| Əsas » Məqalə » Azərbaycan ədəbiyyatı |
|
Bu üç cümlədə nə qədər kin var, nə qədər ədavət, düşmənçilik var... Nə idi bunun səbəbi, axı, söhbət eyni xalqın qələm əhlindən gedir... Qısqanclıqmı? Adicə paxıllıqmı? Qanmazlıqmı? Satqınlıqmı? Görünür, bir kəlmə ilə cavab vermək çətindir, görünür, bütün bunların hərəsində bir zəhər dozası var idi. Bu hücumlara tab gətirmək, onlara sinə gərmək, əlbəttə, ağır idi. Hələ 1909-cu ildə «Baku» qəzeti yazırdı: «İnsafdırmı ki, XX əsr müsəlman aləmində meydana gəlmiş belə talant məhv olsun?». Lakin bu kimi təlaşlar əbəs idi, çünki Üzeyir istedadı və Üzeyir Vətəndaşlığı məğlubedilməz idi. Elə həmin 1909-cu ildə mətbuat səhifələrində cahillər tərəfindən tənqid və təhqirlərə məruz qalanda, nadanlar hər cürə üsullara əl atanda belə, iyirmi dörd yaşlı Üzeyir Hacıbəyov yenə də xalqın mənafeyini ön plana çəkib «Tərəqqi» qəzetində yazırdı: «Zənburçulara» ciddi bir təklif. Ümummillətimizin asayiş və səlamətini gözləyən «Tərəqqi» kimi bir qəzetin mühərriri olduğum üçün «zənburçulara» ciddi surətdə təklif edirəm ki, mənə qarşı hər nə həzyanat söyləyəcəklərsə, söyləsinlər. Lakin məni bəhanə edib və yekdil və yekvücud olması lazım gələn millətimizin (kursiv bizimdir.) içinə «qarabağlı» («Zənbur» jurnalında Üzeyir Hacıbəyovun qarabağlı qiyafəsində karikaturası çəkilmişdi; Üzeyir bəy dirijorluq edirdi və karikaturanın altından da azərbaycanca: «Operaçı yaddan çıxmış ləhvü ləəb aləti olmuş musiqimizi düzəldir », rusca isə «Kompozitor sostavlyayet novıy kvartet deduşki Krılova» sözləri yazılmışdı.), «bakılı» kimi fitnəəngiz məsələlər salmasınlar. Mənim Əhmədbəyi müdafiə etməyim heç kimə ixtiyar verməz ki, aralığa «bakılı», «qarabağlı» məsələsi salsın. Mən nə edim ki, öz elmimi, biliyimi və bütün istedad və qabiliyyəti-xuda-dadimi millətin tərəqqisi yolunda sərf etməklə, xain, hüsud və bəxil «zənburçuların» gözlərinə bir ox olub batıram! Millət balalarının təlim və tərbiyəsinə cəhd edib də valideyn tərəfindən təşəkkürlər almaq, qəzetlərdə yazmaqla əhaliyə xidmət etmək və yaddan çıxmış, ləhvü ləəb aləti olmuş musiqimizi diriltmək və hər kəsin rəğbətinə məzhər etməyə çalışmaq və bunların əvəzində deyil ev tikdirmək, banklarda pul saxlamaq, bəlkə öz ailəsini belə bəsləyəcək qədərində də pulu olmayan bir mükafata razı olmaq (zənburçular) nəzərincə pis şeydirsə, qoy mən pis olum. Madam ki, mən, qara qəlbli, kəsifürəkli «zənburçuların» xoşuna gəlmirəm qoy gəlməyim! Qoy onlar bacarsınlar da məni dəfə çalışsınlar. Lakin əhalini ələ dolayıb da aralığa «bakılı», «qarabağlı» fitnəsi salmasınlar. Hər nə deyəcəkləri var, mənə desinlər. Bu, bir ciddi təklifdir. Üzeyir». Doğrusu, Üzeyir Hacıbəyovun nadan zənburçulara bu ciddi xəbərdarlığını oxuyarkən orta əsr Avropa ntsarlannın rəqibləri duelə çağıran saf namus təəssübkeşliyi bizim yadımıza düşdü... Üzeyir bəy öz xalqının oğlu idi, öz xalqının mənafeyi ilə nəfəs alırdı, öz xalqının mərd ənənələrindən bəhrələnirdi və ən çətin məqamlarda da bir fərd kimi, özünün yox, mənsub olduğu xalqın mənafeyini əsas götürürdü. Buna görə də cahil və nadanların geriliyindən tutmuş vulqar sosiologizm meyllərinəcən bütün zərərli təmayüllər onun şəxsiyyətinə də, yaradıcılığına da yabançı idi və Üzeyir bəyin mübariz Vətəndaşlığı bu yabançılığın aradan götürülməsi naminə həmişə effektli fəaliyyət göstərib. İyirminci illərdə, vulqar sosiologizmin yayıldığı, dəbdə olduğu dövrdə Üzeyir yaradıcılığının necə bir tənqidə məruz qaldığını, ümumi əhvali-ruhiyyəsini hiss etməkdən ötrü həmin dövrün vulqar sosioloji təmayüllərinə qarşı Cəlil Məmmədquluzadənin yazdığı «Dinc ol! Səbrini dər» felyetonunun bir yerini xatırlamaq, bizcə, yerinə düşər: «Mən onu deyirəm ki... Qaryağdı oğlu xanəndənin məclisinə tarzən Qurbanın əvəzinə Şərq musiqisinə aşina olmayan mandalina çalan əyləşdirməyək».