İqtisadi nəzəriyyə-13 - İqtisadiyyat - Каталог статей

İqtisadi nəzəriyyə-13

<< 1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 6 / 7 / 8 / 9 / 10 / 11 / 12 / 13 / 14 / 15 / 16 / 17 / 18 >> Beynəlxalq kredit dövlətin özü, bankları və xüsusi şəxslər tərəfindən digər ölkələrə verilən kreditdir. Beynəlxalq maliyyə təşkilatları da kredit verirlər. Beynəlxalq kreditin iki forması vardır: 1) Kommersiya krediti; 2) Bank krediti. Beynəlxalq kredit təyinatına görə də iki yerə bölünür: 1) Məhsuldar kredit; 2) Qeyri-məhsuldar kredit. Kreditdən birinci halda təsərrüfat ehtiyacları üçün maşınlar, avadanlıqlar, xammal və materiallar satın almaq, ikinci halda isə qeyri-məhsuldar məqsədlər, məsələn, müharibəyə hazırlaşmaq məqsədilə iqtisadiyyatı hərbiləşdirmək üçün istifadə edilir. Beynəlxalq kredit müddətinə görə qısa (bir ilədək), orta (bir ildən beş ilədək) və uzun müddətli (beş ildən çox) ola bilər. Pul formasında beynəlxalq kreditə dövlətin xarici borcu deyilir. Beynəlxalq kreditdən əksəriyyət hallarda satış bazarlarını, xammal mənbələrini və nüfuz dairələrini ələ keçirmək üçün istifadə olunur. Inkişaf etmiş ölkələr beynəlxalq krediti həm də müəyyən şərtlərlə verirlər. Bu şərtlərə kreditdən hansı məqsəd üçün istifadə edilməsi, əmtəələrin hansı hissəsinin borc verən ölkədən satın alınmasına yönəldilməsi və s. aiddir. Beləliklə, kredit–cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında böyük rol oynayır və bazar iqtisadiyyatının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Kreditin mahiyyəti və vəzifələri kredit sistemi vasitəsilə reallaşdırılır. Kredit sistemi isə iki cəhətdən nəzərdən keçirilir: 1) Funksional cəhətdən; 2) Təsisat cəhətdən. Kredit sisteminə funksional cəhətdən yanaşdıqda kredit münasibətlərinin, kreditləşdirmənin forma və metodlarının toplusu nəzərdə tutulur. Bu zaman kredit sisteminin bank, kommersiya, istehlak, dövlət və beynəlxalq kreditdən ibarət olduğu təsəvvür edilir. Kredit sisteminə təsisat cəhətdən yanaşdıqda, kreditləşdirmənin əsas prinsiplərinə uyğun olaraq pul vəsaitlərini formalaşdıran, yaxud da onu cəlb edən və borc verən kredit təsisatlarının toplusu nəzərdə tutulur. Kredit təsisatı mənfəət götürmək məqsədilə aşağıdakı bank əməliyyatlarının hamısını, yaxud da onların bir hissəsini yerinə yetirə bilən hüquqi şəxs deməkdir: 1) Fiziki və hüquqi şəxslərin pul vəsaitlərini əmanət qoyuluşu kimi cəlb etmək (fiziki şəxslərin pul vəsaitini fəaliyyət göstərdiyi müddət bir ildən çox olan təşkilatlar cəlb edə bilərlər); 2) Bu vəsaitləri öz adına olan hesablarda yerləşdirmək; 3) Hüquqi və fiziki şəxslərin bank hesablarını açmaq və aparmaq; 4) Hesab sahiblərinin tapşırığı ilə hesablaşmaları həyata keçirmək; 5) Pul sənədlərini inkasso1 etmək, kassa xidməti göstərmək; 6) Xarici valyutaları satın almaq və satmaq; 7) Qiymətli metalları cəlb etmək və yerləşdirmək; 8) Zəmanət vermək. Kredit təşkilatları olan banklar ilk üç əməliyyatı, qeyri-bank təşkilatları isə yalnız ayrı-ayrı əməliyyatları yerinə yetirə bilərlər. Kredit təşkilatları, həmçinin müxtəlif növ sövdələşmələri–faktorinq və lizinq əməliyyatlarını–yerinə yetirə, məsləhət və seyfləri icarəyə verə, istehsal, sığorta və ticarət fəaliyyətindən başqa, digər fəaliyyət növləri ilə də məşğul ola bilərlər. Mənfəət götürmək məqsədi güdülməyən birgə vəzifələrin həll edilməsi üçün kredit təşkilatları ittifaqlar və assosiasiyalar, bank əməliyyatlarını birgə aparmaq üçün isə qruplar və holdinqlər yarada bilərlər. Kredit təşkilatları öz fəaliyyətlərini qüvvədə olan qanunvericilik, özlərinin nizamnamələri və alınmış lisenziya əsasında həyata keçirir, müəyyən edilmiş səviyyədən az olmamaqla özlərinin nizamnamə kapitallarını formalaşdırırlar. Ayrı-ayrı ölkələrin kredit sistemlərində müxtəliflik olsa da, onların ümumi cəhətləri də vardır. Bu, ondan ibarətdir ki, onların hamısında kredit sistemi bank sistemindən, habelə müvəqqəti sərbəstləşən pul vəsaitlərini səfərbərliyə ala və onları müddətli, faizli və qaytarılmaq şərtilə yerləşdirə bilən qeyri-bank təsisatlarından ibarətdir. Beynəlxalq təcrübədə qeyri-bank kredit-maliyyə müəssisələrinə investisiya fondları, maliyyə və sığorta şirkətləri, qeyri-dövlət pensiya fondları, əmanət kassaları, lombardlar daxil edilir. Bu təsisatlar forma cəhətdən bank olmasalar da, bir çox bank əməliyyatlarını yerinə yetirir və banklarla rəqabət aparırlar. Lakin bunlara baxmayaraq, dövlətin kredit sisteminin əsasını bank sistemi təşkil edir. 2. Banklar və onların növləri. Bank əməliyyatları. Kredit sisteminin mərkəzində banklar dururlar. Onların yerinə yetirdikləri vəzifələrin kökləri qədim dövrlərə– Qədim Babilistan, Misir, Yunanıstan və Roma imperiyası–gedib çıxır. Müasir bankların ilk varisləri Florensiya və Venesiyada (1587-ci il) meydana gəlmişdir. O dövrdə bankların əsas vəzifələri pul vəsaitlərini əmanətə qəbul etməkdən və nəqd olmayan hesablaşmaları aparmaqdan ibarət olmuşdur. Sonralar bu prinsip nəzərə alınmaqla Amsterdamda (1605-ci il) və Hamburqda (1618-ci il) bank yaradılmışdır. Ayrı–ayrı ölkələrdə maliyyə–kredit təsisatları mərkəzi banklara, kommersiya banklarına və ixtisaslaşdırılmış kredit təşkilatlarına bölünür. Mərkəzi banklar banknot buraxılmasını həyata keçirir və dövlət müəssisəsi hesab olunurlar. ABŞ-da mərkəzi bank (federal ehtiyat sistemi) qarışıq mülkiyyətdədir. Kommersiya bankları sənaye, ticarət və digər müəssisələrin kreditləşdirilməsi ilə əlaqədar əməliyyatları həyata keçirən xüsusi və dövlətə məxsus olan banklardır. Onların əsas vəsait mənbəyi əmanət şəklində qəbul etdikləri pul kapitalıdır. "Kommersiya bankları" termininin meydana gəlməsi XVII əsrdə onların ticarətə və yeni meydana gəlməkdə olan sənayeyə xidmət etməyə başlamaları ilə əlaqədardır. Xüsusi kredit təsisatları müxtəlif növ kreditlər verilməsi sahəsində ixtisaslaşdırılmış bank və qeyri-bank təşkilatlarından ibarətdir. Məsələn, xarici ticarət bankları əmtəələrin idxal-ixracının