| Əsas » Məqalə » İqtisadiyyat |
İqtisadi nəzəriyyə-8
|
Xərclərin və zərərin azaldılması, mənfəətin isə artırılması son nəticədə bazar iqtisadiyyatında firmanın vəziyyətinin sabit və möhkəm olmasını təmin etmək, mənfəət götürmək üçün bir vasitədir. 4. Mənfəətin məzmunu, onun növləri, vəzifələri, artırılması yolları. Normal və xalis mənfəət. Firmanın ümumi gəliri dedikdə, istehsal olunmuş məhsul və xidmətlərin satışından əldə edilən pul vəsaiti nəzərdə tutulur. Gəlirin kəmiyyətinə aşağıdakı iki amil təsir göstərir; 1) istehsal edilmiş məhsulun həcmi; 2)qiymətlərin səviyyəsi. Firma, azad rəqabət bazarında əmələ gələn qiymətlərlə bazarın imkan verdiyi qədər məhsul reallaşdıra bildiyinə görə ümumi gəlir (TR) istehsal edilmiş məhsulun dəyərinə (QP) bərabər olur. Yəni: TR=QP Firmanın orta gəliri isə məhsul vahidinə görə belə müəyyən edilir: TR:Q Lakin xalis inhisar və oliqopoliya bazarlarında gəlirin müəyyən edilməsinə yanaşmada müxtəliflik vardır. Belə ki, xalis inhisarçı daha çox məhsul satmaq üçün qiymətləri aşağı salmalıdır. Qiymət satışın həcmindən asılı olan dəyişən kəmiyyət olduğu üçün, aşağıdakı bərabərliyi yazmaq olar: TR = P (Q)Q Inhisarçının orta gəliri isə belə müəyyən edilir: TR / Q Məhsulun reallaşdırıldığı orta qiyməti inhisarçının şəxsən özü müəyyən edir. Başqa sözlə, inhisarçı satışın həcmini artırmaqla qiymətləri dəyişdirir (aşağı salır). Deməli qiymət sabit kəmiyyət deyildir. Inhisarçının son gəliri onun əlavə daha bir məhsul vahidinin satışından əldə etdiyi əlavə gəlir deməkdir Firmaların fəaliyyətinə qiymət verərkən istifadə olunan göstəricilərdən biri də mənfəətdir. Mənfəət sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi səmərəlilik göstəricisidir. Mənfəətin aşağıdakı növləri vardır: 1) iqtisadi və ya xalis mənfəət; 2) normal mənfəət. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ən mühüm anlayışlardan biri iqtisadi və ya xalis mənfəətdir. Iqtisadi mənfəət dedikdə firmanın ümumi gəliri ilə ümumi xərcləri (daxili və kənar) arasındakı fərq nəzərdə tutulur. Iqtisadi mənfəətin müəyyən edilməsi nə qədər sadə görünsə də, onu normal mənfəətdən və ya sahibkar gəlirindən fərqləndirmək lazımdır. Artıq əvvəllərdə göstərildiyi kimi, daxili və ya kənar ödəmə olub olmamasından asılı olmayaraq kapitala görə ödənilən faiz məbləği və iqtisadi renta kimi sahibkarın mənimsədiyi normal mənfəət də istehsal xərclərinə daxildir. Bazar nəzəriyyəsinə uyğun olaraq bütün istehsal amilləri (əmək, kapital, torpaq və sahibkarlıq qabiliyyəti) yeni dəyər yaradır, onun konkret formaları (əmək haqqı, faiz məbləği, renta və sahibkar gəliri) isə həmin mülkiyyət sahiblərinin gəlirlərini təşkil edir. Beləliklə, hər hansı bir sahədə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq və onu qoruyub saxlamaq üçün lazım olan mənfəət məbləğinə normal mənfəət deyilir. Normal mənfəət daxili xərclərin tərkib ünsürlərindən biridir. Normal mənfəət təmin olunmadıqda hətta bəzi hallarda muzdla işləməyə üstünlük verir. Mənfəətin artırılmasının ikinci amilindən istifadə edilməsi iqtisadi cəhətdən daha sərfəlidir. Çünki işçilərin sayının artırılması müəyyən həddə qədər mümkündür, digər tərəfdən isə əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, həm də istehsal olunan məhsulların miqdarının artırılmasına və onların istehsalına çəkilən xərclərin aşağı salınmasına imkan verir. Mənfəət həmçinin, yalnız kommersiya hesablı müəssisələrin kollektiv iqtisadi mənafelərini deyil, həm də ümumxalq mənafelərini ifadə edir. Deməli, onun hamısı müəssisənin sərəncamında qala bilməz, bir hissəsi ümumdövlət pul vəsaitləri fonduna daxil olmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq mənfəətin ikinci vəzifəsi–ehtiyatların alternativ istehsal növləri arasında, habelə milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsünü həyata keçirmək vəzifəsi meydana çıxır. Başqa sözlə, mənfəət milli gəlirin dövlət büdcəsi vasitəsilə bölgüsü və yenidən bölgüsü, ehtiyatların istehsal sahələri arasında bölüşdürülməsü vəzifəsini yerinə yetirir. Ölkəmizdə bazar münasibətlərinin formalaşması ilə əlaqədar mənfəətin bölgü funksiyasında müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. Bu, öz ifadəsini hər şeydən əvvəl müəssisələrin əldə etdikləri mənfəətdən dövlətə verdikləri vergidə tapmışdır. Mənfəətin vəzifələrindən biri də stimullaşdırmadır. Bu, onun ilk iki vəzifəsi ilə ələqadardır. Mənfəətin bu vəzifəsi öz əksini onun müəyyən nisbətdə bölüşdürülməsində, cəmiyyətin və müəssisələrin mənafelərinin düzgün əlaqələndirilməsində tapır. Mənfəət cəmiyyətlə müəssisə arasında düzgün bölüşdürüldükdə əməyə qənaət olunur, istehsal xərclərinin azaldılması, istehsalın nəticələrinin yaxşılaşdırılması üçün kollektivdə stimul yaranır. Dəyər kateqoriyası olmaqla, mənfəətin müəyyən çatışmazlıqları da vardır. Bunlardan biri ondan ibarətdir ki, mənfəətin artırılması iqtisadiyyatda istehsal şəraitinin dəyişməsi nəticəsində baş verə bilər. Başqa sözlə, mənfəət, qiymətlərin artması nəticəsində artırsa, bu, istehsalçı müəssisələrdə mənfəətin süni surətdə çoxalmasına, istehlakçı müəssisələrdə isə, əksinə, azalmasına səbəb olacaqdır. Bu isə o deməkdir ki, mənfəət müəssisələrin işinin səmərəliliyi göstəricisi kimi onu təhrif edəcəkdir. Mənfəət, müəssisə qiyməti daha yüksək olan məhsulların istehsalına «meyl» göstərdiyi hallarda da yanlış təsəvvür yaradır Mənfəət firmaların işini ifadə edən başlıca göstəricilərdən olduğuna görə onun artırılması amillərinin nəzərdən keçirilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Mənfəətin artırılmasına istehsal amilləri (əmək məhsuldarlığı, istehsal sahələrində çalışan işçilərin sayı, iş gününün uzunluğu, investisiya ehtiyatlarından istifadə dərəcəsi, istehsalın üzvi quruluşu və i. a.), bölgü (məsələn, əmək haqqının artım sürəti) və mübadilə şəraiti də (qiymətlərin səviyyəsi, təklifin tələbə nə dərəcədə uyğun gəlməsi və i.a.) təsir göstərir. Lakin bunların içərisində istehsal amilləri həlledici rol oynayır. Digər amillərə gəldikdə, onlar mənfəətin kəmiyyətinə yalnız pul ifadəsində təsir göstərə bilər. Çünki bölgü və mübadilə mərhələsində nə dəyər, nə də istehlak dəyəri yaranmır. Müasir elmitexniki inqilab şəraitində mənfəətin artırılmasında başlıca rolu əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi oynayır. Mövzu 11: Qiymət və onun əmələgəlmə mexanizmi( 2 saat). Plan 1.Qiymətin vəzifələri və metodları. 2.Qiymətlərin müəyyən edilməsi prinsipləri və dəyişməsinə təsir edən amillər. 3.Qiymət sistemi. Qiymətin növləri. 4.Qiymətin dövlət tətəfindən tənzimlənməsi. 1. Qiymətin vəzifələri və metodları. Kommersiya və qeyri kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan bütün təşkilatların qarşısında duran başlıca vəzifələrdən biri də istehsal etdikləri məhsullar yaxud da göstərdikləri xidmət üçün qiymətlərin müəyyən edilməsidir. Tarixə nəzər saldoqda aydon olur ki, qiymətlər bir qayda olaraq satıcılar və alıcılar arasında danışıq, razılaşma əsasında əmələ gəlir. Satıcılar adətən qiymətləri yuxarı, alıcılıar aşağı müəyyən etməyə çalışsalar da son nəticədə münasib qiymət əmələ gəlir.
