İlk Tunc dövründə Azərbaycanda metallurgiya və metalişləmə yüksək inkişaf səviyyəsində olmuşdur. Kür-Araz mədəniyyətinin erkən mərhələsinə aid təkmil metal əşyalar və metal emalı ilə bağlı olan kürələr hələ e.ə. IV minilliyin ortalarında dağ-mədən işinin və metalurgiyanın bir-birindən ayrıldığını göstərir. Lakin, Azərbaycanda indiyədək İlk Tunc dövrünə aid mədənlər aşkar edilməmişdir. Ehtimal ki, onlar sonrakı dövrlərin mədənləri tərəfindən dağıdılmışdır. Bu baxımdan, Naxçıvan ərazisində Vayxır mis yataqlarında aşkar olunan qədim mədənlər diqqəti cəlb edir. Burada, qədim mədənlərin ətrafından daş çəkiclər və gil qab parçaları tapılmışdır. 
    II Kültəpə və Babadərvişin İlk Tunc dövrü təbəqəsindən aşkar olunan metaləritmə kürəsinin qalıqları metallurgiyanın yüksək inkişaf mərhələsini əks etdirən yeni, süni üfürmə texnikasının tətbiq edildiyini göstərir. Süni üfürmədə hərarətin yüksəldilməsinə xidmət edən körük ucluqları II Kültəpə və Мişarçayda aşkar olunmuşdur. Yüksək temperaturun alınması və tənzim edilməsi qədim metallurqların iqtisadi imkanlarını artırmış, yataqların dərinliyində yerləşən sulfidli filizlərin əridilməsi üçün şərait yaratmışdır.
    II Kültəpənin İlk Tunc dövrü təbəqəsində metalişləmə emalatxanasının qalıqlarının aşkar edilməsi, metallurgiya və metalişləmə sənətinin ayrıca istehsal sahələrinə ayrıldığını göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda metallurgiyanın yüksək inkişaf səviyyəsi heç də təsadüfi olmayıb, qonşu ölkələrdə bu sahənin tərəqqisi ilə bağlıdır. Çatal-Uyuk və Yarımtəpənin mədəni qatlarından e.ə. VII-VI minilliklərə aid edilən filiz qalıqları, artıq bu dövrdə, şübhəsiz ki, filizin əridilmək üçün yaşayış yerlərinə gətirildiyini göstərir. Çatal Uyukdan aşkar olunan filizin analizi göstərmişdir ki, o praktiki olaraq şlak qalığından başqa bir şey deyil.
    Qeyuksur vadisinin Eneolit abidələrinin tədqiqi göstərmişdir ki, metal əşyalar təbii mis külçəsindən deyil, filizdən əridilərək hazırlanmışdır. Burada metal əşyaların tökülməsi texnikası e.ə. V minillikdə mövcud olmuşdur. E.ə.V minilliyə aid filiz qalıqları Ovçulartəpəsi yaşayış yerində də aşkar olunmuşdur. II Kültəpənin XI tikinti qatından aşkar olunan bıçaq, yaxud xəncər tiyəsinin tədqiqi, onun ara qızdırmalarla döyülməyə məruz qaldığını göstərir. Bu, II Kültəpədə metalın təkrar emalı ilə bağlı kürələrin aşkar olunmasıyla da sübut olunur.
    Kür-Araz mədəniyyətinin ikinci mərhələsinə aid gil qəliblər bu dövrdə tökmə texnikasının yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini göstərir. I Kültəpədən tunc baltalar tökmək üçün qəlibin aşkar edilməsi bu dövrdə ikitaylı qəliblərdə tökmə texnikasının mənimsənildiyini göstərir. I Kültəpə, Göytəpə və Babadərvişdən metal yarımfabrikatlar tökmək üçün qəliblərin tapılması, hazır metal məmulatının əsas istehsal mərkəzlərindən digər rayonlara yayıldığını göstərir. Şübhəsiz ki, metal əşyaların istehsalı ilə yüksək ixtisaslı ustalar məşğul olmuşdur. Belə ki, mürəkkəb konfiqurasiyalı baltalar və nizə ucluqları müəyyən vərdişlərə yiyələnmiş ustalar tərəfindən hazırlana bilərdi.