kreditləşdirilməsi, ipoteka bankları və şirkətləri daşınmaz əmlak müqabilində uzunmüddətli kredit verilməsi sahəsində ixtisaslaşmışlar. Bundan başqa, valyuta və pul - kredit münasibətlərini tənzimləmək məqsədilə dövlətlərarası razılaşma əsasında beynəlxalq banklar–Beynəlxalq yenidənqurma və inkişaf bankı (Dünya Bankı) və onun filialları–Beynəlxalq Inkişaf Assosiasiyası və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası, Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankı, Regional Beynəlxalq Inkişaf Bankı, o cümlədən Avropa Yenidənqurma və Inkişaf Bankı, Asiya Inkişaf Bankı, Islam Inkişaf Bankı və başqa banklar yaradılmışdır. Azərbaycan Respublikası bunların hamısının tam hüquqlu üzvüdür. Mərkəzi bank aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirir: 1) Ölkənin emissiya mərkəzidir. Bu, mərkəzi bankın ən qədim və başlıca vəzifələrindən biridir. Müasir şəraitdə dövriyyədə nəqd pul kütləsinin olması bir o qədər böyük əhəmiyyət kəsb etməsə də, mərkəzi bankın ölkənin emissiya mərkəzi olması öz əhəmiyyətini yenə də saxlayır. Çünki hələ də ödəmələr və kredit sistemi üçün nəqd pullar lazımdır. 2) Kommersiya bankları üçün kassa ehtiyatlarının səfərbərliyə alınması və saxlanılması vəzifəsini yerinə yetirir. Bu, o deməkdir ki, milli kredit sisteminin üzvü olan hər bir bank mərkəzi bankda olan ehtiyat hesabındakı əmanətlərin həcmi nəzərə alınmaqla müəyyən edilmiş normada vəsait saxlamağa borcludur. Ehtiyat normalarının dəyişdirilməsi pul-kredit siyasətinin əsas metodlarından biridir. Mərkəzi bank həm də ənənəyə görə ölkənin malik olduğu rəsmi qızıl-valyuta ehtiyatlarını saxlayır. Kommersiya banklarının vəzifələri isə bunlardır: müddətsiz depozitləri qəbul edir, (cari hesabları aparır), ona ünvanlanmış çeklərin dəyərini ödəyir, sahibkarlara kredit verir. Kommersiya banklarını bir çox hallarda "maliyyə univermaqları" və ya supermarket kredit təsisatları da adlandırırlar. Çünki bu kredit təşkilatları da milli iqtisadiyyat miqyasında hesablaşmaları həyata keçirir və pul tədavülünü təşkil edirlər. Onların apardıqları əməliyyatlar əsasında kredit pulları (çeklər, bank vekselləri) meydana çıxır. XX əsrin 80-90-cı illərində ayrı-ayrı ölkələrdə kommersiya banklarının sığorta biznesinə fəal müdaxilə etməsi prosesi başlamışdır. Bunun nəticəsində kommersiya banklarının göstərdikləri xidmət dairəsi daha da genişlənmişdir. Onların universallaşdırılması prosesinin yaxın gələcəkdə davam edəcəyi istisna deyildir. Ixtisaslaşdırılmış kredit təşkilatları (maliyyə-kredit təsisatları) XIX əsrdə meydana gəlmişlər. Lakin onlar uzun müddət pul-kredit dairəsində kommersiya bankları ilə ayaqlaşa bilməmişlər. Buna baxmayaraq, ikinci dünya müharibəsindən sonra bazar iqtisadiyyatının inkişaf etmiş olduğu ölkələrdə onların rolu kəskin surətdə artmışdır. Bu, bir tərəfdən onların yerinə yetirdikləri əməliyyatların artması, digər tərəfdən isə kommersiya banklarının fəaliyyət dairəsinə nüfuz etmələri ilə əlaqədardır. Buna pensiya fondlarını misal göstərmək olar. Son onilliklərdə bu fondlarda olan vəsait çox sürətdə artmış və Qərbdə onlar qiymətli kağızların ən iri alıcılarından birinə çevrilmişlər. Investisiya bankları emissiya – təsisetmə fəaliyyəti ilə məşğul olurlar. Başqa sözlə, fond bazarlarında yerləşdirmək üçün qiymətli kağızların buraxılması əməliyyatlarını yerinə yetirir və gəlir əldə edirlər. Onların depozitə qəbul etmək və özlərinin xüsusi səhmlərinin satışı, yaxud da kommersiya banklarının krediti hesabına kapital cəlb etmək səlahiyyətləri yoxdur. Onlar öz kapitallarından müxtəlif sahələrə uzunmüddətli kredit vermək üçün istifadə edirlər. Kredit sistemində başlıca yerlərdən birini də kiçik əmanətləri qəbul edən geniş əmanət müəssisələri qrupu tutur. Əmanət müəssisələrinin müxtəlif növləri vardır. Bunlara əmanət bankları və kassalarını, qarışıq əmanət banklarını (ABŞ-da kooperativ bank müəssisələrinin müxtəlif növləri), məxfiəmanət banklarını (Böyük Britaniya), borc-əmanət banklarını (ABŞ), kredit ittifaqlarını və assosiasiyalarını və s. misal göstərmək olar. Sığorta şirkətləri üçün vəsaiti səfərbərliyə almağın spesifik formaları–sığorta vəsiqələrinin satışı–səciyyəvidir. Onlar əldə etdikləri vəsaitə digər şirkətlərin istiqrazlarını və səhmlərini, dövlətin buraxdığı qiymətli kağızları satın alır, müəssisələrə və dövlətə uzunmüddətli kredit verirlər. Pensiya fondları özlərinin təşkili və idarə edilməsinə, aktivlərin quruluşuna görə fərqlənirlər. Məsələn, sığorta şirkətləri tərəfindən idarə olunan sığortalanmış müəssisələr, yaxud da onların razılığı ilə banklar tərəfindən idarə edilən sığortalanmış fondlar vardır. Investisiya şirkətləri öz öhdəliklərini (səhmlərini) xırda sahibkarlar arasında yayır və bu vəsaitdən müxtəlif sahələrin qiymətli kağızlarının satın alınması üçün istifadə edirlər. Xırda investorlar investisiya şirkətlərinin öhdəliklərini (səhmlərini) həvəslə alırlar. Çünki vəsaitin müxtəlif müəssisələrin səhmlərinin satın alınmasına yönəldilməsi nəticə etibarilə əmanətin itirilməsi təhlükəsini azaldır. Bankların yerinə yetirdikləri vəzifələr öz əksini onların apardıqları əməliyyatlarda tapır. Bank əməliyyatlarının aşağıdakı növləri vardır: 1) Passiv əməliyyatlar; 2) Aktiv əməliyyatlar; 3) Xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar olan əməliyyatlar; 4) Bankların xüsusi əməliyyatları. Bankların apardıqları passiv və aktiv əməliyyatlar daha geniş yayılmışdır və əldə edilən mənfəətəin çox hissəsi onların payına düşür. Vəsaitin cəlb edilməsi ilə əlaqədar olan əməliyyatlara passiv, bu vəsaitin yerləşdirilməsi və ondan istifadə edilməsi ilə əlaqədar olan əməliyyatlara isə aktiv əməliyyatlar deyilir. Bank ehtiyatları isə onun özünün xüsusi vəsaitindən, cəlb edilmiş vəsaitlərdən və qiymətli kağızlardan ibarətdir. Bankların bütün ehtiyatlarının cüzi bir hissəsini xüsusi vəsait (məsələn, ABŞ-da təqribən 8-10%-i), çox hissəsini isə cəlb edilmiş vəsait (depozit1) və qiymətli