Firmalar qiymətqoyma probleminə müxtəlif cəhətlərdən yanaşırlar. Belə ki, kiçik firmalarda qiymətlər çox vaxt ali rəhbərlik tərəfindən müəyyən edildiyi halda, iri şirkətlərdə bu işlə adətən şöbə müdirləri, habelə əmtəə çeşitləri üzrə müdirlər müdirlər məşğul olurlar. Lakin iri şirkətlərdə də qiymətqoyma siyasətinin ümumi istiqamətləri ali rəhbərlik tərəfindən müəyyən oluna bilər və olunur. Firmaların istehsal etdikləri əmtəələrə ilkin qiymətlərin müəyyən edilməsi prosesi aşağıdakı mərhələlərdən keçir: 1. Qiymətin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar məsələnin qoyuluşu. 2. Tələbatın müəyyənləşdirilməsi. 3. Xərclərin qiymətləndirilməsi. 4. Rəqiblər haqqında məlumatın toplanması, qiymətləndirilməsi və təhlili. 5. Qiymətqoyma metodlarının seçilməsi. 6. Son qiymətin müəyyən edilməsi. Məlum olduğu kimi firmaların yeritdikləri qiymət siyasəti bazarın tipindən asılıdır. Ona görə də firma bazarın tipini nəzərə almaqla hər hansı bir məhsulun istehsalına başlamamazdan əvvəl qarşısına qoyduğu məqsədi aydınlaşdırmalıdır. Firmalar qarşılarına başqa məqsədlər də qoya bilər. Bu barədə təsəvvürlər nə qədər aydın olsa qiymətqoyma da bir o qədər asan olar. Qarşıya çıxan belə məqsədlərə aşağıdakılar aiddir: 1. Təhlükəsizliyin təmin edilməsi və fəaliyyətin davam etdirilməsi. 2. Mənfəətin ən yüksək səviyyəyə çatdırılması. 3. Əmtəələrin keyfiyyəti göstəricilərinə görə öncüllük qazanılması( bazar payı). Bazarda əmtəə istehsalçılarının sayı çox olduqda və onlar arasında kəskin rəqabət getdikdə firmanın təhlükəsizliyinin və fəaliyyətinin davam etdirilməsinin təmin olunması onun əsas məqsədinə çevrilir. Firmaların əldə etməyə cəhd göstərdikləri iqtisadi mənfəət ümumi gəlirlə ümumi xərc arasındakı fərq kimi müəyən edilir. Bazar qiymətlərinini dəyişdiyi şəraitdə rəqabət aparan istehsalçıların qarşılarında bir- biri ilə əlaqəda olan 3 vəzifə durur. 1. Məhsulun istehsalına başlamağa dəyərmi. 2. Əgər dəyərsə nə qədər istehsal etməli. 3. Nə qədər mənfəət əldə oluna, yaxud zərər ola bilər. Firma qısamüddətli dövrdə aşağıdakı 2 halda: 1. Ya iqtisadi mənfəət əldə etdikdə 2. Ya da özünün sabit xərclərindən az zərər çəkdikdə məhsul istehsalını həyata keçirə bilər. Firma qısamüddətli dövrdə maksimum mənfəət əldə edilməsini, yaxud da zərərin minimuma endirilməsini təmin edə biləcək qədər məhsul istehsal etməlidir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi mənfəəti marksist siyasi iqtisaddakı üstəlik izafi dəyər anlayışı ilə müqayisə etmək olar. Lakin müasir bazar iqtisadiyyatı nəzəriyyəsindəki üstəlik mənfəətin əmələ gəlməsi başqa cür aydınlaşdırılır. K.Marksın irəli sürdüyü üstəlik mənfəət məhsul vahidinin istehsalına sərf olunan xərclərin azaldılmasına imkan verən ən yeni texnika və mütərəqqi texnologiyaları tətbiq edən kapitalistin əldə etdiyi izafi dəyərdir. Əmtəələri az xərclə istehsal edən və bazar qiymətləri ilə reallaşdıran firmalar digər istehsalçılara nisbətən üstəlik mənfəət əldə edirlər ki, onun da mənbəyi muzdlu işçilərin əməyidir. Inhisar mənfəəti ehtiyatlardan istifadə olunması və ya təbii ehtiyatların məhdudluğu şəraitində məhsullara yüksək inhisar qiymətinin müəyyən edilməsi nəticəsində əldə edilə bilər. Ehtiyatlardan istifadə olunması ilə əlaqədar məhdudiyyətlərə patent və lisenziyaları misal göstərmək olar. Bu, imkanlı şirkətlərin yeni texnika və texnologiyalardan başqalarının istifadə etməmələri üçün təzyiq göstərmələri formasında həyata keçirilir. Təbii ehtiyatların məhdudluğuna gəldikdə, çox nadir ehtiyatları çox az olan nadir resurslar öz sahibinə yüksək mənfəət, renta, faiz və əmək haqqı əldə etmək imkanı verə bilər. Beləliklə, mənfəət sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi səmərəlilik göstəricisi olduğuna görə hər bir hüquqi və ya fiziki şəxs onun artırılmasına xüsusi diqqət yetirir və bu məqsədlə müxtəlif vasitə və yollardan istifadə edir. Göründüyü kimi, mənfəət uğrunda mübarizə aparmaq və onu artırmaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə etmək istehsalı təşkil edən hər bir sahibkarın başlıca məqsədidir. Və buna əsasən demək olar ki, mənfəət iqtisadi mexanizmdə çox mühüm rol oynayır. Bu isə onun yerinə yetirdiyi vəzifələrdən irəli gəlir. Mənfəətin başlıca vəzifələrindən biri, onun istehsalda əmək məsrəflərinə qənaət edilməsinin ölçüsü olmasıdır. Bu, mənfəətin digər vəzifələrinin yerinə yetirilməsi üçün əsasdır. Çünki mənfəət əməyə qənaət olunduqda–əmək məhsuldarlığı yüksəldikdə, buraxılmış məhsulların hər vahidinə çəkilən xərc aşağı salındıqda, kapitalverimi artırıldıqda–mümkündür. Mənfəətin kütləsinə təkcə əməyə qənaət edilməsi deyil, istehsal olunan və satılan məhsulların həcmi də təsir göstərir. Buna isə həm işçilərin sayının artırılması (ekstensiv amil), həm də əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi (intensiv amil) yolu ilə nail olmaq mümkündür. Firmalar uzunmüddətli dövrdə istehsal güclərində qısamüddətli dövrdə edilməsi mümkün olmayan dəyişiklikləri etmək imkanı əldə edirlər. Məlum olduğu kimi, qısa müddətli dövrdə sahədə eyni sayda firma fəaliyyət göstərir və onlardan heç birinin avadanlıqlarında dəyişiklik olmur. Deməli, firmalar qısa müddətli dövrdə bir dənə məhsul istehsal etdikdə, yaxud da öz aktivlərini ləğv etmələri, biznesdən uzaqlaşmaları üçün kifayət qədər vaxtları olmadıqda bağlana bilər. Firmalar uzunmüddətli dövrdə ya özlərinin istehsal güclərinin genişləndirilməsi, ya da azaldılması üçün kifayət qədər vaxta malik olur Göründüyü kimi, hər bir firma daha çox mənfəət əldə etməyə çalışdığına görə tələbatı və xərcləri nəzərə almaq, onları müxtəlif qiymət səviyyələri ilə müqayisə etməklə, əmtəələrə