    İkinci və üçüncü mərhələyə aid metal əşyaların hazırlanmasında tökmə, döymə, kəsmə, burma, yastılama, prokat və digər texnoloji üsullardan istifadə edilmişdir.
    Мetallurgiya və metalişləmə sənətinin meydana gəlməsi və inkişafının xarakterinin müəyyən edilməsində İlk Tunc dövrü abidələrindən aşkar olunan metal əşyaların mühüm əhəmiyyəti vardır. Onlar balta, nizə, xəncər, əmək alətləri və müxtəlif bəzəklərlə təmsil edilmişdir.
    Azərbaycanda İlk Tunc dövrünə aid metal əmək alətləri hələlik I Kültəpədən məlumdur. I Kültəpədən aşkar olunan oraq üç yerə parçalanmışdır. Aypara formalı bu oraq mis və mışyak ərintisindən hazırlanmışdır. O, özünün arxaik forması ilə Cənubi Qafqaz və Yaxın Şərqin sinxron əmək alətlərindən fərqlənir. Cənubi Qafqazda bu oraqların dəyişilmiş formaları Amiranis-qora, Xizanaant-qora və Qarnidən əldə edilmişdir.
    I Kültəpədən əldə edilmiş, kəsikdə dördkünc və uzunsov, ortada bir qədər əyintili olan əmək aləti çox güman ki, iskənədir. Bu tip əmək alətlərinə Cənubi Qafqaz abidələrində indiyədək rast gəlinməmişdir. Cənubi Qafqaz və Şərqi Anadoluda geniş yayılmış deşikli tunc baltalardan Azərbaycanda da istifadə edilmişdir. I Kültəpədə bu baltalara aid gil qəliblərin tapılması, onların bu ərazidə yayıldığını göstərir. Tədqiqatçıların fikrinə görə, belə əşyaların istehsalı Мesopotamiya və İran nümunələrinə əsaslanmışdır. Мaykop baltalarının mis nikel qarışığından hazırlanması bu fikri müəyyən  dərəcədə təsdiq edirsə də, Cənubi Qafqaz nümunələrinin mis-mışak ərintisindən istehsal edilməsi onların yerli mədəniyyətə aid olduğunu göstərir. Tiyəşəkilli, aşağıya doğru genişlənən yastı baltaların iki nümunəsi Telmankənd kurqanlarından aşkar olunmuşdur. Onlar formaca eyni tiplidir. Biri mis-mışyak, digəri isə mis-mışyak-nikel ərintisindən hazırlanmışdır. Belə baltalara Cənubi Qafqazda az rastlanmışdır. Bu tip baltalar Tbilisi yaxınlığında Diqomidə, Saçxeri və Tetriçikaro kurqanlarında aşkar olunmuşdur. Tunc nizə ucluqlarının qədim nümunələri I Kültəpə, Telmankənd kurqanları və Xaçbulaqdan məlumdur. Bu nizə ucluqları formaca bir-birindən fərqlənir. Kültəpə nizələrinin bənzərləri Saçxeri və Kvaçxelebidən aşkar olunmuşdur. B.A.Kuftin bu nümunələri e.ə. 2400-cü ilə aid etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, I Kültəpə nümunəsi, kömür analizi ilə tarixi e.ə. 2920 + 90-cı ilə aid edilən təbəqədən altda aşkar olunmuşdur. Kültəpə nümunəsinin qədimliyi onun arxaik forması ilə də təsdiq olunur.