kağızlar təşkil edir. Bank yaratmaq üçün əvvəlcə müəyyən məbləğdə xüsusi kapitala malik olmaq lazımdır. Lakin bu, xüsusi bank təşkil etmək üçün yalnız başlanğıc nöqtəsidir. Çünki bank əməliyyatları cəlb edilmiş vəsaitlərə əsaslanır. Intisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə xüsusi kapitalla cəlb edilmiş kapital arasındakı nisbət 1:10–1:100 arasında tərəddüd edir. Depozit dedikdə bankın müştərilərinin (əmanət qoyuluşundan başqa) bütün müddətli və müddətsiz əmanətləri nəzərdə tutulur. Depozit kimi qoyulan vəsaitin mənbələri müxtəlifdir. Bünlar müəssisələrin, dövlət idarə və təşkilatlarının hesablarında, işçi və qulluqçuların əmək haqqı hesabında olan və müvəqqəti istifadə edilməyən vəsaitlərdən ibarətdir. Depozitlər də iki qrupa bölünür: 1) Tələb olunanadək; 2) Müddətli depozitlər. Əmanət, birinci halda əmanətçinin ilk tələbi ilə ödənilir. Bu əmanət üzrə faiz dərəcəsi aşağıdır. Bəzi ölkələrdə isə əmanətin bu növü üzrə faiz hesablanması qadağan olunmuşdur. Depozitin bu növü ilk növbədə cari hesablaşmaları aparmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Banklarda hər gün tədiyə hesablaşmalarının aparılması müəyyən məbləğdə xərc tələb edir. Bankların, bununla əlaqədar olan xərcləri onunla ödənilir ki, bankda "tələb olunanadək" hesabı olan müştərilər özlərinin pul vəsaitindən il ərzində birdən-birə, tamamilə istifadə etmirlər. Başqa sözlə, müştərilərin hesablarında necə deyərlər həmişə qalıq olur ki, banklar bundan mənfəət əldə etmək üçün borc vermək məqsədilə istifadə edirlər. Müddətli əmanət isə müəyyən edilmiş müddət başa çatdıqdan sonra ödənilir. Bunun iki növü vardır: 1) Xüsusi müddətli əmanətlər; 2) Vəsaitin götürülməsinə dair qabaqcadan xəbərdarlıq edilmək şərti ilə qoyulan müddətli əmanətlər. Xüsusi müddətli əmanətlər sahibinə qabaqcadan müəyyən olunmuş vaxtda qaytarıla bilər. Deməli, müddət başa çatanadək həmin vəsaitə bankın sərəncam vermək səlahiyyəti vardır. Müddətli əmanət, sahibi tərəfindən müəyyən olunmuş vaxtda götürülmədikdə bank ona cari hesabda olan vəsait kimi sərəncam vermək səlahiyyətinə malik olur. Belə əmanətlərin qəbul olunduğu müddət aşağıdakı dörd qrupa bölünür: 1) 30 gündən 89 günədək; 2) 90 gündən 179 günədək; 3) 180 gündən 359 günədək; 4) 360 gündən çox müddətə qəbul olunan əmanətlər. Xüsusi müddətli əmanətlər müqavilə vaxtı qurtardıqda, sahibi onu istənilən hər sonrakı gün götürə bildiyi halda, qabaqcadan xəbərdarlıq olunmaqla müddətli əmanətləri götürmək üçün onun sahibi xüsusi ərizə ilə müraciət etməlidir. Xəbərdarlıq müddəti isə 1 aydan 3 ayadək, 3 aydan 6 ayadək, 6 aydan 12 ayadək, 12 aydan yuxarı ola bilər. Bu əmanətçilər qrupunun hər biri üçün müvafiq faiz norması müəyyən olunur. Əmanət qoyuluşları üçün səciyyəvi olan cəhət ondan ibarətdir ki, onlar ləng artır, sahibinə pulun əmanətdə olmasına dair vəsiqə-əmanət kitabçası verilir. Ayrı-ayrı ölkələrdə əmanət qoyuluşlarının iki növü vardır. Bunlardan biri əmanətin götürülməsinə dair qanunla müəyyən edilmiş, digəri isə müqavilədə nəzərdə tutulmuş müddətlərdə xəbərdarlıq edilməsidir. Bankların passiv əməliyyatlarına cəlb edilmiş vəsait də (başqa banklardan alınmış kredit) aiddir. Passiv əməliyyatların bu növü adi kredit sövdələşmələri deməkdir. Burada təşəbbüskar bankdır. Çünki ona müəyyən müddətdə, müəyyən məbləğdə pul vəsaiti lazımdır, bu məqsədlə də o, pul bazarına üz tutur. Passiv əməliyytların bir qrupu da ipoteka və bank istiqrazlarının buraxılmasıdır. Bu əməliyyatların mahiyyəti ondan ibarətdir ki, onların vasitəsilə bank qiymətli kağızları verməklə pul vəsaitini səfərbərliyə alır. Bankların aktiv əməliyyatlarında kredit əməliyyatları və qiymətli kağızlarla aparılan əməliyyatlar bir-birindən ayrılır. Bunlardan birincisinə ssuda, ikincisinə fond əməliyyatları deyilir. Bundan başqa, banklar kassa, aksept əməliyyatlarını, xarici valyutalar, daşınmaz əmlakla əlaqədar sövdələşmələri də həyata keçirirlər. Kredit əməliyyatları aşağıdakı əlamətlər üzrə təsnifləşdirilə bilər: 1) Təminatdan asılı olaraq: təminolunma tələb edilmədən (blank) və təminolunma tələb edilməklə aparılan kredit əməliyyatları. Təminolunma tələb edilməklə aparılan kredit əməliyyatları da aşağıdakı növlərə ayrılır: veksel (veksel satın almaqla verilən kredit) əməliyyatları, əmtəə və ya qiymətli kağızları satın almaqla verilən kreditlər. Təminatı olan kredit növlərindən biri də qiymətli kağızların girov qoyulması müqabilində mərkəzi və kommersiya bankları tərəfindən verilən lombard kreditidir. 2) Ödənilmə müddətinə görə: tələbolunanadək, başqa sözlə, borclunun və ya bankın tələbi ilə ödənilən, qısa müddətli (bir ilədək), orta müddətli (1 ildən 5 ilədək) və uzunmüddətli (beş ildən yuxarı) kreditlər. 3) Ödənilmənin xarakterinə görə: birdəfəlik və hissə-hissə ödənilən kredit. 4) Faizin alınması metoduna görə: faiz, kredit verildikdən dərhal sonra (veksellərin uçotu, istehlak kreditinin verilməsi) və ya kredit qaytarıldıqda, yaxud da kreditin verildiyi müddət ərzində bərabər hissələrlə tutulur. 5) Borcluların kateqoriyalarına görə. Bu əlamət üzrə kreditin dövd növü vardır: a) Kommersiya krediti; b) Fond birjalarının vasitəçilərinə verilən kredit; c) Kənd təsərrüfatı krediti; q) Son istehlakın kreditləşdirilməsi ilə əlaqədar verilən kredit. Kommersiya krediti müəssisələrə müvəqqəti dövriyyə kapitalı çatışmazlığını və əsas kapital üzrə qoyuluşları tamamlamaq, istehsalı genişləndirmək və s. məqsədlər üçün verilir. Fond birjalarının vasitəçilərinə isə kredit, qiymətli kağızları satın almaq və birja əməliyyatlarında istifadə etmək üçün verilir. Kənd təsərrüfatı krediti özü də iki yerə bölünür: 1) Iri kapital xərclərini ödəmək üçün torpaq, tikililər və s. girov qoyulması müqabilində verilən ipoteka krediti; 2) Müvəqqəti (məsələn, məhsul reallaşdırılarkən meydana çıxan) ehtiyacların ödənilməsi üçün verilən qısa müddətli kredit. Son istehlakın kreditləşdirilməsi üç formada mümkündür: 1) Mənzil tikintisinin