elə qiymət qoyurlar ki, o, xərclərin ödənilməsi və mənfəət əldə olunmasını təmin etmiş olsun. Digər tərəfdən, hər bir firma pay göstəricilərinə görə bazarda öncül olmaq istəyir. Çünki bazar payı artdıqca firmanın xərcləri azalır, uzunmüddətli dövr üzrə nəzərdə tutulan mənfəət isə yüksək olur. Firmalar bazar payına görə öncüllük uğrunda apardıqları mübarizədə müxtəlif üsullardan, hər şeydən əvvəl, qiymətlərin mümkün qədər aşağı salınması üsulundan istifadə edirlər. Ona görə ki, qiymətlərin başqalarına nisbətən aşağı müəyyən edilməsi müştərilərin həmin firmanın məhsullarına müraciət etmələri və onlara üstünlük vermələri üçün şərait yaradır. Bazarda iqtisadi subyektlər arasında gedən rəqabət mübarizəsində istifadə olunan göstəricilərdən biri də istehsal olunan məhsulların keyfiyyətidir. Məhsulların keyfiyyəti dedikdə, onların müəyyən tələbatı ödəməyə yararlılıq dərəcəsi ilə şərtlənən xassələrinin toplusu nəzərdə tutulur. Yüksək keyfiyyətli məhsullar aşağı keyfiyyətli məhsullarla müqayisədə cəmiyyət üçün daha çox səmərə verir. . Yüksək keyfiyyətli, tullantısız istehsal prosesi üçün beynəlxalq standartlara uyğun gələn, mütərəqqi texnologiyaya əsaslanan uzunömürlü, etibarlı, estetik tələblərə cavab verən, iqtisadi cəhətdən sərfəli məhsulları istehsal edən və müxtəlif bazarlarda onların satışını təşkil etməklə digər firmalarla rəqabət aparan firma müəyyən üstünlüklərə malik olurMəhsulların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması firmanın xarici iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsinə, beynəlxalq bazarda onun mövqeyinin möhkəmlənməsinə və daha çox məhsul ixrac etməsinə, texnoloji və texniki yenilikləri tətbiq etmək üçün şərait yaradılmasına və nəticə etibarilə böyük məbləğdə iqtisadi səmərə əldə etməsinə imkan verir. Firmalar istehsalı təşkil edərkən həm də bu və ya digər məhsula olan tələbatı müəyyənləşdirməlidir. Məhsullara olan tələbata təsir edən amillərdən biri qiymətdir. Qiymətlə tələbat arasındakı asılılığa əsasən firma məhsul istehsalı üzrə konkret vəzifələri müəyyən edir, hansı məhsuldan nə qədər istehsal olunacağını planlaşdırır.. Deməli firmalar tələbatın dəyişməsini müəyyənləşdirməyə, daha dəqiq desək ölçməyə çalışırlar Iqtisadçılar məhsulların qiymətlərinin dəyişməsində istehlakçıların reaksiyasını, onların həssaslıq dərəcəsini qiymətlərin elastikliyi konsepsiyasının köməyilə ölçürlər. Qiymətlərin çox cüzi dəyişməsi satın alınan məhsulların miqdarının xeyli dəyişməsinə səbəb olduğuna görə məhsullara olan tələbat nisbi elastiklik və ya sadəcə olaraq elastiklik adlanır. Əmtəələrə olan tələbata təsir göstərən amillər içərisində onların qiyməti xüsusi yer tutur. Və qiymətlə tələbat arasında qarşılıqlı əlaqə vardır. Belə ki, qiymət nə qədər yüksək olarsa, tələbat bir o qədər aşağı olur və əksinə, qiymət nə qədər aşağı olarsa, tələbat da bir o qədər yüksək olur. Qiymətlər üzrə elastiklik aşağıdakılarla müəyyən edilir: 1) Əmtəəyə ya əvəz yoxdur, ya yox dərəcəsindədir, yaxud da bu sahədə hələ rəqiblər meydana çıxmamışdır; 2) Alıcılar qiymətlərin qalxdığını dərhal hiss etməmişlər; 3) Müştərilər özlərinin alıcı adətlərini ləng dəyişir və nisbətən ucuz mal axtarmağa tələsmir; 4) Alıcılar belə hesab edirlər ki, qiymətlərin bahalanması məhsulların keyfiyyətinin yüksəlməsi, inflyasiya və s. əlaqədardır. Deməli, tələbat elastikdirsə, satıcılar dərhal qiymətlərin aşağı salınması haqqında düşünməlidir. Ucuzlaşdırılmış qiymət daha çox ümumi gəlir əldə etməyə imkan verir. Beləliklə, firmaların istehsal etdikləri məhsulların ən yüksək qiymətləri tələbatla müəyyən olunur Firmalar özlərinin xərclərini, habelə oxşar əmtəələr üzrə rəqiblərini öyrəndikdən sonra istehsal etdikləri əmtəələrə qiymət qoyur və bu məqsədlə hər hansı bir metodu seçir. Qiymətin müəyyən edilməsinin isə aşağıdakı metodları vardır: 1) Orta xərclər, üstəgəl mənfəət; 2) Zərərsizliyin təhlili və məqsədli mənfəətin təmin olunması; 3) Qiymətin, əmtəənin dəyərliliyinə əsasən qoyulması; 4) Qiymətin, cari qiymətlərin səviyyəsi əsasında müəyyən edilməsi; 5) Qiymətin, qapalı sövdələşmələr əsasında müəyyən edilməsi. Qiymət müəyyən edilərkən istifadə olunan metodlardan biri «orta xərclər, üstəgəl mənfəət» metodudur. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əmtəənin başa gəldiyi istehsal xərcinin üzərinə müəyyən əlavələr edilir. Qiymətin xərclər əsasında müəyyən olunması metodlarından biri də onun, məqsədli mənfəətin təmin olunması yolu ilə hesablanmasıdır. Firma qiyməti müəyyən edərkən çalışır ki, bu qiymət onun nəzərdə tutduğu qədər mənfəət əldə edilməsinə imkan versin.. Firmalar əmtəə və xidmətlərinə qoyulan qiymətlərin onların dəyərliliyinə əsasən müəyyən edilməsi metodundan getdikcə daha çox istifadə etməyə çalışırlar. Firmalar bəzi hallarda qiymətləri rəqiblərin qiymətlərinə istinad etməklə müəyyən edirlər ki, buna da «qiymətin, cari qiymətlərin səviyyəsi əsasında müəyyən edilməsi» metodu deyilir. Bu metoddan istifadə olunduqda, firma özünün xərclərinə və tələbat göstəricilərinə az əhəmiyyət verir. O, özünün əmtəələrinə rəqiblərin eyni əmtəələrinin qiymətlərindən aşağı və ya yuxarı qiymət qoya bilər. Bu metod başqa metodlara nisbətən daha geniş yayılmışdır. Qiymətlər, həmçinin qapalı sövdələşmələr əsasında müəyyənləşdirilə bilər. Bu metoddan əsas etibarilə qiymətlər rəqabət yolu ilə müəyyən edildiyi, yaxud da sövdələşmələrin gedişində firmalar sifarişlər uğrunda mübarizə apararkən istifadə olunur. Lakin təbiidir ki, bu qiymətlər istehsal xərclərindən aşağı ola bilməz, çünki belə olarsa, firma özü-özünə ziyan vurmuş olar və o, müflisləşməyə doğru gedər. Bütün bu metodlardan