müasir dövrdə dövriyyə kapitalına qənaət edilməsinin iqtisadi əhəmiyyəti öz ifadəsini aşağıdakılarda tapır:
    -Xammal, material və yanacaq sərfinin azaldılması istehsalda çox böyük iqtisadi səmərə əldə olunmasını təmin edir. Bu, hər şeydən əvvəl eyni miqdarda maddi ehtiyatlardan daha çox hazır məhsul istehsal olunmasına imkan verir və istehsalın miqyasının genişləndirilməsi üçün ilkin şərait yaradır;
    -Maddi ehtiyatlara qənaət olunması və yeni, iqtisadi cəhətdən ən sərfəli materialların istehsalata tətbiq edilməsi təkrar istehsal prosesində ayrı-ayrı sahələr arasında daha mütərəqqi proporsiyaların formalaşmasına və istehsalın sahə strukturunun təkmilləşdirilməsinə imkan verir;
    -Maddi ehtiyatlara qənaət olunmasına cəhd göstərilməsi ən yeni texnikadan istifadə olunması və texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi üçün stimul yaradır;
    -Maddi ehtiyatların istehlakı zamanı onlara qənaət edilməsi istehsal güclərindən istifadə olunmasının yaxşılaşması və içtimai əmək məhsuldarlığının yüksəlməsinə səbəb olur. Başqa sözlə, keçmiş, maddiləşmiş əməyə qənaət olunması içtimai əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi deməkdir. Digər tərəfdən, maddi ehtiyatlara qənaət edilməsi həm də canlı əməyə qənaət edilməsi deməkdir. Çünki bu zaman materialların yüklənməsi, daşınması, boşaldılması, saxlanılması ilə əlaqədar olan xərclər azalır;
    -Maddi ehtiyatlara qənaət olunması xeyli dərəcədə istehsal xərclərinin azaldılmasına və məhsul vahidinə çəkilən xərcin aşağı salınmasına təsir edir. Hazırda bütün istehsal xərclərinin 3/4 hissəsi maddi xərclərin payına düşür. Gələcəkdə, istehsalın texniki səviyyəsi yüksəldikcə məhsulun istehsalına sərf olunan ümumi xərclərin tərkibində maddiləşmiş əməyin xüsusi çəkisi artmaqda davam edəcəkdir. Deməli, əmək vasitələri və əmək cisimlərindən istifadənin yaxşılaşdırılması gələcəkdə içtimai istehsal xərclərinə qənaət olunmasının əsas istiqaməti olacaqdır; 
    -Maddi ehtiyatlara qənaət olunması istehsal xərclərinin azaldılmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etməklə, həm də bazar iqtisadiyyatı subyektlərinin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olur.
    Beləliklə, dövriyyə kapitalından istifadənin yaxşılaşdırılması və onlara qənaət edilməsi iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsində çox böyük rol oynayır.Odur ki, dövriyyə kapitalından istifadəni ifadə edən bir sıra göstəricilər hesab­lanır. Bunlara material, enerji, metal tutumu göstəriciləri misal ola bilər.
    Material tutumu dedikdə sərf olunan xammalların, yanacağın, enerjinin, materialların və dövriyyə kapitalının digər ünsürlərinin, enerji tutumu dedikdə yalnız sərf olunan yanacaq və enerjinin (bir çox hal­larda natural vahidlərlə), metal tutumu dedikdə isə sərf olunan metalın (adətən natural vahidlərlə) istehsal edilən məhsullara olan nisbəti nə­zərdə tutulur. 
    Material tutumu aşağıdakı düsturla hesablanır: 

 

 

    Burada: μ – material tutumu (%-lə), M – istifadə olunmuş xammalların, materialların, yanacağın, enerjinin və s. dəyərini (manat), Q – istehsal edilmiş məhsulun dəyərini göstərir.
    «Enerji tutumu» və «metal tutumu» göstəriciləri, material tutu­mu göstəricisinin variantları ola bilər. Yəni kəsrin surətində «M»-in yerinə sərf olunan «enerji» və ya «metal» qoyulur, kəsrin məxrəci isə olduğu kimi saxlanılır.
    Firmalarda xammal, material, yanacaq, enerji və s. yanaşı reallaşdırılmamış hazır məhsullar, hesablaşmalarda və kassada pul vəsaiti və əmək haqqı üzrə xərclər də olur. Bunları «tədavül fondları» adlandırırlar. Kapitalın dövranı prosesində dövriyyə kapitalı ilə tədavül fondları arasında sıx əlaqə mövcuddur. Belə ki, kapitalın döv­ranı hər dəfə başa çatdıqdan sonra onların biri digərinə çevrilir və ta­mamilə bərpa olunur. Dövriyyə kapitalı ilə tədavül fondları ikisi birlik­də «dövriyyə vəsaitini» əmələ gətirir.
    Dövriyyə kapitalından istifadənin səmərəliliyini təhlil edərkən başqa göstəricilərdən də istifadə olunur. Bunlardan biri dövriyyə kapi­talının (dövriyyə vəsaitinin) dövretmə sürətidir.
    Dövriyyə sürəti il ərzində satılmış məhsulların dəyərini dövriy­yə vəsaitlərinin orta illik dəyərinə bölmək yolu ilə, aşağıdakı düsturla hesablanır:

 

 

    Burada: Ə_d.k.d.s. – dövriyyə kapitalının (dövriyyə vəsaitinin) dövriyyə sürətini (əmsalını) (dəfə); Q_p – satılmış məhsulların dəyərini; K_d – dövriyyə kapitalının (dövriyyə vəsaitinin) orta illik dəyərini gös­tərir. 
    Dövriyyə kapitalının (dövriyyə vəsaitinin) dövriyyə sürətinin hesablanmasını aşağıdakı misalla izah edək. Tutaq ki, satılmış məh­sulların dəyəri 150 mln. manata, dövriyyə kapitalının (dövriyyə vəsaiti­nin) orta illik dəyəri isə 50 mln. manata  bərabərdir. Bu, onu göstərir ki, dövriyyə vəsaitləri il ərzində 3 dəfə tam dövr etmişdir – (150 mln. manat: 50 mln. manat = 3 dəfə). Bir dövriyyənin müddəti (günlə) gös­tə­ri­cisi isə bir ildəki təqvim günlərinin sayını dövriyyələrin sayına bölmək yolu ilə müəyyən edilir. Həmin misaldakı rəqəmlərdən istifadə etdikdə dövriyyələrin müddəti 120 günə (360 gün : 3 dəfə = 120 gün)1 bərabər olur.
    Bu göstəricilər sahələr üzrə bir-birindən kəskin surətdə fərqlən­sə­lər də, onlar firmada iqtisadi dövriyyənin bir  ildə neçə dəfə və neçə gündən bir baş verdiyini göstərir.
    Dövriyyə kapitalından (dövriyyə vəsaitindən) istifadəni səciy­yə­ləndirməyə imkan verən göstəricilərdən biri də cari satılma (satı­la­bil­mə, pula çevriləbilmə) göstəricisidir. Bunu hesablamaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:

 

     Burada: CSə – cari satılabilmə əmsalını, K.d. – dövriyyə kapi­talının (dövriyyə vəsaitinin) orta illik dəyərini; Fq.ö. – firmanın qısa müddətli öhdəliyini göstərir.
    Bu göstərici firma tərəfindən götürülmüş öhdəliklərin (qısa müd­dətli borc və kreditlər, kreditor borcları) növbəti ildə yerinə yetirilə bilməsi üçün istifadə oluna biləcək vəsaitin kifayət qədər olub-olma­ması haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir.