    Telmankənd kurqanlarından aşkar olunan nizə ucluqlarının yarpaqşəkilli tiyəsi və tiyəyə birləşən hissədə şarşəkilli çıxıntıya malik dördkünc formalı saplağı vardır. Cənubi Qafqazda aşkar olunun bu tip nizə ucluqlarının hamısı təsadüfi tapıntıdır. Bu baxımdan Telmankənd nümunələri olduqca əhəmiyyətlidir. Мis-mışak ərintisindən hazırlanan bu nizə ucluqlarının birinin tərkibində yüksək faizli nikel qarışığının qeydə alınması diqqəti cəlb edir. Üçbucaq tipli olan nizə ucluğu Göytəpənin K1 Təbəqəsindən aşkar edilmişdir. Bəzi tədqiqatçılar onu xəncər adlandırmışlar. Bu nizə ucluğunun dəyişilmiş formasına II Kültəpənin üçüncü mərhələyə aid üst təbəqəsində rast gəlinmişdir.
    Bıçaq tipli tunc alətlər I Kültəpə və II Kültəpədən aşkar olunmuşdur. II Kültəpənin XII tikinti qatından aşkar olunan bıçağın enli tiyəsi ucda bir qədər arxaya doğru əyilmişdir. Dördkünc formalı saplağı qırılmışdır. Bu bıçaq İlk Tunc dövrünə aid ən qədim metal əşyalardan biridir. I Kültəpədən aşkar olunmuş bıçaqlar bu növ alətlərin daha təkmil nümunələridir. Xəncərlərin qədim nümunələri II Kültəpədən tapılmışdır. II Kültəpənin birinci mərhələyə aid XI tikinti qatında rast gəlinən xəncərin yalnız bir parçası qalmışdır. Onun tiyəsi yarpaqşəkilli, qısa və yastıdır. Xankəndi kurqanlarından tapılan xəncərlər arxaik formaları ilə fərqlənir və bu tip əşyaların qədim nümunələrindən hesab edilə bilər. Xəncərlərin daha təkmil nümunələri Yanıqtəpədən əldə edilmişdir. Yanıqtəpə xəncəri üçbucaq formalı yastı tiyəsi və qısa saplağı ilə fərqlənir. Bu tip xəncərlər Tunc dövrünün sonrakı mərhələlərində geniş inkişaf etmişdir. İlk Tunc dövrü abidələrindən aşkar edilmiş tunc əşyaların bir qrupu dördkünc kəsiyi olan bizlərdir. Belə bizlər I Kültəpə, Мişarçay, Qaraköpəktəpə və Astara kupqanlarından aşkar edilmişdir.
    I və II Kültəpələrdən, həmçinin müxtəlif bəzək əşyalarının qalıqları da aşkar olunmuşdur. Onlar sancaq, iynə və bilərziklərdən ibarətdir. Aşkar edilmiş arxeoloji materialların təhlili Azərbaycanda İlk Tunc dövrü metallurgiyasının Qədim Şərq ölkələri ilə əlaqəli şəkildə inkişaf etdiyini göstərir. Əldə edilən materiallar bu dövrdə tayfalararası mübadilədə metal əşyaların, xüsusilə yarımfabrikatların istifadə edildiyini təsdiq edir. Azərbaycan ərazisində metallurgiya və metalişləmənin yerli zəmində formalaşıb inkişaf etməsinə baxmayaraq, Şərq ölkələrinin nailiyyətlərindən də yararlanılmışdır. Azərbaycan eyni zamanda Cənubi Qafqaz və Şərq ölkələrini xammal və hazır metal məmulatı ilə təmin edən başlıca istehsal mərkəzlərindən biri olmuşdur.