istifadə etməkdə məqsəd əmtəələrin son qiymətinin müəyyən edilməsidir Lakin satıcılar aşağıdakı fəndlərdən istifadə etməkdən çəkinməlidirlər: 1) Qiymətlərin rəqiblərlə məsləhətləşməklə müəyyən edilməsi; 2) Pərakəndə satış qiymətlərinin sabit saxlanılması; 3) Qiymət ayrıseçkiliyi; 4) Yol verilən ən aşağı qiymətlərlə satış; 5) Qiymətlərin heç bir əsas olmadan qaldırılması; 6) Qiymətlərin düşünülmüş surətdə, alıcıların imkanlarına uyğun gəlməyən tərzdə qaldırılması. Qiymətlərin məsləhətləşməklə müəyyən edilməsi o deməkdir ki, satıcılar qiymətləri müəyyən edərkən qabaqcadan həmin məhsulların digər satıcıları ilə dilbir olmamalıdırlar. Istehsalçının öz əmtəəsini hər hansı bir qiymətə satmağı dilerdən tələb etməyə ixtiyarı yoxdur. Satıcı dilerlərə yalnız istehsalçının məsləhət gördüyü qiyməti təklif edə bilər. Başqa Qeyd etmək lazımdır ki, istehsalçının dilerə əmtəə satmaqdan imtina etmək, yaxud da onun mənafeyinə qəsd etmək hüququ yoxdur. Satıcıların öz rəqiblərini sıxışdırmaq üçün əmtəələrin istehsal xərclərindən aşağı qiymətə satmağa səlahiyyətləri çatmır. Dövlət müəyyən dövrlərdə qiymətlərin səviyyəsi üzərində nəzarəti həyata keçirir. Elə sahələr də vardır ki, onların fəaliyyəti üzərində nəzarət və ya necə deyərlər «dövlət inhisarı» qoyulur. Bunlar əsas etibarılə kommunal təsərrüfatlarıdır. 2. Qiymətlərin müəyyən edilməsi prinsipləri və dəyişməsinə təsir edən amillər. Qiymətlərin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar məsələlər hamı tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Burada bir çox nöqteyi-nəzərlər mövcuddur. tərəfdən Firmalar ilkin qiymətləri müəyyən etdikdən sonra digər amilləri də nəzərə almaqla onu dəyişdirir və bu zaman qiymətlərin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar müxtəlif nöqteiy-nəzərlər meydana çıxır ki, bunlardan da geniş yayılmışları aşağıdakılardır: 1) Yeni istehsal olunan əmtəələrə qiymət qoyulması; 2) Qiymətlərin əmtəə nomenklaturu çərçivəsində müəyyən edilməsi; 3) Əmtəələrə coğrafi prinsip əsasında qiymət qoyulması; 4) Əmtəələrə güzəştli qiymətlərin müəyyən edilməsi; 5) Əmtəələrə satışın stimullaşdırılması üçün qiymət qoyulması; 6) Əmtəələrə ayrıseçkilik qaydasında qiymət qoyulması. «Yeni əmtəələr» dedikdə mövcud əmtəələrin yaxşılaşdırılmış variantları nəzərdə tutulur. Yenilikçilik istehsalçıdan çox böyük məsuliyyət və risk tələb edir. Çünki yeni əmtəələr istehlakçıların xoşuna gəlmədikdə reallaşdırılmamış qalır və firma böyük məbləğdə zərər çəkir. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, yeni əmtəələrin istehlak malları bazarında 40%-i, sənaye təyinatlı əmtəələr bazarında 20%-i, xidmətlər bazarında isə təqribən 18%-i uğursuzluqla nəticələnir. Geniş istehlak mallarının uğursuzluğu daha acınacaqlı nəticələrə gətirib çıxarır. Ona görə yeni əmtəələrin istehsalına başlamazdan əvvəl istehsalçı, necə deyərlər, düşünüb-daşınmalı, yüz ölçüb bir biçməlidir ki, sonra peşimanlıq çəkməsin. Yeni əmtəələrin uğursuzluğa düçar olmasının isə bir neçə səbəbi vardır. Bunlar ondan ibarətdir ki, bəzən ideyanın özlüyündə yaxşı olmasına baxmayaraq bazarın tutumu düzgün qiymətləndirilmir, əmtəənin mövqeyi bazarda düzgün müəyyən edilmir, pis reklamlaşdırılır, yeni əmtəələrin işlənib hazırlanmasına nəzərdə tutulduğundan qat-qat çox xərc çəkilir, rəqiblərin cavab zərbəsi gözlənildiyindən güclü olur və s. Firmaların qiymətqoyma probleminə yanaşmaları əmtəələrin həyat dövrünün mərhələlərə bölünməsi ilə sıx surətdə bağlıdır. Əmtəələrin bazara çıxarılması mərhələsi daha məsuliyyətli hesab olunur və qarşıya ciddi tələblər qoyulur. Ona görə də həqiqətən yeni olan əmtəələrə qiymət qoyulmasını bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Yeni əmtəələri bazara çıxaran firmalar iki strategiya ilə üzləşir və bunlardan birini seçməlidirlər. Bunlardan biri obrazlı ifadə ilə desək «qaymağın yığılması», digəri isə «bazara əsaslı surətdə daxil olmaq və öz mövqeyini qoruyub saxlamaq» strategiyasıdır. Birinci strategiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yeni əmtəə istehsal edən firmalar ilk vaxtlar həmin əmtəəyə yüksək qiymət qoyur və bununla da daha çox mənfəət əldə etməyə cəhd göstərirlər. Burada məqsəd ondan ibarətdir ki, yeni malları bazarın bütün seqmentləri deyil, yalnız bəzi seqmentləri qəbul edə bilsin. Firmalar bir müddətdən sonra qiymətləri aşağı salmaqla özlərinə daha çox müştəri cəlb edirlər. Çünki qiymətlərin aşağı salınması firmaların guya öz mənfəətlərinin bir hissəsindən imtina etməklə adamlarda onların qayğısına qalmaq psixologiyası aşılayır. Belə hərəkət edən firmalar bununla da bazarın ən yüksək maliyyə «qaymağı»nı götürürlər. Bazara əsaslı surətdə daxil olmaq, necə deyərlər ona «yiyələnmək» strategiyasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bəzi firmalar öz əmtəələrinə rəqiblərinə nisbətən aşağı qiymət qoyurlar. Əmtəələrə aşağı qiymət qoyulması bazarın böyük bir hissəsini ələ keçirməyə, istehsal xərclərini aşağı salmağa və deməli, tədriclə qiymətləri ucuzlaşdırmağa imkan verir. Bundan başqa bazar çox həssas olduğuna və ucuz qiymət onun genişlənməsinə şərait yaratdığına, görə aşağı qiymətlərin müəyyən edilməsi qanunauyğun sayıla bilər. Məhsul, əmtəə nomenklaturunun tərkib hissəsi olduqda qiymətin müəyyən edilməsinə yanaşma metodu dəyişir. Bu zaman firmalar yüksək mənfəət əldə edilməsinə imkan verən qiymət sistemi işləyib hazırlamağa çalışırlar. Müxtəlif əmtəələr tələbat və xərc nöqteyi-nəzərindən bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olduqlarına və rəqabətlə qarşılaşdıqlarına görə qiymətlərin müəyyən edilməsi olduqca çətindir. Bununla əlaqədar olaraq aşağıdakı halları