‘ Elə bilirik ki, bu bir cümlə ilə böyük Mirzə Cəlil dövrün bizi maraqlandıran səciyyəsini tamam açıqlamışdır və Üzeyir Hacıbəyov da iyirminci illərdə məhz xanəndə məclisinə «mandalina çalan əyləşdirmək» istəyənlər tərəfindən, belə bir yalançı (və zərərli!) proqressiv cəbhədən tənqid edilirdi. Qəribədir, Üzeyir Hacıbəyov bir tərəfdən, xüsusən, iyirminci ilə qədərki dövrdə, yalançı «millət qəhrəmanları» tərəfindən millətin əleyhinə gedən, milləti sevməyən bir şəxs və sənətkar kimi hücumlara məruz qalırdı, digər tərəfdən də, xüsusən, iyirminci illərdə, yabançı «qabaqcıllar» tərəfindən milli məhdudluqda təqsirləndirilirdi (görünür, burada qəribə bir şey yoxdur, söhbət, necə deyərlər, eyni medalın iki üzündən gedir...). Bəzən göstərdiyimiz hər iki cəbhənin hücumları eyni bir mövqedə birləşirdi və bu zaman biz heyrətamiz dərəcədə nadan və cahil mülahizələrlə rastlaşırıq. Misal üçün, əvvəllər kamança çalan olmuş, Azərbaycan xanəndələrini müşayiət etmiş, sonra isə kamançanı bir tərəfə atıb «nəzəriyyəçiliyə» başlamış Saşa Oqanezaşvili (əsl famili Ohanyan) 1920-ci ildə, inqilabdan bir neçə ay sonra yazırdı ki, Üzeyir Hacıbəyov... «nə Şərq və nə də Yevropa musiqisini bilir» və elə həmin cəfəng yazısında Üzeyir bəyə şamil etdiyi bəstəkar sözünü dırnağa alırdı... Əlbəttə, bu sayaq Şərq-Qərb söhbətləri, əslində, bir məqsədə qərəzçiliyə, Üzeyir yaradıcılığının mahiyyətini kiçiltməyə, vüsətini söndürmək istəyinə xidmət edirdi: böyük bir inqilab baş vermişdi, hisslər çılğınlaşmışdı, dövr mürəkkəb və əziyyətli idi, inqilabi fantaziyadan doğan maksimalizm ayıq təfəkkürə qalib gəlirdi və bir sıra qüvvələr üçün fürsət idi, Üzeyir Hacıbəyov yaradıcılığına böhtan atmaq, əhəmiyyətini azaltmaq olardı... B.Talıblı 1924-cü ildə yazırdı: «Gürcüstan, Ermənistanda yüzlərcə dəfə oynanıldıqdan sonra, Rusiyanı, Türkiyəni, İranı, Fransanı, Amerikanı, İspaniya, İtaliya və Misiri müvəffəqiyyətlə dolaşıb gəzən «Arşın mal alan» ilə xalqı (xalqın adından danışmağa nə var ki!.) qorxutmağa nə hacət?». Müəllif xalqı ucaldan bir müvəffəqiyyətə bu cür «qorxu aləti» kimi yanaşaraq davam edirdi: «Ancaq burada yavaşca Üzeyirin qulağına bunu pıçıldamaq istəyirəm ki, o yerlərdə «Arşın mal alan»ın oynanmağına səbəb onun yüksək musiqiyə və dərin mənaya malik olması deyil, qeyri millətlərin türk aləmi ilə, ələlxüsus, Şərq musiqisi ilə maraqlanmasıdır». Belə bir «pıçıltı» ehtiyacı, bu qara ehtiras, doğrusu, az qala, cismani bir naqislik təsiri bağışlayır... Axı, nə üçün «qeyri millətlərin türk aləmi ilə və ələlxüsus, Şərq musiqisi ilə maraqlanması», özü-özlüyündə doğru olan bu mülahizə «Arşın mal alan»ın məziyyətlərinin heçə endirilməsi bahasına qiymətləndirilməlidir? Məgər elə həmin «Arşın mal alan» öz yaradıcısı ilə bərabər, öz xalqını da ucaltmırmı? Əlbəttə, ucaldır, çünki onun yaradıcısıÜzeyir Hacıbəyov, hərgah belə demək mümkünsə, həmin xalqınAzərbaycan xalqının bir hissəsi, bir parçası idi. Biz artıq qeyd etdik ki, xalqın marağı ilə yaşayan, xalqın mənafeyini bütün şəxsi hiss-həyəcanlardan, şəxsi firavanlıqdan üstün tutan, xalqın gələcəyi naminə fəaliyyət göstərən və həmin gələcəyə inanan mütərəqqi Azərbaycan ziyalıları qaragüruhdan, cahil və nadanlardan fərqli olaraq Üzeyir Hacıbəyov yaradıcılığının vüsətini görmüş və həmin yaradıcılığı yüksək qiymətləndirmişlər. Üzeyir bəyin böyük və nüfuzlu müasiri Nəriman Nərimanov 1916-cı ildə yazdığı «Arşın mal alan» və operettalarımız» adlı məqaləsində, elə bil ki, Azərbaycan mədəniyyətinin gələcək «Koroğlu» təntənəsini elə o vaxtdan görürdü: «Üzeyir bəy cənabları oxuduğu elmin səbəbinə daha gözəl operalar meydana gətirəcəkdir. Hər halda, qeyri əsərlərə nisbətən hal-hazırda Üzeyir bəyin əsərləri böyük ümid yolu açır, bu yolda Üzeyir bəyin daha artıq tərəqqi etməyini qəlbdən istəyiriz».‘ Bu sözlər, əlbəttə, cahil və nadanların böhtanlarından, iftiralarından, qarayaxalığından qat-qat güclü idi... Bu sözlər qiymətli və təsirli idi... XƏLQİLİK
(Son söz əvəzi)
1985.
| |
| Baxış: 524 | |
| Bütün rəylər: 0 | |