girov qoyulması müqabilində verilən kredit; 2) Hissə-hissə ödənilməklə istehlak əmtəələrinin satın alınması üçün verilən kredit; 3) Müddəti başa çatdıqda birdəfəlik ödənilən kredit. Bankların borcvermə əməliyyatları olduqca mürəkkəb və çoxpilləli prosesdir. Borc götürən, banka kreditin məqsədi, müddəti, ödənilməsi qrafiki və s. məlumatlar olan rəsmi sənədlə müraciət edir. Bundan başqa o, özünün istehsal və maliyyə fəaliyyətinin bütün tərəfləri (istehlak kreditində isə şəxsi vəsaiti, gəliri, iş yeri və i.a.) haqqında ətraflı məlumat verməyə borcludur. Kiçik firmalar "təminat", həmçinin zəmanətçi (zəmanət verən) təqdim etməlidir. Kreditin verilməsinə dair sifarişlər bankın "uçotssuda" əməliyyatları idarəsinə daxil olur. Buradan isə onu borc götürmək istəyənin ssudanı ödəyə biləcəyinə dair imkanının qiymətləndirilməsi üçün kredit şöbəsinə göndərirlər. Sifariş iki-üç direktordan ibarət olan uçot-ssuda komitəsində nəzərdən keçirilir. Bütün sifarişlər üzrə bu orqanın tövsiyələri vaxtaşırı direktorlar şurasına bildirilir. Direktorlar şurası isə kreditin verilib-verilməməsi haqqında qərar qəbul edir. Xarici ölkələrin əksəriyyətində şirkətlərə kredit, limitin-"kredit xəttinin"-açılması formasında verilir. Məsələn, Ingiltərədə "Overdraft" üzrə limit müəyyən edilir. "Overdraft" bank tərəfindən müştəriyə onun cari hesabındakı qalıqdan artıq məbləğdə kredit verilməsi deməkdir. Kredit xəttinin açılması bankla borc götürən arasında razılıq əldə edildiyini göstərir. Limit müəyyən müddətə, məsələn, bir il müddətinə təyin edilir. Bu müddət ərzində borc götürən, bankla əlavə danışıqlar aparmadan istənilən vaxt ssuda götürə bilər. Lakin borc götürənin vəziyyəti pisləşdiyi halda, bank təsdiq olunmuş limit daxilində ssuda verməkdən imtina etmək səlahiyyətini özündə saxlayır. "Kredit xəttinin" açılması bir qayda olaraq bankın borc götürən qarşısında müəyyən tələb qoyması ilə müşayiət edilir. Bu tələb ondan ibarətdir ki, borc götürən özünün cari hesabında adətən kreditin 20%-dən az olmayan məbləğini saxlamalıdır. Bununla da bank bütün kredit məbləğini götürməyə, yaxud da, onun başqa banka köçürülməsinə imkan verməməklə borclunu özündən asılı vəziyyətdə saxlayır. Ölkələrin çoxunda banklar ilkin və ya baza faiz dərəcələri (ingiliscə prime rate, base rate) müəyyən edirlər ki, bunlar da birinci dərəcəli borclular tərəfindən təminat verilmiş ssudalar üzrə hesablanır. Bu, kreditlər üzrə faizin ən aşağı səviyyəsidir. Kreditlər üzrə faiz dərəcələri onun növü və həcmindən, borc götürənin kapitalının kəmiyyətindən, onun bankla olan əlaqələrindən asılı olaraq fərqləndirilir. Faiz dərəcəsinin artmasına görə kreditləri aşağıdakı kimi sıralamaq olar: birinci dərəcəli borclular üzrə təminat verilməyən kreditlər (ilkin faiz dərəcələri), birjalarda qiymətli kağızlara, əmtəələrə və avadanlıqlara görə verilən kreditlər, debitor borclarına görə verilən kreditlər, təminat tələb olunmayan kənd təsərrüfatı krediti, istehlak krediti. Bankların fond əməliyyatlarına qiymətli kağızlarla aparılan müxtəlif əməliyyatlar, məsələn, xüsusi investisiyalar üçün qiymətli kağızların satın alınması, təzə buraxılmış qiymətli kağızların ilkin yerləşdirilməsi, müştərinin tapşırığı ilə qiymətli kağızların satın alınması və satılması, qiymətli kağızlar müqabilində ssuda verilməsi və s. kimi əməliyyatlar aiddir. Qiymətli kağızların alqı-satqısı banklara dividend və faiz şəklində əlavə mənfəət əldə etmək imkanı verir. Dövlət borclarının yerləşdirilməsində də bank sisteminin rolu böyükdür. Belə ki, banklar dövlət istiqrazlarını öz vəsaitləri hesabına satın alır, onların yenidən satışını təşkil etməklə ikinci bazarı yaradırlar. Bu bazarda aparılan əməliyyatlar adətən ən iri bankların (məsələn, ABŞ-da 6 kommersiya və 13 investisiya bankının) əlində cəmlənmişdir. Bunlar alqı və satqı məzənnələri arasındakı fərqdən ibarət olan böyük məbləğdə mənfəət əldə edirlər. Banklar həm də başlıca vasitəçilik–inkasso, akkredi-tiv, köçürmə və ticarət–komisyon əməliyyatlarını yerinə yetirirlər. Bunların içərisində vəkalətnamə (trast) və lizinq əməliyyatları xüsusi yer tutur. Vəkalətnamə əməliyyatları zahirən vasitəçilik əməliyyatları ilə oxşar olsalar da, onun çərçivələrindən kənara çıxır. Inkasso əməliyyatları o deməkdir ki, vasitəçilik edən bank öz müştərisinin tapşırığı ilə pul və əmtəə–pul sənədləri üzrə vəsaiti qəbul edir. Çeklər, veksellər, qiymətli kağızlar, xarici valyutalar və i. a. inkasso üçün qəbul edilə bilər. Bank inkasso əməliyyatlarını aparmaqla komisyon haqqı alır. Bu haqqın kəmiyyəti yerinə yetirilən əməliyyatın növündən asılıdır. Akkreditiv–akkreditiv haqqında sənəddə göstərilən şərtləri yerinə yetirərkən müəyyən məbləğdə pulun xüsusi şəxsə, yaxud da şirkətə ödənilməsinə dair tapşırıqdır. Bu əməliyyatlarda, akkreditiv açılması haqqında tapşırıq verən müştəri; akkreditivi açan bank; akkreditivin açıldığı və onun şərtlərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət edən bank; akkreditivin alıcısı iştirak edirlər. Pul və əmtəə akkreditivləri bir-birindən fərqlənir. Pul akkreditivi müəyyən məbləğdə pulu ölkənin başqa şəhərində, yaxud da xaricdə almaq üçün bank tərəfindən onu qoyan şəxsə verilən adlı sənəddir. Əmtəə akkreditivləri topdansatış dövriyyədə əmtəələrin satıcıları ilə alıcıları arasında hesablaşmalar üçün qəbul edilir. Köçürmə (barat) əməliyyatları o deməkdir ki, bank təqdim olunmuş pulu başqa yerdə olan şəxsə çatdırır. Banklar xüsusi şəxslər üçün aşağıdakı vəkalətnamə (trast) əməliyyatlarını yerinə yetirirlər: əmlakın idarə olunması hüququndan məhrum edilmiş şəxslərə (dul qadın və kişilər, həddi-buluğa çatmamış şəxslər) müvəqqəti kömək etmək; varislərin mənafelərinə uyğun olaraq vəfat etmiş şəxslərin əmlakını idarə etmək; daha çox mənfəət əldə etmək məqsədilə kapitalı idarə etmək (səhmlərin, yaxud da daşınmaz əmlakın satın alınması); qiymətliləri yanmayan seyfdə saxlamaq və s. və i.a. Şirkətlər üçün vəkalətnamə