nəzərdən keçirək. Məlum olduğu kimi, hər bir firma bütöv əmtəə çeşidi yaradır. Eyni bir əmtəə çeşidi hazırlandıqdan və satışa buraxıldıqdan sonra bunun təkmilləşdirilməsi prosesi başlanır və hər sonrakı modelin qiyməti əvvəlkindən kəskin surətdə fərqlənir. Məhz bunlara əsasən istehlakçılarda əmtəənin sonrakı modelinin yüksək keyfiyyətə malik olması barədə təsəvvür yaranır. Firmaların əksəriyyəti əsas məhsullarla yanaşı, əlavə və ya yardımçı məhsullar da istehsal edirlər. Ona görə də firmalar həm də əlavə məhsulların qiymətlərini müəyyən etməlidirlər. Bu isə çox mürəkkəb məsələdir. Çünki belə məhsulların qiymətləri bir qayda olaraq yüksək olur və alıcıların tədiyə qabiliyyətinə uyğun gəlmir. Sənayenin bəzi sahələrində elə ləvazimatlar da buraxılır ki, bunlar olmadan əsas məhsullardan istifadə etmək mümkün deyildir. Belə məcburi ləvazimatlara üzqırxan üçün ülgüclər misal ola bilər. Çox vaxt əsas məhsulların istehsalçıları onlara aşağı qiymət, məcburi ləvazimatlara isə yüksək qiymət qoyurlar. Aydın məsələdir ki, məcburi ləvazimatlar olmadan əsas məhsuldan istifadə edilməsi qeyri-mümkündür. Eyni sözləri «Kodak» firmasının fotoaparatları haqqında da demək olar. Belə ki, firma fotoaparatlar üçün aşağı, plyonka üçün yuxarı qiymət qoyur və bu yolla daha çox mənfəət əldə edir. Qiymətlər coğrafi prinsip üzrə də müəyyən olunur. Bu, o deməkdir ki, firma ölkənin müxtəlif regionlarından olan istehlakçılar üçün müxtəlif qiymətlər müəyyən edilməsinə dair qərarlar qəbul edir. Çünki əmtəələrin uzaqda yerləşən istehlakçıya çatdırılması ilə əlaqədar olan tədavül xərcləri yaxın məsafələrə çatdırılması ilə əlaqədar olan tədavül xərclərindən çox olur. Ona görə də əmtəənin istehsal xərcləri eyni olduğu şəraitdə tədavül xərcləri müxtəlif oluduğu üçün uzaq ərazilərdə yerləşən istehlakçılara satılan əmtəələrə qanunauyğun surətdə yüksək qiymət qoyulur və bu, müştərilərin itirilməsinə gətirib çıxarmır. Əmtəələrə bölgə qiymətləri də müəyyən edilir.Bu vaxt, firma iki, yaxud da bir neçə bölgəyə mal göndərməyi və oradakı bazarda «məskunlaşmağı» qarşısına məqsəd qoyur. Hər hansı eyni bir bölgənin hüdudlarında yaşayan istehlakçılar və sifarişçilər əmtəələri eyni qiymətlə satın alırlar. göstərir. Qiymətqoymada istifadə olunan metodlardan biri də qiymətin bazis məntəqəsi nəzərə alınmaqla müəyyən edilməsidir. Bunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər hansı bir şəhər bazis kimi qəbul edilir və göndəriş yerindən asılı olmayaraq bütün sifarişçilər üçün nəqliyyat xərcləri eyni məbləğdə – bazis məntəqəsi üzrə olan məbləğ qədər olur. Alıcı və ya satıcı daşınma xərclərini öz üzərlərinə götürməklə qiymətqoyma metodundan da istifadə edirlər. Bunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, satıcı və ya alıcı daha çox sifariş daxil olmasını təmin etmək üçün əmtəələrin daşınması ilə əlaqədar olan xərclərin bir hissəsini və ya onu tamamilə öz öhdəsinə götürür. Firmalar bu metoddan başlıca olaraq yeni bazarlara girmək, habelə rəqabətin kəskinləşdiyi bazarlarda özlərinin mövqelərini qoruyub saxlamaq üçün istifadə edirlər. Alıcı daha çox əmtəə satın aldığı hallarda da ona müəyyən güzəştlər edilir. Buna iqtisadi ədəbiyyatda miqdara görə güzəşt deyilir. Istehlakçılar üçün mövsümi güzəştlər də edilir. Mövsümi güzəştlər, mövsümdən kənar bazarlıq edən alıcılar üçün qiymətin aşağı salınması deməkdir. Bu güzəştlər istehsalın səviyyəsini il ərzində nisbətən sabit saxlamaq üçün satıcıda stimul yaradır. Mövsümi güzəştlərə ən çox təyyarə, avtobus və qatarlarla sərnişindaşıma biletlərinin qiymətlərinin ilin fəsillərindən asılı olaraq aşağı salınmasında istifadə olunur. Bu üsul uzunmüddətli istifadə üçün nəzərdə tutulan əmtəələrə daha çox aid edilir. Firmalar konkret şəraitdən asılı olaraq öz əmtəələrinin qiymətlərini onun istehsalına çəkilən xərcdən aşağı da müəyyənləşdirirlər. Bu zaman qarşıya satışın stimullaşdırılması vəzifəsi qoyulur və bu müxtəlif formalarda olur. Bunlardan bəzilərini nəzərdən keçirək. Univermaqlar və universamlar alıcıları özlərinə cəlb etmək məqsədilə, məsələn, hər il yanvar ayında qış satışı, may ayında yaz satışı, sentyabr ayında payız satışı təşkil edir, istehsalçılar dilerlərdən mal alan istehlakçılara nəqd güzəştlər edirlər. Firmalar xüsusi qiymət sistemi və qiymətqoyma strategiyası işləyib hazırlamalarına baxmayaraq, həm də qiymətləri vaxtaşırı aşağı salır və ya qaldırırlar. Firmaların qiymətləri aşağı salmaq qərarına gəlmələri bir sıra səbəblərlə əlaqədardır. Bunlar istehsal güclərinin tam yüklənməməsi, şiddətli qiymət rəqabətinin təsiri ilə bazar payının azalması, ucuz qiymətlər hesabına bazarda hakim mövqe tutmaq uğrunda gedən rəqabət və s. ibarətdir. Bunlara uyğun olaraq firmalar öz dövriyyələrini artırmağa, istehsal etdikləri məhsulların qiymətlərini aşağı salmağa, istehsalın həcminin genişləndirilməsi hesabına xərclərin azaldılmasını təmin edə bilən bazar payına sahib olmaq niyyəti ilə qiymətləri hamıdan tez aşağı salmağa çalışırlar. Firmalar qiymətləri təşəbbüskarlıqla aşağı saldıqları kimi, onu təşəbbüskarlıqla qaldırmağa da səy göstərirlər və buna, demək olar ki, məcburdurlar. Bunun isə səbəbləri olduqca müxtəlifdir. Bunlardan biri xərclərin artması ilə əlaqədar olan ümumdünya inflyasiyasıdır Qiymətlərin qaldırılmasına təsir göstərən səbəblərdən biri də həmin məhsula olan tələbin artmasıdır. Qiymətləri, həmçinin güzəştləri ləğv etmək, çeşidi əmtəənin bahalı variantları ilə əvəz etməklə ya gizli, yaxud da açıq-aşkar da yüksəltmək olar. Qiymətlərin dəyişməsinə istehlakçılar və rəqiblər də biganə qalmır, onlar da öz münasibətlərini bildirirlər. Buna onlar bir qayda olaraq satıcıların sayı azaldıqda və onların əmtəələri bir-birinə oxşadıqda, alıcılar isə bundan yetərincə xəbərdar olduqda reaksiya verirlər bu əmtəənin nə kimi əhəmiyyət kəsb etməsi ilə əlaqədar problemləri öyrənməli, rəqibin niyyətini, lazım gəldikdə isə işə sala biləcəyi ehtiyat mənbələrini aşkara çıxarmalıdır. Bütün bunlar firmaya bazarda öz mövqeyini nəinki qoruyub saxlamağa, həm də onu daha da möhkəmləndirməyə imkan verir. 