    Məhsulların istehsalı prosesində xammal, material, yanacaq, elektrik enerjisi, əməyin müxtəlif növləri sərf olunur, əsas kapital ün­sürləri – maşın və avadanlıqlar, binalar istifadə olunduqca köhnəlir və öz dəyərlərinin bir hissəsini amortizasiya ayırmaları formasında istehsal edi­lən məhsulların üzərinə keçirirlər. Deməli, bu və ya digər məhsulun istehsalına müəyyən miqdarda canlı və maddiləşmiş əmək sərf olunur və bunlar istehsal xərclərini əmələ gətirir.
    Lakin istehsal xərcləri kateqoriyası ilə əlaqədar iqtisadçılar ara­sında fikir birliyi yoxdur. Demək olar ki, iqtisadi məktəblərin ha­mı­sının tanınmış nümayəndələri bu barədə fikir söyləmişlər. Məsələn, klas­sik burjua siyasi iqtisadının nümayəndələri A. Smit və D. Rikardo is­tehsal xərcləri haqqında öz mülahizələrini bildirir və onu istehsal qiy­məti ilə eyniləşdirirlər. Ingiltərə iqtisadçıları R. Torrens, C. Mill, C. Mak-Kulloh belə hesab edirdilər ki, əmtəələrin dəyəri əmək haqqı, mən­fəət və rentadan ibarətdir. J. B. Seyin fikrincə istehsal xərcləri üç amildən – əmək, torpaq, kapital – əmələ gəlir. Fransız iqtisadçısı N. Se­nior istehsal  xərclərinin izahının subyektiv variantını irəli sürmüş­dür. Onun fikrincə dəyərin kəmiyyəti işçilərin və sahibkarların şəxsi isteh­lakdan imtina etmələrinin nəticəsidir.
    K. Marksa görə əmtəələrin istehsalı üzrə  cəmiyyətin və müəssi­sələrin istehsal xərclərini bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Məhsul­ların hazırlanması ilə əlaqədar sərf olunan bütün canlı və maddiləşmiiş (keçmiş) əmək məsrəfləri cəmiyyətin istehsal xərclərini əmələ gətirir.  A. Marşall is­tehsal xərclərinin obyektiv və subyektiv variantlarını birləşdirməyə cəhd göstərmişdir. O, belə hesab edirdi ki, istehsal xərcləri işçilərin «əziy­yəti» və sahibkarların «imtinasının» cəmidir.  Müasir dövrdə Qərb ölkələrində istehsal xərclərini həm mahiyyət, həm də quruluş və terminologiya cəhətdən onun marksist konsepsiya­sından fərqləndirirlər. Əgər əvvəllər istehsal xərclərinin əsas hissəsi isteh­salda bilavasitə çalışan işçilərin əmək haqqından ibarət idi­sə, hazırda onun tərkibində qeyri-istehsal işçilərinin əməyi, marke­tinq, idarəetmə, reklam və s. əlaqədar xərclər çoxluq təşkil edir.
    Kempbell R. Makkonnell və Stenli L. Bryunun  «Eko­no­miks» kitabında istehsal xərcləri belə səciyyələndirilir: «Istehsal xərclə­ri­nə mülkiyyətçiyə məxsus olan və istehsal prosesi üçün ehtiyatlardan kifayət qədər göndərilməsinə təminat verən bütün ödənişlər daxildir. Burada malgöndərənlərə ödənilən kənar (xarici) xərclər, habelə daxili xərclər nəzərdə tutulur. Daxili xərclərin ünsürlərindən biri sahibkarın yerinə yetirdiyi vəzifələrin müqabilində götürdüyü normal mənfəətdir»1.
    Beləliklə, müxtəlif iqtisadi məktəblərin nümayəndələrinin fikrincə, hər bir məhsulun istehsalına müəyyən miqdarda iqtisadi ehtiyatlar və ya istehsal amilləri (əmək, kapital və s.) sərf olunur ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində bunlar dəyər forması alır və istehsal xərclərini əmələ gətirir.
    Iqtisadi ədəbiyyatda istehsal xərcləri aşağıdakı kimi təsnif­ləş­dirilir: 1) Kənar və daxili xərclər; 2) Alternativ xərclər; 3) Sabit, dəyişən və ümumi xərclər; 4) Orta və son hədd xərcləri.
    Istehsal xərclərini hər şeydən əvvəl, firma miqyasında nəzərdən keçirmək lazımdır. Bu, onunla əlaqədardır ki, ayrı-ayrı firmalar hər hansı bir məhsulu istehsal etməyi qarşılarına məqsəd qoyarkən birinci növbədə daha çox mənfəət əldə etməyə çalışırlar. Başqa sözlə, hər bir firma elə istehsal prosesi seçməli və təşkil etməlidir ki, bu, eyni miq­dar­da məhsul istehsal etmək üçün daha az istehsal amillərindən istifadə etməyə imkan versin, sahibkar üçün sərfəli olsun. 
    Firmaların məhsul istehsalı ilə əlaqədar çəkdikləri xərcləri iki yerə bölmək olar: 1) Kənar (xarici) xərclər; 2) Daxili xərclər.