əməliyyatları xüsusi şəxslər üçün eyni əməliyyatlardan fərqlənir. Belə ki, bank şirkətlər üçün borclar üzrə zəmanət verən olduğu halda, bazar üçün buraxılan səhmlərin qeydiyyatı üzrə agent kimi, korporasiyaların pensiya fondlarındakı vəsaitinin idarə olunması üzrə isə idarəedən kimi çıxış edir. Son illərdə sənaye şirkətləri arasında maliyyə lizinqləri, yəni çox bahalı maşın və avadanlıqların satın alınması və icarəyə verilməsi geniş miqyas almışdır. Adətən bank, yaxud da ona tabe olan lizinq şirkəti maşın və avadanlıqları tam dəyərlə satın alır və onları istifadə üçün icarəyə verir. Icarədar isə bunun müqabilində vaxtaşırı (ayda və ya rübdə bir dəfə) haqq verir ki, bunun hesabına da avadanlığın dəyəri ödənilir, sövdələşməni kreditləşdirən müəssisənin mənfəət əldə etməsi təmin olunur. Müasir dövrdə banklar bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan yüzlərlə əməliyyatı və xidmətləri yerinə yetirirlər. Bundan başqa aktiv və passiv əməliyyatlar arasında da asılılıq vardır. Banklar əsas etibarilə başqalarına məxsus olan kapitalla əməliyyat apardıqlarına görə onların kreditləşdirdikləri və investisiya qoyduqları vəsaitin məbləği xeyli dərəcədə kredit müəssisəsinin sərbəst pul vəsaitləri və əmanətlərini səfərbərliyə almaq qabiliyyətindən asılıdır. Eyni zamanda bank sisteminin inkişafı ilə əlaqədar olaraq passiv əməliyyatların aktiv əməliyyatlardan asılılığı zəifləyir. Aktiv əməliyyatlarla passiv əməliyyatlar arasındakı ümumi əlaqə ilə yanaşı, ayrı-ayrı əməliyyat növləri arasında da asılılıq vardır. Bankın müştəriləri, xüsusilə də sənaye müəssisələri və iri fərdi vahidlər və əmanətçilər, bir qayda olaraq bankların müxtəlif növ xidmətlərindən istifadə etməkdə maraqlıdırlar. Borc kapitalı bazarında gedən kəskin rəqabət mübarizəsi bankları yeni xidmət növlərindən istifadə etməyə, hətta bəzi hallarda pulsuz xidmət göstərmyə məcbur edir. Müasir dövrdə bank fəaliyyətinin inkişafında nəzərə çarpan meyllər aşağıdakılardan ibarətdir: müasir banklar müxtəlif müddətlərə kredit verir, kommersiya veksellərini uçota alır, qiymətli kağızlar buraxır və onları reallaşdırır, vergiləri hesablayır və tutur, müştərilər üçün amortizasiya ayırmalarının uçotunu, digər mühasibat və hesablaşma əməliyyatlarını aparırlar. Onların məsləhət və informasiyavermə sahəsində xidmətləri daha da genişlənir. Bank, müəssisələrin, sənaye və ticarət firmalarının başlıca investisiya layihələrinin seçilməsində iştirak edir, maliyyə əməliyyatlarının aparılmasına kömək göstərir. Banklar bu məqsədlə özlərinin güclü EHM ilə təchiz olunmuş hesablama mərkəzlərindən istifadə edirlər. Bankların apardıqları "pərakəndə", yəni ayrı-ayrı əmanətçilərlə əlaqədar olan əməliyyatları avtomatlaşdırmaq üçün son dövrlərdə avtomat kassa qurğularından istifadə edilir. Belə qurğular kredit müəssisələrinin binalarında, böyük mağazalarda, aeroportlarda, avtobus dayanacaqlarında və s. yerlərdə qoyulur. Gələcəkdə bütün tədiyələrin xeyli hissəsinin nəqdsiz hesablaşmalar (bank çekləri, kredit vərəqələri) və "elektron pullar" (müştərilərin tapşırığı ilə EHM çərçivəsində kredit müəssisələri tərəfindən həyata keçirilən köçürmələrin köməyilə) vasitəsilə həyata keçiriləcəyi gözlənilir. Banklar kommersiya hesabı prinsipləri əsasında işləyir, göstərilən xidmət müqabilində daha çox mənfəət əldə etməyə çalışır və buna nail olurlar. Çünki depozitlərə görə verdikləri faizə nisbətən ssuda üzrə daha yüksək faiz alırlar. Alınmış və verilmiş faiz məbləğləri arasındakı müsbət fərq bankın ümumi mənfəətini əmələ gətirir. Bankın ümumi mənfəətinə yuxarıda göstərilən xidmət növlərinə görə əldə edilən faiz də daxildir. Mənfəətin bir hissəsi bankın xərclərinin (əmək haqqı, dəftərxana xərcləri, binaların saxlanması və s.) ödənilməsinə sərf olunur, yerdə qalanı isə onun xalis mənfəətini əmələ gətirir. Xalis mənfəətin bankın xüsusi vəsaitinə faizlə olan nisbəti mənfəət norması adlanır. 3. Dövlətin kredit siyasəti. Pul-kredit siyasətinin mərkəzində pul haqqında nəzəriyələr durur. Bunlar özlərində, pulun və dövlətin yeritdiyi pul-kredit siyasətinin iqtisadiyyata təsirini əks etdirirlər. Lakin problemin aydınlaşdırılmasına iki yanaşma metodu diqqəti daha çox cəlb edir. Bunlardan biri modernləşdirilmiş Keyns nəzəriyyəsi, digəri isə monetarizmdir. Onların ikisi də pul üzrə təklifin dəyişməsinin nominal ÜMM-in dəyişməsinə təsirini etiraf etsələr də, məsələni müxtəlif mövqelərdən qiymətləndirirlər. Belə ki, Keynsçilər pul-kredit siyasətinin faiz dərəcələrindən, monetaristlər isə pul üzrə təklifdən ibarət olduğunu deyirlər. Keynsçilərin fikrincə bazar iqtisadiyyatı qeyri-sabit sistemdir. Ona görə də dövlət müxtəlif vasitələrdən istifadə etməklə, iqtisadiyyatı, o cümlədən pul-kredit münasibətlərini tənzimləməlidir. Pul üzrə təklifin dəyişməsinin səbəbi faiz dərəcələrinin dəyişməsidir. Bu isə öz növbəsində investisiyaya olan tələbin dəyişməsinə gətirib çıxarır. Monetar siyasət iqtisadiyyatın sabitləşdirilməsində fiskal və ya büdcə siyasəti qədər faydalı deyildir. Lakin XX əsərin 70-ci illərində Keyns məktəbində böhran başlayır və bunun nəticəsində iqtisadi nəzəriyyədə neoklassik istiqamət, o cümlədən onun müasir forması olan monetarizm üstünlük qazanır. Müasir monetarizmin tanınmış nümayəndəsi, Nobel mükafatı laureatı M. Fridmendir. Monetarizm nəzəriyyəsinə görə bazar iqtisadiyyatı daxilən sabit sistemdir. Mənfi hallar ona görə baş verir ki, dövlət iqtisadiyyata yersiz müdaxilə edir. Ona görə də bu müdaxilə minimuma endirilməlidir. M. Fridmenin özünə gəldikdə isə o, uzun müddətli monetar siyasətlə tarazlaşdırılmış «pul qaydaları» ideyasını irəli sürmüşdür. Bunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dövlət tədavüldə olan pul kütləsinin daim artmasını müdafiə etməlidir. Bu artımın kəmiyyətini onun fikrincə aşağıdakı bərabərliklə müəyyən etmək olar: M.Fridmenin monetar qaydaları tədavüldə olan pul kütləsinin artımına ciddi nəzarət olunmasını - (illik 3-5 % olmaqla) nəzərdə tutur. Məhz pul kütləsinin belə artımı iqti-sadiyyatda işgüzar fəallığı artırır. Onun fikrincə tədavüldə olan pul kütləsi il ərzində 3-5 %-dən çox artdıqda inflyasiya baş verir, bu həddən az olduqda isə ÜMM-in artım sürəti aşağı düşür. M. Fridmenin «pul qaydaları» keçən əsrin 70-ci illərinin axırlarında ABŞ və Böyük Britaniyanın (reyqanomika və tetçerizm) pul-kredit siyasətinin əsasını təşkil etmişdir. Pul-kredit siyasətinin müasir nəzəri modelləri də vardır. Onlar Keynsçilik və monetarizmin ən səmərəli ünsürlərinin birləşmiş variantlarıdırlar. Başqa sözlə, hər nəzəriyyədən ən səmərəli ünsürlər seçilmiş və onlardan istifadə edilmişdir. Hazırda uzun müddətli dövrdə pul-kredit siyasətində monetar yanaşmalar üstünlük təşkil edir. Bununla birlikdə, dövlət ən çevik iqtisadi manevretmədə faiz dərəcələrinin bilavasitə təsirindən istifadə olunmasından imtina etmir, əksinə ondan hərtərəfli yararlanır. Göründüyü kimi, dövlət özünün pul-kredit siyasətində konkret şəraitdən asılı olaraq hər iki nəzəriyyənin ünsürlərindən istifadə edir. Dövlətin pul-kredit siyasəti dedikdə onun pul tədavülü və kredit sahəsində həyata keçirdiyi tədbirlər nəzərdə tutulur. Bu siyasətin əsas məqsədi kredit bazarı və pul tədavülünə nəzarət etməkdən, habelə inflyasiyaya qarşı fəal mübarizə aparmaqla, mövcud iqtisadi şəraiti tənzimləmək və sağlamlaşdırmaqdan ibarətdir. Pul-kredit siyasəti ya kreditin və pul emissiyasının stimullaşdırılmasına, yaxud da onların ləngidilməsi və məhdudlaşdırılmasına yönəldilir. Bunlardan birincisinə kredit ekspansiyası, ikincisinə isə kredit restriksiyası deyilir. Istehsalın səviyyəsi aşağı düşdükdə və işsizlik artdıqda mərkəzi banklar kredit verilməsini genişləndirmək və faiz dərəcəsini aşağı salmaq yolu ilə mövcud vəziyyəti canlandırmağa çalışırlar. Iqtisadiyyatın yüksəlməsi isə əksəriyyət hallarda "birja ehtirasları"nın, möhtəkirliyin, qiymətlərin, müxtəlif sahələr arasında uyğunsuzluqların artması ilə müşayiət olunduğuna görə mərkəzi banklar kredit verilməsini məhdudlaşdırmaq, faiz dərəcələrini artırmaq, ödəniş vasitələri emissiyasını azaltmaq və s. köməyilə vəziyyətin "alovlanması"nın qarşısını alırlar. Dünya təcrübəsində tədavüldə olan pul kütləsinin tənzimlənməsində aşağıdakı vasitələrdən istifadə olunur: 1) Açıq, yəni qiymətli kağızlar bazarında aparılan əməliyyatlar; 2) Diskont siyasəti, yəni kommersiya banklarının verdikləri kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin tənzimlənməsi; 3) Məcburi ehtiyatların yaradılması normativlərinin dəyişdirilməsi. Bu tədbirləri görməkdə məqsəd tədavüldə olan pul kütləsini azaltmaq və ya artırmaqdan ibarətdir. Müasir dövrdə tədavüldə olan pul kütləsinin tənzimlənməsinin başlıca vasitələri qiymətli kağızlar bazarında aparılan əməliyyatlardır. Bunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, mərkəzi bank dövlət qiymətli kağızlarını kommersiya banklarından ya satın alır, ya da onlara satır, qabaqcadan elan olunmuş, yaxud da bazar qiymətləri ilə aksept və kredit əməliyyatlarını yerinə yetirir. Pul bazarında pul kütləsi artıqlığı müşahidə olunduqda mərkəzi bank dövlət qiymətli kağızlarını açıq bazara çıxarır. Bu zaman onların bazar qiymtləri aşağı düşür, faiz dərəcələri və alıcılarda onları satın almağa maraq isə artır. Bu, onların ehtiyat hesablarındakı qalığın azalmasına gətirib çıxarır. Pul bazarında pul kütləsi azlıq etdikdə isə mərkəzi bank pul üzrə təklifin genişləndirilməsinə yönəldilən siyasət yeridir. Başqa sözlə, mərkəzi bank digər banklarda və əhalidə olan qiymətli kağızları satın alır və bununla da onlara olan tələbi artırır. Nəticədə qiymətli kağızların bazar qiymətləri yüksəlir, faiz dərəcələri aşağı düşür, bu da onların "gözdən düşməsinə" səbəb olur. Banklar və əhali dövlət qiymətli kağızlarını həvəslə satdıqlarına görə mərkəzi bankın ehtiyat hesabındakı qalıq artır. Diskont siyasəti kreditin tənzimlənməsinin ən qədim metodudur. Bu metoddan XIX əsrin ortalarından başlayaraq geniş istifadə edilir. Onun meydana gəlməsi mərkəzi bankın kommersiya banklarının kreditoruna çevrilməsi ilə əlaqədardır. Belə ki, mərkəzi banklar kommersiya banklarının götürdükləri kreditlər üzrə uçot (diskont) dərəcələrini artırmaqla, onları digər kredit müəssisələrindən borc götürməyin zərərli olduğuna inandıra bilmişlər. Bu, bank ehtiyatlarının tamamlanmasını çətinləşdirmiş, uçot dərəcələrinin yüksəlməsinə və nəticə etibarilə kredit əməliyyatlarının azalmasına səbəb olmuşdur. Bu siyasətdən istifadə edilməsi XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəllrində daha geniş miqyas almışdı. Belə ki, keçən əsrin 30-40-cı illərində mərkəzi banklar C.M.Keynsin təklif etdiyi "ucuz pullar", yəni aşağı faiz dərəcələri ilə kredit verilməsi siyasəti yeritmişlər. Ingiltərədə 1932-ci ildən 1951-ci ilədək uçot (diskont) dərəcəsi 2%, ABŞ-da 1937-1948-ci illərdə 1% səviyyəsində olmuşdur. Faiz dərəcələrinin aşağı müəyyən olunmasında ikinci dünya müharibəsindən sonra xəzinədarlığın imtiyazlı şərtlərlə maliyyələşdirilməsi böyük rol oynamışdır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən ölkələrin çoxunda uçot siyasətindən istifadə olunması yenə də fəallaşmışdır. Hazırda xarici ölkələrdə uçot dərəcələri 2-15% arasında tərəddüd edir. Kommersiya bankları üçün icbari ehtiyat normativlərinin müəyyən edilməsi bir tərəfdən, bankın öz maliyyə öhdəliklərini ödəyə bilmək qabiliyyətinin yaxşılaşmasına təsir edirsə, digər tərəfdən, bu normalar, investisiyaların məhdudlaşdırılması "amili" kimi çıxış edir. Başqa sözlə, bu normaların dəyişməsi bank ehtiyatlarına birbaşa təsiretmə üsuludur. Bu metoddan ilk dəfə 1933-cü ildə ABŞ-da istifadə edilmişdir. Pul-kredit siyasətinin seçmə metodlarından da istifadə edilir ki, bunlara da aşağıdakılar aiddir: 1) Kreditin ayrı-ayrı növlərinə nəzarət edilməsi. Bu üsuldan əksəriyyət hallarda birjaların qiymətli kağızlarını satın almaq, habelə ipoteka və istehlak kreditlərinə nəzarət etmək üçün