1. Qiymət sistemi. Qiymətin növləri. İqtisadiyyatda fəaliyyət göstərən bütün qiymətlər qarşılıqlı əlaqədə olub, müxtəlif bazar amillərinin təsiri altında daim inkişafda olan sistemi əmələ gətirir. Bu sistem sıx, qarşılıqlı əlaqədə, fəaliyyətdə olan ayrı- ayrı bloklardan ( topdansatış qiymətləri, satınalma qiyçətləri, pərakəndəsatış qiymətləri və s.) ibarətdir. Verilən sistemi əsas bloklarının birində qiymətin dəyişməsi tez bir surətdə digər bloklara da ötürülür. Bütün qiymət sistemində sənayenin baza sahələrinin məhsullarının qiymətləri əsas rol oynayır. Onlara yanacaq energetika( kömür, neft, qaz, elektrik enerjisi) , metallurgiya sahələri aiddir. Qiymət sistemini təşkil edən qiymət növləri aşağıdakı əlamətlərinə görə təsrifləndirilirlər: a) xidmət etdiyi iqtisadi dövriyyənin xarakterinə görə; b) franko növlərinə görə; v) fəaliyyət müddətinə görə; q) ərazi əlamətlərinə görə; ğ) təsbit olunması qaydalarına görə. Xidmət etdiyi iqtisadi dövriyyənin xarakterinə görə qiymətlər aşağıdakı növlərə bölünür: Sənaye məhsullarına görə topdansatış qiymətləri; Tikinti məhsullarının qiymətləri; Yük və sərnişin nəqliyyatı tarifləri; Pərakəndəsatış qiymətləri; Kənd təsərrüfatı məhsullarının satınalma qiymətləri; əhaliyə pullu xidmətə olan tariflər. Sənaye məhsullarının topdansatış qiymətləri öz növbəsində iki yarımnövə6 müəssisənin topdansatış qiymətinə və sənayenin topdansatış qiymətlərinə bölünür. Müəssisənin topdansatış qiymətlərinin tərkibi aşağıdakı növlərə bölünür: 1. xərclər( maya dəyəri) 2. mənfəət 3. qiymətə əlavələr( güzəştlər) 4. əlavə dəyər vergisi. Müəssisənin topdansatış qiyməti – məhsul istehsalçılarının istehsal etdikləri məhsulu istehlakçılara digər müəssisə və təşkilatlara satdıqları qiymətlərdir. Sənayenin topdansatış ( buraxılış) qiymətləri istehlakçı müəssisələrin və yaxud satış ( topdansatış) təşkilatlarının məhsullarına görə ödədikləri qiymətlərdir. Sənaye topdansatış ( buraxılış) qiymətinin tərkibi aşağıdakı kimidir: 1. Müəssisənin topdansatış qiyməti 2. Təchizat- satış əlavələri( güzəştləri) a) təchizat- satış və yaxud topdansatış müəssisələrinin xərcləri; b) təchizat- satış və yaxud topdansatış müəssisələrinin mənfəəti; 3. Aksiz 4. Əlavə dəyər vergisi( ƏDV) Pərakəndəsatış qiymətləri qiymətlərin əmələ gəlməsi prosesinin son mərhələsinin nəticələri və xalq istehlakı məhsullarının faktiki satış qiymətləridir. Bu qiymətlərlə satılan məhsullar birbaşa istehlak sferasına daxil olur. Pərakəndəsatış qiyməti kəmiyyətcə sənaye topdansatış ( buraxılış) qiyməti ilə ticarət əlavələrinin ( güzəştlərinin) cəmindən ibarətdir. Qiymətlərin frankolaşdırılması dedikdə, məhsulun istehsalçılardan istehlakçılara çatdırılması xərclərinin qiymətlərdə uçotu qaydaları başa düşülür. Franko növlərinə aşağıdakı qiymət növləri fərqləndirilir: 1. Franko anbar istehsalçı( malgöndərən) və ya istehsal yerində FOB qiyməti. Bu qiymət növünün tətbiqi zamanı məhsulun göndərilməsi xərcləri qiymətlərə daxil edilməyərək istehlakçı tərəfindən ödənilir. 2. Franko vaqon göndərmə stansiyası. Onun tətbiqi zamanı məhsulun göndərmə stansiyasına çatdırılması xərcləri qiymətlərə daxil edilir, qalan xərclər istehlakçı tərəfindən ödənilir. 3. Franko vaqon təyinat stansiyası. 4. Franko anbar – istehlakçı. Bu qiymət növünün tətbiqi zamanı bütün tədavül xərcləri qiymət elementinə çevrilirlər. Fəaliyyət müddətlərinə görə qiymətlərin aşağıdakı növləri fərqləndirilir: Sabit qiymətlər müəyyən müqavilə üzrə məhsul göndərişi müddətində dəyişmirlər. Cari qiymətlər müəyyən vaxt dövründə məhsul göndərişinin həyata keçirildiyi qiymətlərdir. Onlar bir müqavilənin yerinə yetirilməsi müddətində bazar konyukturasından asılı olaraq dəyişə bilərlər. Sürüşkən qiymətlər uzunmüddətli istehsal dövrünə malik olan məhsullarla ticarət sövdələşmələrində müəyyən edilir. Mövsümi qiymətlər müəyyən vaxt dövründə fəaliyyət göstərirlər. Mərhələli qiymətlər əvvəlcədən müəyyən edilmiş şkala üzrə məhsulların ardıcıl aşağı salınan qiymətləridir. Müəyyən edilməsi qaydalarına görə aşağıdakı qiymət növləri təsnifləşdirilir: 1. Təsbit edilən qiymətlər dövlət tərəfindən təyin olunurlar. 2. Müqavilə qiymətləri tərəflərin razılığı ilə müəyyən edilirlər. 3. Tənzimlənən qiymətlər dövlət tərəfindən müəyyən təsir göstərilməklə tələb və təklif nisbətləri əsasında formalaşırlar. 4. Sərbəst qiymətlər bazarda tələb və təklifin təsiri altında formalaşırlar. Dövlət bu qiymətlərin dəyişilməsinə yalnız bazar konyukturasına təsir etməklə nail ola bilər. Qiymət sistemini mühüm tərkib elementlərindən biri də dünya bazar qiymətləridir. Dünya bazarında xarici ticarət fəaliyyətini həyata keçirərkən aşağıdakı əsas qiymət növlərini fərqləndirrlər: 1. FAS və ya FOB ixrac qiymətləri. Bu qiymətlər üzrə ixracatcı firma idxalçıya əmtəəni gəmiyə qədər nəqliyyat xərclərini daxil etməklə FAS qiymətinə, ya da gəmiyə yükləmə xərclərini daxil etməklə FOB qiymətinə satır. 2. SİF idxal qiymətləri özündə FOB qiymətindən əlavə yüklərin idxalçı və ya ixracatçı ölkələrin sərhədlərinə qədər daşınması və sığorta xərclərini birləşdirir. 3. Kontrakt qiymətləri tərəflərin razılığına görə bir qayda olaraq dövlətlərarası və ya hökumətlərarası ticarət müqavilələri əsasında müəyyən edilir. 