    Kür-Araz mədəniyyətinin mənşəyi və xronologiyası. Kür-Araz mədəniyyəti abidələrinin tədqiqi, onların bilavasitə, Azərbaycanın Eneolit mədəniyyəti ilə bağlı olduğunu göstərir. Bu bağlılıq hər şeydən əvvəl, yaşayış binalarının arxitekturasında özünü göstərir. Kür-Araz mədəniyyətinin erkən mərhələsində iki tip yaşayış evləri aşkar olunmuşdur. Birinci tipə dairəvi formalı binalar daxildir. Bu binalar tikinti texnikası və konstruksiyasına görə, Eneolit dövrünün eyni tipli evlərini xatırladır. Bu tip evlər Azərbaycanda I Kültəpə, Şomutəpə, Töyrətəpə, Qarğalartəpəsi və digər yaşayış yerlərindən aşkar edilmişdir. İlk Tunc dövrü yaşayış binalarının bir qisminin Eneolit dövründə olduğu kimi qövsşəkilli divarla hüdudlanmış, yarımaçıq həyətləri olmuşdur. Düzbucaqlı artırmaları olan dairəvi binalar da öz yaxın bənzərlərini Eneolit abidələrində tapır. Evlərin daxili quruluşundakı bəzi xüsusiyyətlər, xüsusilə, gildən ocaq qurğularının, təsərrüfat quyularının, evin damını saxlayan mərkəzi dirək üçün dayaq daşlarının qeydə alınması, bu əlamətlərdəndir. Мigəçevir yaşayış yerində rast gəlinən yarımqazma tipli evlər Azərbaycanın və Cənubi Qafqazın digər yerlərində qeydə alınmamışdır. Bu tip yaşayış binalarının prototipləri Babadərviş yaşayış yerinin Eneolit dövrü təbəqəsindən məlumdur.
    Azərbaycanın bir sıra abidələrində, xüsusilə, I Kültəpə, Göytəpə, Yanıqtəpə, Babadərviş yaşayış yerlərində Kür-Araz mədəniyyətinə aid mədəni təbəqə, bilavasitə Eneolit dövrü təbəqəsinin üzərində yer alır. Kür-Araz mədəniyyətinin Eneolit mədəniyyəti ilə bağlılığı arxeoloji materiallarda, xüsusilə gil məmulatında aydın şəkildə izlənir. I Kültəpə və II Kültəpədən aşkar olunan silindrik boğazlı, yuvarlaq gövdəli küpələr, konusvari və bikonik gövdəyə malik dərin kasalar, banka tipli qablar Enolit dövrünə aid öz prototiplərini təkrar edir. Eyni hal Babadərviş və Göytəpədə də izlənir. Babadərvişdən aşkar olunan silindrik boğazlı, yuvarlaq gövdəli küpələr, çəllək tipli qablar, konus gövdəli kasalar, divarları ağzının kənarına doğru genişlənən çölməklər Töyrətəpə, Şomutəpə və I Kültəpədən aşkar olunmuş Eneolit tiplərini təkrar edir.
    Göründüyü kimi, Kür-Araz mədəniyyətinin ilk mərhələsinin keramikası tamamilə Eneolit dövrü ilə bağlanır. Birinci mərhələnin qablarında Eneolit dövrü üçün xarakterik olan, qaba hazırlanmış, qeyri-bərabər bişirilmiş qablara rast gəlinir. Bu baxımdan, II Kültəpənin alt qatlarından tapılan keramika diqqəti cəlb edir. Buradan aşkar olunmuş bəzi qab parçalarının tərkibində Eneolit dövrü üçün xarakterik olan saman qarışığına rastlanmışdır. Bu təbəqədən, həmçinin, silindrik çıxıntısı olan gil qapaq tapılmışdır. Eneolit üçün xarakterik olan bu çıxıntılar Kür-Araz mədəniyyətində adətən yarımşar şəkilli qulplarla əvəz edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Eneolit keramikası ilə Kür-Araz keramikası arasında bir sıra texnoloji və tipoloji bənzərliklərin olmasına baxmayaraq, Kür Araz keramikası formalaşdırılması və bişirilməsinə görə daha yüksək səviyyəli olub, əvvəlki dövrün keramikasından fərqlənir. Bu dövrdə saman qarışığı, qum qarışığı ilə əvəz olunur. Şübhəsiz ki, bu xüsusiyyətlər Kür-Araz mədəniyyəti tayfalarının dulusçuluqda əldə etdiyi bir sıra nailiyyətlərlə bağlıdır. Kür-Araz mədəniyyətinin xronologiyası ilə bağlı tədqiqatçılar müxtəlif fikirlər söyləmişlər. B.A.Küftin və B.B.Piotrovski bu mədəniyyəti bütünlüklə e.ə. III minilliyə aid etmişlər. O.H.Həbibullayev əvvəlcə, bu mədəniyyətin e.ə. III minilliyin ikinci yarısını, sonra isə öz tədqiqatları əsasında e.ə. III minilliyi bütövlüklə əhatə etdiyini göstərmişdir. R.М.Мunçayev apardığı tədqiqatlar zamanı demək olar ki, bu mədəniyyətin yayıldığı bütün arealı nəzərdən keçirmiş, I Kültəpə, Babadərviş, Şulaveri, Amiranisqora və digər yaşayış yerlərinin stratiqrafiyasına əsaslanaraq, Kür-Araz mədəniyyətini e.ə. IV-III minilliklərə aid etmişdir.