istifadə olunur; 2) Riskin və bank əməliyyatlarının tənzimlənməsi. Çoxsaylı hökumət sənədlərində (qanunlarda, təlimatlarda, göstərişlərdə, digər hüquqi–normativ sənədlərdə) əsas diqqət riskə və bank əməliyyatlarının etibarlılığına verilir. Səciyyəvi haldır ki, bankların fəaliyyəti ilə bağlı risketmə borc alanın maliyyə vəziyyətinə qiymət vermək yolu ilə deyil, bankın xüsusi vəsaiti ilə verilmiş kredit arasındakı nisbətlə müəyyən edilir. Ölkəmizdə bazar münasibətlərinə keçid dövrünün əvvəllərində iqtisadiyyatınmızda mövcud olan ağır iqtisadi böhranın aradan qaldırılması üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bunları görməkdə əsas məqsəd inflyasiyanın cilovlanması və dövlətin az müdaxiləsi ilə bazar iqtisadiyyatının əsaslarının yaradılmasından ibarət olmuşdar. Bu problemlərin həll edilməsi mexanizmi büdcənin qeyri-inflyasiya mənbələri hesabına maliyyələşdirilməsinə, güzəştlərin azaldılması və son nəticədə ləğv edilməsinə, pullu hərraclarda özəlləşdirmənin aparılmasına, MDB dövlətləri ilə bəzi ittifaqlardan, xüsusilə də vahid pul məkanından çıxmağa yönəldilmişdi. Bütün bunlar özünün qismən müsbət nəticələrini vermişdir. "Banklar və bank fəaliyyəti haqqında" və "Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı haqqında" Azərbaycan Resupblikasının qanunlarına uyğun olaraq ölkəmizin pul-kredit siyasətinin əsas istiqamətləri Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti ilə qarşılıqlı əlaqə şəraitində Azərbaycan Resublikasının Milli bankı tərəfindən işlənib hazırlanır. 1990-cı illərin ikinci yarısında Azərbaycan Respublikasında pul-kredit siyasətinin formalaşmasının əsasında aşağıdakı makroiqtisadi məqsədlərə nail olunması durmuşdur: 1) Maliyyə sabitliyinin yaradılması və bu sahədə əldə edilmiş nəticələrin möhkəmləndirilməsi; 2) Inflyasiyanın sürətinin azaldılması; 3) Iqtisadi subyeklərin formalaşmaqda olan şəraitə uyğunlaşdırılması üçün əlverişli mühit yaradılması; 4) Milli valyutanın məzənnəsinin möhkəmləndirilməsi; 5) Iqtisadiyyatda nominal və real faiz dərəcələrinin azaldılması; 6) Ölkənin tədiyə balansının müsbət saldosunun təmin edilməsi; 7) Qeyri-inflyasiya iqtisadi artım meylinə nail olunması və onun möhkəmləndirilməsi. Azərbaycan Respublikası Milli Bankının pul-kredit siyasətinin əsas vəzifəsi isə ölkəmizin milli valyutasının – manatın sabitliyini təmin etməkdən və onu qoruyub saxlamaqdan ibarətdir. Bu vəzifənin yerinə yetirilməsinin zəruri şərtləri aşağıdakılardır: 1) Pul emissiyası üzərində sərt nəzarətin həyata keçirilməsi; 2) Çevik idarə olunan valyuta məzənnəsi siyasətinin yeridilməsi; 3) Bazar mexanizmlərinin daha da inkişaf etdirilməsi və təkmilləşdirilməsi; 4) Pul-kredit siyasətinin başlıca vəzifələrindən olan milli bankın apardığı əməliyyatlara görə faiz dərəcələrindən məqsədyönlü istifadə edilməsi. Görülən tədbirlərin nəticəsində ölkəmizdə maliyyə və pul tədavülünün sağlamlaşdırılması və iqtisadiyyatın sabitləşdirilməsi sahəsində bir sıra nailiyyətlər qazanılmışdır. Əgər 1994-cü ildə ölkəmizdə inflyasiya səviyyəsinin 1760% olduğunu, hazırda bir o qədər də təhlükəli olmadığını yada salsaq bu sahədə nə kimi nailiyyət qazanıldığı aydın olar. Bütün bunlar onu göstərir ki, ölkəmizdə yeridilən pul-kredit siyasəti öz bəhrələrini verir və gələcəkdə iqtisadiyyatımızda müşahidə olunan çatışmazlıqların aradan qaldırılması bəzi problemlərin həll edilməsinə, mövcud imkanlarımıza uyğun gələn həyat səviyyəsinə nail olmağa imkan verən sosial yönümlü bazar iqtisadi sisteminin formalaşmasına şəarait yaradacaqdır. Mövzu 20: İnflyasiya və onun tənzimlənməsi.( 2 saat) Plan 1. İnflyasiyanın mahiyyəti və növləri. 2. İnflyasiyanın səbəbləri və müasir dövrdə xüsusiyyətləri. 3. Tələb və təklifin inflyasiyası. 4. İnflyasiyanın sosial iqtisadi nəticələri. 1. İnflyasiyanın mahiyyəti və növləri. Inflyasiya1 qiymətlərin səviyyəsinin artması, iqtisadiyyatda ümumi tarazlığın pozulması deməkdir. Lakin inflyasiya dövründə bütün əmtəələrin qiymətləri bahalanmır. Başqa sözlə, inflyasiyanın sürətlə artdığı dövrdə bəzi əmtəələrin qiymətləri qalxa, bəzilərininki sabit qala, digərlərininki isə hətta aşağı düşə bilər. Bunlar tələblə təklif arasındakı nisbətin, elastikliyin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Məsələn 1970-80-ci illərdə ABŞ-da inflyasiyanın səviyyəsinin yüksək olmasına baxmayaraq videomaqnitafonların, rəqəmli saatların və fərdi kompüterlərin qiyməti aşağı düşmüşdür. Bütövlükdə götürdükdə isə inflyasiyanı qiymətlərin fasiləsiz olaraq artması prosesi kimi başa düşmək olar. Deməli, burada həlledici söz "fasiləsiz"indir. Buna görə də qiymətlərin artmasını daimi bir proses kimi qəbul etmək mümkündür. Çünki bu, bütün bazarları əhatə edir və bütövlükdə iqtisadiyyat üçün səciyyəvi olmaqla, qiymətlərin bahalanması nəticəsində tələblə təklif arasındakı tarazlığın, ümumi müvazinətin pozulduğunu göstərir. Lakin qiymətlərin artması bütün hallarda inflyasiyanın baş verməsi demək deyildir. Çünki məhsulların keyfiyyətinin yaxşılaşması, istehsal amillərinin məhdudlaşması, ümumi tələbin dəyişməsi nəticəsində də qiymətlər qalxa bilər və qalxır. Inflyasiyanın səviyyəsini müəyyən edərkən indekslərdən, xüsusilə də qiymət indekslərindən geniş istifadə olunur. Bunlardan həyat (yaşayış) səviyyəsi indeksini, topdansatış qiymətlər (istehsal təyinatlı əmtəələrin) indeksini və ÜMM-in deflyatoru indeksini qeyd etmək olar. Bu indekslərin üçü də müəyyən dövr ərzində qiymətlərin orta səviyyəsinin dəyişməsini ifadə edir. Əsas dövrün (ilin) qiymətləri bir qayda olaraq 100% qəbul edilir və sonrakı dövrlərin (illərin) qiymətləri ayrı-ayrılıqda onunla müqayisə edilir. Həyat (yaşayış) səviyyəsi indeksinin köməyilə istehlak mallarının daxil olduğu "bazar səbəti" qiymətinin dəyişməsi öyrənilir. ABŞ-da bu indeks hər ay Əmək Statistikası Bürosu tərəfindən hesablanır. Istehlak səbətində müəyyən dövr (ay, il) ərzində bir orta şəhər ailəsi tərəfindən satın alınan təxminən 400 adda