4. Birjada təyin edilən qiymətlər. 5. İri firmaların təklif qiymətləri və faktiki sövdələşmə qiymətləri. 6. Beynəlxalq sövdələşmələrdə iştirak edən ölkələrin daxili topdansatış qiymətləri. 4.Qiymətin dövlət tətəfindən tənzimlənməsi. Konkret təsərrüfat quruluşundan ( konyukturasından) asılı olara q qiymətlərin tənzimlənməsi mahiyyət etibarı ilə böhrana ( durğunluğa) qarşı və ya inflyasiyaya qarşı xarakterli ola bilər. Qiymətlərin əmələ gəlməsi prosesində yaranma sferası və təsir mexanizmi nöqteyi nəzərdən qiymətlərin tənzimlənçəsinin aşağıdakı bir neçə formasını ayırmaq olar: - əmtəələrin istehsalı və tədavülü sferasında dövlətin birbaşa iştirakı ilə qiymətlərin tənzimlənməsi; - antiinhisar qanunvericiliyi ilə tənzimləmə; - gəlirin tənzimlənməsi siyasəit ilə; - pul tədavülü sferası vasitəsilə təsərrüfat konyukturasının yənzimlənməsi ilə. Dövlətin qiymətin əmələ gəlməsi prosesinə təsiri qiymətlərin tənzimlənməsinin birbaşa və dolayı metodların üzvi əlaqəsi ilə reallaşır. Bu metodların ölkələr və ayrı- ayrı dövlətlər üzrə nisbətləri müxtəlifdir. Qiymətlərin birbaşa tənzimlənməsi başlıca olaraq ictimai istifadə ( istehlak) sahələrində ( elektroenergetika, nəqliyyat, rabitə, su təchizatı və s.) tətbiq olunur. Bu sahələrdə qiymət və tariflər adətən inhisarlarla münasibətdə aşağı və ya yüksək mənfəət normaları əsasında müəyyən olunur. Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi inhisarların marağına və onların dünya bazarında konkret mövqelərinə, ümumən ölkənin tələbatına cavab verə bilən iqtisadiyyatın yüksək inkişaf sürətinin və struktur irəliləyişlərin stimullaşdırılması üçün tətbiq edilir. Qiymətlərin tənzimlənməsinin dolayı metodları qiymətlərin özünə deyil, qiymətlərin əmələ gəlməsi ilə bağlı olan amillərə təsir dairəsinədə ortaya çıxır. Buna misal olaraq, pul vəsaitlərinin emissiyası sa daxil olmaqla, vergi, kredit və valyuta siyasətinin köməyi ilə məcmu tələbin tənzimlənməsini göstərmək olar. Belə tədbirlər nəticəsində bir çox sahələrdə istehlak və məşğulluqla bağlı məsələlər stimullaşdırılır ki, bu da öz növbəsində istehlak malları bazarına və əhalinin tədiyə qabiliyyətli tələbinin həcminə təsir göstərir. İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı şəraitində olan ölkələrin təcrübəsi qiymətlərin dövlət tənzimlənməsinin iki üsulunun mövcudluğunu göstərir: iqtisadi və inzibati. Tənzimlənmənin iqtisadi üsulu daha üstündür və dövlət orqanlarının vergi, maliyyə büdcə, kredit, valyuta, gömrük siyasəti vasitəsilə həyata keçirilir. Qiymətlərin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi bazar mexanizminin fəaliyyətini pozmur, qiymətin iqtisadi əsaslandırılmasını və onların dünya bazar qiymətləri ilə əlaqəsini saxlayır. Bazar şəraitində qiymətlərin inzibati üsullarla tənzimlənməsi isə fövqəladə hallarda, iqtisadiyyatın böhran keçirdiy, sürətli inflyasiya, təsərrüfat kompleksinin bütün sahələrində tənəzzül baş verdiyi şəraitdə dövlət üçün strateji əhəmiyyət kəsb edən ayrı- ayrı malların, digər məhsulların qiymətlərinin sürətli artımından əhalini sosial- müdagiə etmək məqsədilə də həyata keçirilə bilər.Bu halda hökumət özü inzibati qaydada istehlak səbətinə daxil olan ilkin tələbat mallarının qiymətini müəyyənləşdirir və dəyişdirir. Qiymətlərin iqtisadi üsullarla tənzimlənməsinə gəldikdə isə qetd edilməlidir ki, bu dövlət büdcəsinin mənafeyinin ayrı- ayrı əmtəə istehsalçılarının, ən vacibi isə son istehlakçıların, vergi ödəyən adi vətəndaşların mənafeyi ilə üst- üstə düşməsinə təmin edən vergi siyasəti vasitəsilə həyata keçirilir. Dolayı metodların köməyi ilə dövlət tələb və təklif arasında tarazlığın əldə edilməsinə və saxlanmasına,. Bununla da bütün iqtisadiyyat miqyasında qiymətlərin uyğun və tədricən artımına nail olmağa çalışır. İnkişaf etmiş ölkələrdə qiymətin tənzimlənməsinin dolayı metodlarına, dövlət tərəfindən torpaq rentasının , uçot dərəcələrinin, əmək haqqının( əgər qiymətlərin birbaşa tənzimlənməsi ilə əlaqədar deyilsə), eləcə də qiymətlərin əmələ gəlməsinə təsir göstərən digər amillərin tənzimlənməsinə yönəldilmiş fəaliyyətlər də aid edilir. Son illərdə qiymətlərin dolayı metodlarla tənzimlənməsi təcrübəsi öz mahiyyətini itirməkdədir. Bu, hər şeydən əvvəl onunla əlaqədardır ki, müasir bazar inhisar tənzimlənməsi ilə yüksək dərəcədə bağlıdır və onunla məhdudlaşır. Bu vəziyyət inkişaf etmiş ölkələrə də xasdır. Mövzu 12. Aqrar münasibətlər(4 saat ) Plan 1.Aqrar münasibətlər və onun xarakterik xüsusiyyətləri.Torpaq istehsalın başlıca amilidir. 2.Aqrar- sənaye kompleksi və inteqrasiyası. 3.Torpaq rentası və onun formaları. 4.İcarə haqqı və torpağın qiyməti. 1.Aqrar münasibətlər və onun xarakterik xüsusiyyətləri. Torpaq istehsalın başlıca amilidir. Torpaqdan iqtisadiyyatın bütün sahələrində istifadə olunur və o, özünün sərvətləri, meşələri, suları ilə birlikdə istehsal prosesinin maddi ilkin şərtini və təbii əsasını təşkil edir. Lakin iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində torpaq eyni əhəmiyyətə malik deyildir. Belə ki, torpaq sənayedə (hasilat sənayesi istisna olmaqla) və ticarətdə müəssisələrin, obyektlərin yerləşdirilməsi üçün məkan, tikintidə binaların inşa olunması, nəqliyytda şose və dəmir yollarının çəkilməsi üçün ərazi rolunu oynayır və bu sahələr üçün onun münbitliyinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Kənd təsərrüfatında isə torpaq məhsul istehsalının əvəzolunmaz təbii-iqtisadi amilidir və onun münbitliyinin müstəsna əhəmiyyəti vardır. Başqa sözlə, torpaq olmadan kənd təsərrüfatı məhsullarını istehsal etmək mümkün deyildir. Həm də bunun üçün hər cür torpaq deyil, münbit torpaqlar olmalıdır.