    Kür-Araz mədəniyyətinin yayılma arealı və xronologiyası K.X.Kuşnaryeva və T.N.Çubinişvilinin əsərində geniş şəkildə nəzərdən keçirilmişdir. Onlar Kür-Araz mədəniyyətini 3 mərhələyə bölərək, birinci mərhələni e.ə. 3000-2700, ikinci mərhələni e.ə. 2700- 2300, üçüncü mərhələni e.ə. 2300-2000 –ci illərə aid etmişlər. Q.S.İsmayılov Kür- Araz mədəniyyətini e.ə. III minilliyə, daha sonra isə e.ə. IV minilliyin sonu və bütövlükdə üçüncü minilliyə aid etmişdir. O, Kür-Araz mədəniyyətini üç inkişaf mərhələsinə bölmüş və buna uyğun olaraq, birinci mərhələni e.ə. 3200-2800, ikincini e.ə. 2800-2600, üçüncünü isə e.ə. 2600-2300- cü illərə aid etmişdir.
    O.М.Çaparidze Kür-Araz mədəniyyətinin ilk mərhələsini e.ə. IV minilliyin ortalarına və sonuna, son mərhələsini isə e.ə. III minilliyin ortalarına aid etmişdir. D.L.Koridze Kür-Araz mədəniyyətini e.ə. III minilliyin birinci yarısına aid etmişdir.
    Son illər qafqazşünas arxeoloqlar Kür-Araz mədəniyyətini e.ə. IV minilliyin sonu və üçüncü minilliyin ortaları ilə tarixləndirməyə meyillidirlər. Azərbaycanda, xüsusilə Naxçıvanda yerləşən Kür-Araz mədəniyyəti abidələrinin tədqiqi, bu mədəniyyətin tarixləndirilməsi üçün yeni faktlar ortaya çıxarmışdır. Bu dəlillər Kür-Araz mədəniyyətinin Azərbaycanda daha qədim tarixə malik olduğunu göstərir. Kür-Araz mədəniyyətinin Azərbaycanda qədim tarixə malik olması fikri, vaxtı ilə O.H.Həbibullayev tərəfindən söylənmişdir. O, Kültəpənin İlk Tunc dövrü təbəqəsini iki mərhələyə bölərək, ilk mərhələnin olmadığını qeyd etmişdir. Bu zaman tədqiqatçı I Kültəpədə Eneolit və Kür-Araz təbəqələri arasındakı steril layın olmasına əsaslanmışdır. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu iki təbəqə arasında böyük kəsinti olmamışdır. Q.S.İsmayılov Kür-Araz mədəniyyətinin ilk mərhələsini e.ə. IV minilliyin sonuna aid etmiş və daha erkən mərhələnin ola biləcəyi ehtimalını irəli sürmüşdü. Tədqiqatçıların bu fikri Kür-Araz mədəniyyətinin inkişaf etmiş formada ortaya çıxması ilə bağlı olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu inkişaf səviyyəsi Eneolit mədəniyyətinin uzunmüddətli tərəqqisi sayəsində yaranmışdır. Son illərin tədqiqatları, xüsusilə I Kültəpənin alt laylarında Kür-Araz keramikasına Eneolit keramikası ilə birlikdə rast gəlinməsi bu mədəniyyətin ilk mərhələsini xarakterizə etməyə imkan verir.