Məlum olduğu kimi, firmalar istehsal prosesini təşkil etmək üçün kənardan müəyyən iqtisadi ehtiyatları – xammal, yanacaq, elek­trik enerjisi satın alır, muzdla tutulmuş işçilərə əmək haqqı verir, gös­təri­lən nəqliyyat xidmətlərinin dəyərini ödəyir. Bütün bunlarla əlaqədar olan xərclər kənar (xarici) xərclər adlanır. Lakin firmalar öz­lərinə məxsus ehtiyatlardan da istifadə edirlər ki, bunlara da daxili xərclər deyilir.       Məhsulların istehsalına çəkilən xərclər həm də onların «sərf olunduğu yerlər», məhsulların və xərclərin növləri üzrə qruplaşdırılır. Xərclərin sərf olunduğu yerlər dedikdə onların sexlər,sahələr və digər bölmələr üzrə müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur. Hər məhsul və yerinə yetirilmiş iş növü üzrə də xərclər hesablanır. Bununla əlaqədar olaraq xərclər, kalkulyasiya maddələri və xərc ünsürləri üzrə təsnifləşdirilir.
    Bazar iqtisadiyyatına keçildiyi müasir şəraitdə kiçik və orta müəssisələrin çoxunda kalkulyasiya maddələrinə aşağıdakı xərclər daxil edilir: maddi xərclər (xammallar, materiallar, yanacaq və texnoloji məqsədlər üçün elektrik enerjisi); əmək haqqı xərcləri; idarəetmə və istehsala xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar xərclər (üstəlik xərclər). Geniş mənada isə kalkulyasiya maddələri üzrə xərclərə aşağıdakılar daxildir: 1)Xammal və materiallar (tullantılar çıxılmaqla); 2)kooperasiya əlaqələrində olan müəssisələrdən satın alınmış məmulat və yarımfabrikatlar; 3) əsas istehsalat işçilərinin əmək haqqı; 4) istehsalat işçilərinin əlavə əmək haqqı; 5) istehsalat işçilərinin əsas və əlavə əmək haqqına görə hesablanmış sosial sığorta ayırmaları; 6) istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi ilə əlaqədar xərclər; 7)Avadanlıqların saxlanması və istismarı ilə əlaqədar olan xərclər; 8) sex xərcləri; 9) ümumzavod xərcləri; 10) zay məhsula görə itkilər; 11) Istehsaldankənar xərclər.
    Xərclər iqtisadi məzmununa (xərc ünsürlərinə) görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 1)maddi xərclər (istehsalata qaytarılmış tullantıların dəyəri çıxılmaqla); 2) əmək haqqı üzrə xərclər; 3) sosial ehtiyaclar (məqsədlər) üçün ayırmalar 4)əsas kapitalın (əsas fondların) amortizasiyası; 5)digər xərclər.
    Firmaların fəaliyyətinə qiymət verərkən alternativ xərclər xü­su­si əhəmiyyət kəsb edir. Alternativ xərclər dedikdə, daha çox gəlir əldə etmək məqsədilə eyni məbləğdə vəsaitin tətbiq olunması üçün əlverişli, daha çox səmərə verən fəaliyyət növünün seçilməsi nəzərdə tutulur. 
    Sabit və dəyişən xərcləri də bir-birindən fərqləndirmək la­zım­dır. Istehsalın həcminin dəyişməsindən asılı olmayan xərclərə sabit xərclər deyilir (FC – ingiliscə fixed costs). Sabit xərclər firmaların isteh­sal avadanlıqlarının mövcudluğu ilə əlaqədardır və buna görə də hətta həmin avadan­lıq­lar­dan istifadə olunmadıqda da ödənilməlidir. Sabit xərclərə istiqrazlar üzrə təəhhüdlərin ödənilməsi, renta tədiyələri, bina və avadanlıqların dəyərindən hesablanan amortizasiya ayırmaları­nın bir hissəsi, sığorta haqları, firmanın idarə heyətinin əmək haqqı, müəs­sisədə işləmək üçün gələcək mütəxəssislərin hazırlanması ilə əlaqədar olan xərclər aid edilir. Elə xərclər də vardır ki, onlar istehsalın həcminin dəyişməsindən bila­va­sitə asılıdır. Başqa sözlə istehsalın həcmi dəyişdik­də həmin xərclər də dəyişir. Bu xərclərə dəyişən xərclər deyilir (VC – in­giliscə variable costs). Dəyişən xərclərə xam­mal, yanacaq, enerji sərfi, nəqliyyat xidmətinin ödənilməsi ilə əla­qədar olan xərcləri misal göstər­mək olar. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, istehsalın həcmi­nin artması ilə əlaqədar olaraq məhsul vahidinə düşən bütün dəyişən xərclərin artması daimi xarakter daşımır. Belə ki, dövrün əvvəlində istehsalın artması ilə əlaqədar olaraq dəyişən xərclər aşağı sürətlə  artır və müəyyən müddə­tədək (adətən is­teh­sal olunan məhsulun dördüncü vahidinədək) da­vam edir. Bundan sonra isə dəyişən xərclər sonrakı hər məhsul vahidi hesabı ilə sürətlə artmağa başlayır.