Torpaq iqtisadiyyatın ən mühüm sahələrindən biri olan kənd təsərrüfatında oynadığı rola görə istehsalın başlıca təbii-iqtisadi amili olmaqla, həm də investisiya əmtəələrinə aid edilə bilər. Çünki insanlar bir tərəfdən, məhsul istehsal etmək üçün torpağı əkib – becərməklə öz əməkləri ilə ona təsir göstərir, digər tərəfdən isə istehsal prosesində ondan vasitə kimi istifadə olunur. Lakin torpağın insanların özləri tərəfindən yaradılan investisiya əmtəələrindən–binalardan, maşınlardan, avadanlıqlardan və s. – fərqləndirən bir sıra xüsüsiyyətləri vardır. Əvvəla, qeyd etmək lazımdır ki, torpaq təbiətin məhsuludur, yer kürəsində onun hüdudu məhduddur, süni surətdə yaradıla və deməli artırıla bilməz. Insanlar öz əməkləri ilə yalnız onun təbii xassələrini dəyişdirə və zənginləşdirə bilərlər. Digər investisiya əmtəələrini isə istənilən qədər artırmaq mümkündür. Ikinçisi, insanların özləri tərəfindən yaradılan investisiya əmtəələri, yəni istehsal olunan maşın və avadanlıqlar, yetişdirilən heyvanlar və çoxillik əkmələr istehsal prosesində istifadə olunduqça aşınır, köhnəlir və müəyyən müddətdən sonra təkmilləşdirilmiş, mütərəqqi və yüksək məhsuldarlıqlı "nüsxələrlə", yaxud da tamamilə yeniləri ilə əvəz olunur. Torpağı isə heç bir şeylə əvəz etmək olmaz, başqa sözlə, onun əvəzediçisi yoxdur. Üçünçüsü, torpaq sahələri keyfiyyətlərinə, birinçi növbədə münbitliklərinə körə bir–birilərindən fərqlənirlər. Bu isə öz növbəsində torpaq sahəsi vahidinə bərabər məbləğdə sərf olunan vəsaitin müqabilində müxtəlif miqdarda məhsul əldə edilməsinə və deməli, gəlirliliyin qeyri-bərabər olmasına gətirib çıxarır. Insanlar öz əməkləri ilə bu fərqi ya azalda, ya da dərinləşdirə bilərlər. Dördünçüsü, torpaqdan düzgün istifadə olunduqda ondakı kimyəvi birləşmələrin miqdarı və onun münbitliyi artır, düzgün becərildikdə faydalı xassələri qorunub saxlanır, sahənin özü və fiziki vəziyyəti yaxşılaşır, məhsuldarlığı yüksəlir. Beşinçisi, torpaq sahəsi müəyyən ölçüyə malikdir, daimi məkanda yerləşir. Digər investisiya əmtəələrini isə istənilən vaxt bir yerdən başqa yerə aparmaq, yəni yerini dəyişdirmək, artırmaq, genişləndirmək mümkündür. Altıncısı, torpaq təbiətin məhsulu olduğuna görə ondan istifadə olunarkən amortizasiya ayırmaları hesablanmır və deməli, o, istehsal xərçlərinin formalaşmasında iştirak etmir. Torpağın başlıça xüsusiyyətlərindən biri onun münbitliyidir. Hər şeydən əvvəl torpağın qida maddələrinin miqdarı, onların bitkilər üçün faydalılığı, fiziki, mexaniki xassələri ilə müəyyən olunan təbii münbitliyini qeyd etmək lazımdır. Torpaq sahələri təbii münbitliyə görə bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. Lakin torpağın dəyərliliyi təkçə onun təbii münbitliyi ilə müəyyən edilmir. Insanların özləri tərəfindən torpağın münbitliyi artırıla bilər ki, buna da süni münbitlik deyilir. Deməli, aqrokimyanın, meliorasiyanın, bir sözlə, elmi-texniki tərəqqinin təsiri ilə torpağın süni münbitliyi daim dəyişir. Torpağın təbii münbitliyi ilə süni münbitliyi ikisi birlikdə onun iqtisadi munbitliyini əmələ gətirir. Torpağın iqtisadi munbitliyinin formalaşmasında mexanikləşdirmə vasitələri başlıça rol oynayırlar. Tarixdən məlumdur ki, torpağı xışla 12 sm, ata qoşulan kotanla isə 16 sm dərinlikdə şumlamaq mümkün olmuşdur. Bu, o deməkdir ki, torpağın təbii münbitliyindən qismən istifadə edilmişdir. Çünki torpağın üst qatı şumlanır, o, həddən çox xırdalanır, ondakı qida maddələrinin ehtiyatı kəskin surətdə azalırdı. Torpağın traktorla şumlanması isə onun dərinliyini 25-30 sm-ə çatdırmağa imkan vermiş və bu da öz növbəsində onun təbii münbitliyindən istifadənin yaxşılaşdırılmasına səbəb olmuşdur. Hazırda xüsusi texniki vasitələrdən istifadə olunması torpağın külək və su eroziyalarından qorunmasında, kol-kos basmış sahələrin təmizlənməsi və yararlı hala salınmasında, meliorasiya işlərində (torpaqların suvarılması və ya qurudulması) böyük səmərə verir. Bunun nəticəsidir ki, məhsuldarlığı az olan torpaq sahələrinin münbitliyi artırılır, istifadə olunmayan torpaqlar əkin dövriyyəsinə cəlb edilir. | |
| Baxış: 900 | |
| Bütün rəylər: 0 | |