əmtəə və xidmət nəzərə alınır. Ümumiyyətlə həyat səviyyəsi indeksi aşağıdakı kimi hesablanır: Cari dövrdə "bazar səbəti"nin qiyməti Cari dövrdə qiymət indeksi=___________________________________ Əsas dövrdə "bazar səbəti"nin qiyməti "Əsas dövr" kimi müxtəlif ölkələrdə müxtəlif il qəbul oluna bilər. Məsələn, ABŞ-da vaxtilə 1967-ci il əsas götürülür və sonrakı illərin məlumatları onunla müqayisə edilirdi. Hazırda isə əsas dövr kimi 1982-ci il götürülür. Bu, onunla əlaqədardır ki, cəmiyyət inkişaf etdikcə insanların tələbatları və deməli, istehlak səbətinin qiyməti də dəyişir. "ABŞ-da 1996-cı ildə həyat səviyyəsi indeksi (buna həyatın dəyəri də deyilir) 129% olmuşdur. Bu, o deməkdir ki, istehlakçılar eyni "əmtəə və xidmətlər dəstinin" satın alınmasına 1982-ci ildəkinə nisbətən 1996-cı ildə 29% çox vəsait sərf etmişlər. Bu indeksdən əsas etibarilə minimum əmək haqqının hesablanmasında istifadə edilir. Inkişaf etmiş ölkələrdə hər yarım ildə bir dəfə inflyasiya nəzərə alınmaqla əmək haqqı indeksləşdirilir, yəni, inflyasiyanın hər faizinə görə əmək haqqı 0,5% artırılır. "Inflyasiyanın sürətinin hesablanması da az əhəmiyyət kəsb etmir. Hesabat dövrü üçün inflyasiyanın sürətini aşağıdakı kimi hesablamaq olar: hesabat dövrünün qiymət indeksindən əsas dövrün qiymət indeksi çıxılır, alınan fərq əsas dövrün qiymət indeksinə bölünür və qismət 100-ə vurulur. Məsələn, tutaq ki, son istehlak əmtəələrinin qiymət indeksi 2005-ci ildə 120%, 2006-cı ildə isə 126% olmuşdur. 2006-cı il üçün inflyasiyanın səviyyəsi aşağıdakı kimi müəyyən edilir: Inflyasiyanın sürəti = (126 – 120) : 120 ∙ 100 = 5% "Inflyasiyanın hesablanmasının başqa bir üsulu "70 ədədi qaydası"dır. Bu, inflyasiyanın kəmiyyətini müəyyən etməyə imkan verir. Daha dəqiq desək, bu qayda ilə inflyasiyanın sürətinin iki dəfə artması üçün lazım olan illərin sayını hesablamaq mümkündür. Bunun üçün 70 rəqəmini inflyasiyanın illik səviyyəsinə bölmək lazımdır. Yəni: Inflyasiyanın sürətini iki dəfə artırmaq üçün 70 lazım olan illərin təxmini sayı = _______________________________________ qiymətlərin səviyyəsinin illik artım sürəti (%-lə) "Məsələn, tutaq ki, inflyasiyanın sürəti 5%-ə bərabərdir. Deməli, qiymətlərin səviyyəsinin 14 ildən (70:5) sonra iki dəfə artacağını gözləmək olar. "70 ədədi qaydası"ndan adətən ÜMM-i və ya şəxsi yığımı iki dəfə artırmaq üçün lazım olan vaxtı müəyyən etmək lazım gəldikdə istifadə olunur. "Topdansatış qiymətləri (istehsal təyinatlı əmtəələrin qiymətləri) indeksini hesabladıqda istehsalda istifadə olunan aralıq əmtəələrin qiymətlərinin dəyişməsi müəyyən edilir. Bu qiymətlərin dəyişməsi xammal və materialların, yarım-fabrikatların, topdansatış bazarlarında son məhsul növləri qiymətlərinin dəyişməsi ilə əlaqədardır. "Nəzərdən keçirilən bu iki indeks bir-birilə qarşılıqlı surətdə əlaqədardır. Çünki sənaye əmtəələri qiymətlərinin qalxması nəticə etibarilə pərakəndə satış qiymətlərinin artmasına səbəb olur. "Qiymətlərin ümumi səviyyəsini müəyyən etmək üçün ÜMM-in deflyatoru (ÜMM-in qiyməti) indeksi hesablanır. Bu indeks cəmiyyətdə qiymətlərin dəyişməsini daha tam əks etdirir. Çünki ÜMM-in tərkibinə bütün son məhsul və xidmətlər daxildir. Bu, belə müəyyən edilir: ÜMM-in qiymət Nominal ÜMM indeksi (deflyatoru) = --------------------- ∙ 100 Real ÜMM "Burada: Nominal ÜMM–cari dövrdə həmin dövrün qiymətləri ilə xərcləri; Real ÜMM–cari dövrdə, əsas dövrün qiymətləri ilə xərcləri göstərir. "Inflyasiyanın aşağıdakı növləri vardır: 1) Açıq inflyasiya; 2) Sarsıdıcı inflyasiya; 3) Mötədil (mülayim) inflyasiya; 4) Çaparaq inflyasiya; 5) Hiper inflyasiya; 6) Tarazlaşdırılan inflyasiya; 7) Tarazlaşdırılmayan inflyasiya; 8) Gözlənilən inflyasiya; 9) Gözlənilməyən inflyasiya. "Açıq inflyasiya bazar münasibətlərinin inkişaf etmiş olduğu ölkələr üçün səciyyəvidir. Bu, bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan tələb və təklifin, qiymətlərin açıq şəkildə artmasına təsir göstərməsilə əlaqədardır. "Sarsıdıcı inflyasiya inzibati-amirlik iqtisadiyyatına xas olan gizli inflyasiyadır. Çünki bu iqtisadi sistemdə qiymətlərə və gəlirlərə ciddi nəzarət olunur. Bu isə inflyasiyanın açıq şəkildə özünü qiymətlərin artmasında göstərməsinə imkan vermir. Zahirən qiymətlər sabit qalır. Lakin dövriyyəldə olan pul kütləsinin artması əmtəə çatışmazlığına səbəb olur. Bu isə öz növbəsində "gizli iqtisadiyyatın" əlqol açmasına gətirib çıxarır. "Sarsıdıcı inflyasiya dövründə əmtəə çatışmazlığı zahirən görünməyən inflyasiya prosesinin görünən tərəfinə çevrilir. Çünki, eyni miqdarda əmtəənin satın alınması üçün daha çox pul kütləsi tələb olunur. Sarsıdıcı inflyasiya zamanı pul kütləsinin yalnız bir hissəsi pul kimi istifadə olunur. Alıcılar əllərində olan pulun əhəmiyyətini qabarıq şəkildə göstərmək üçün aztapılan əmtəələri axtarıb tapmağa çalışırlar. Bunun nəticəsində sarsıdıcı inflyasiya şəraitində bazarın qeyri-leqal forması olan "qara bazar" əmələ gəlir. "Qara bazarda əmtəələrin əsl qiymətləri formalaşır, qiymətlərin sabitləşməsi haqqında illüziyalar isə satıcı və alıcıları çaş-baş salır, iqtisadi rifahın yaxşılaşması haqqında yanlış təsəvvür yaranır. "Mötədil (mülayim) inflyasiya dövründə qiymətlər il ərzində 10%-dan çox artmır, pulun alıcılıq qabiliyyəti demək olar ki, dəyişmir. Qərb ölkələrində buna heç bir narahatlıq doğurmayan normal hal kimi baxırlar. "Qiymətlərin qalxması il ərzində iki və daha çox rəqəmli ədədlərlə ifadə olunduqda buna "çaparaq" inflyasiya deyilir. Bu zaman müqavilələr qiymətlərdəki dəyişkənliklə əlaqələndirilir, pul kütləsi sürətlə əmtəələrdə maddiləşdirilir. Inflyasiya iqtisadiyyat üçün təhlükə törətdiyinə görə onun əleyhinə tədbirlər görülməsi tələb olunur. << 1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 6 / 7 / 8 / 9 / 10 / 11 / 12 / 13 / 14 / 15 / 16 / 17 / 18 >>
1 2 3 4 5 Bölmə: İqtisadiyyat \| Əlavə edildi: azerhero (22.11.2013) \| Müəllif: R.C E W
Baxış: 963 \| Reytinq: 5.0/1

Bütün rəylər: 0