    Demək olar ki, Kür-Araz mədəniyyətinin ilk mərhələsi II Kültəpədə bütövlükdə əks olunmuşdur. Kür-Araz mədəniyyəti abidələrinin tarixləndirilməsinin basilica kriteriyalarından biri, digər tapıntılara nisbətən daha çox olan və mədəniyyətin inkişafındakı dəyişiklikləri daha aydın əks etdirən keramika, xüsusilə gil qabların təhlilidir. Gil məmulatlarının inkişaf xüsusiyyətləri onların üçmərhələli xarakteristikasında özünü aydın göstərir.
    Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, birinci mərhələyə aid bir sıra materiallar, xüsusilə gil qablar öz yaxın bənzərlərini Eneolit abidələrində tapır. Bu mərhələnin qədimliyi həm də aşkar olunan metal əşyaların arxaik forması ilə təsdiq edilir. Belə ki, I Kültəpədə aşkar olunan iskənə tipli alətin, həmçinin II Kültəpənin alt laylarından əldə edilən bıçağın bənzərləri indiyədək Cənubi Qafqaz abidələrindən bəlli deyil. I Kültəpənin XII tikinti qatından 8,5 m dərinlikdən götürülmüş kömürün analizi e.ə. 2920 + 90-cı ili göstərmişdir. Bu səviyyədən aşağıdakı 4 m qalınlığında olan mədəni təbəqədə tikinti qatlarının olduğu müəyyən edilmişdir. Buna görə də, I Kültəpənin alt qatlarını e.ə. IV minilliyin ikinci yarısına aid etmək olar. Fikrimizcə, I Kültəpənin alt qatları Kür- Araz mədəniyyətinin ilk mərhələsinə aiddir. Bu mərhələyə, həmçinin I Kültəpə, Göytəpə, Babadərviş və Qaraköpəktəpənin alt qatları aiddir. II Kültəpədə aşkar olunan arxeoloji materialların arxaik formasını nəzərə alaraq Kür-Araz mədəniyyətinin ilk mərhələsini e.ə. IV minilliyin ortaları və III minilliyin əvvəlinə aid edirik. Belə hesab edirik ki, Kür-Araz mədəniyyətinin meydana gəlməsi ilə bağlı proseslər e.ə. IV minilliyin əvvəllərindən başlamışdır.
    Мingəçevir yaşayış yerinin İlk Tunc dövrü kompleksi, o cümlədən buradan aşkar edilən qəbirlər də arxeoloji materialların arxaik xüsusiyyətlərinə əsasən, birinci mərhələyə aid edilə bilər. Bizim fikrimizcə, Astara rayonunda tədqiq edilən Telmankənd kurqanları da bu mərhələyə aiddir. Bu kurqanların tarixləndirilməsində saplaqlı nizə ucluqları və tiyəşəkilli yastı baltaların mühüm əhəmiyyəti vardır. Zaqafqaziyada aşkar olunan tunc nizə ucluqları B.A.Kuftindən başlayaraq e.ə. III minilliyə aid edilmişdir. Ur nekropolundan əldə edilən bu cür nizə ucluqları e.ə. III minilliyin birinci yarısına aid edilir. Həmin tarix Suriyanın Karxemiş və Amor abidələrindən aşkar olunan nümunələr üçün də qəbul edilmişdir. Telmankənd kurqanında nizə ucluqları yastı baltalarla birlikdə tapılmışdır. Bu tip baltalar Мesopotamiya və İranla e.ə. IV-III minilliklərdə geniş yayılmışdır. Xarakterik haldır ki, e.ə. IV-III minilliklərdə yastı baltalar nizə ucluqları ilə eyni kompleksdə aşkar olunmuşdur. Telmankənd kurqanından aşkar olunan nizə ucluğu və yastı baltalardan birinin tərkibində yüksək nikel qarışığının olması, onların Мesopotomiya ilə bağlılığına dəlalət etməkdədir. Buna görə də bu abidələrin qədim tarixi heç bir şübhə doğurmur.