– Tanıyırdın, hə, Dudunu? – Məsməxanım bir də soruşdu. – Onun üstündə bir
qız özünü öldürüb, sizin məhəllədən idi?
Əlbəttə, Məmmədağa yaxşı bilirdi ki, Dudu kimilər çox yaşamır, amma onun
öldüyünü eşidəndə birdən-birə Dudunun sifəti gözlərinin qabağına gəldi, heç nə
ifadə etməyən baxışlarını gördü və ürəyindən bir ağrı keçdi; Məmmədağa burasını
da başa düşdü ki, Mirzoppa Dudunu sidq-ürəkdən istəyirmiş və indi, ola bilsin ki,
Mirzoppa özü də Məsməxanıma dediklərinə inanmırdı.
– Yazıq Dudu... – Bunu Məmmədağa dedi.
– Əh, hamımız ölüb gedəcəyik də... – Bunu da qəribə bir biganəliklə
Məsməxanım dedi.
Məmmədağa təəccüblə qıza baxdı:
– Bəs sənin ulduzun deyirdi ki, Məsməxanım heç vaxt ölməyəcək?..
– Ulduzun əlində olsaydı, ölməzdim heç vaxt.– Məsməxanım bunu dedi və
başını qaldırıb öz ulduzuna baxdı. – Heç kimi də qoymazdım ki, ölsün...
Məmmədağa:
– Bilirəm, – dedi. – Qoymazdın.
– Hardan bilirsən?
– Bilirəm də.
– Axı, sən nədən belə bilirsən? Bəlkə heç belə döyül...
– Bilirəm ki, sən belə qızsan.
– Alnımda yazılıb?
– Hə.
– Sən ölməkdən qorxursan? Mən qorxuram yaman!..
– Belə şeylər barədə fikirləşməsən yüz il yaşayarsan.
– Nə olsun? Sonra yenə öləcəyəm də... – Məsməxanım güldü.
– Yadıma bir
dənə əntiqə əhvalat düşdü, danışım sənə?
– Danış.
Bu əhvalatı Məsməxanıma Bikəbacı danışmışdı. Onda Məsməxanım internat
məktəbdən evlərinə təzəcə köçmüşdü. Bikəbacı onlarla qapıbir qonşu idi, əri
müharibədə ölmüşdü, iki qızı var idi, ikisi də ərdə idi. Bikəbacı ikiotaqlı mənzilində
tək yaşayırdı. Bikəbacının Güldəstədən xoşu gəlmirdi, amma bunu Məsməxanımdan
gizlədirdi. (Güldəstənin də Bikəbacıdan xoşu gəlmirdi, deyirdi: «– Əh, qadam onun
ürəyinə! Fors eləməyinə bir bax! Nəyi artıqdı məndən? Padumayiş, qızları yaxşı
yerə ərə gediblər!.. Hələ bilmək olmaz ki, o yaxşı ər bunun qızından xəlvəti nə
eliyir!». Güldəstə belə deyirdi, amma ürəyində özü də yaxşı bilirdi ki, Bikəbacı
ondan artıq adamdı). Güldəstə səfərdə olanda Bikəbacı hərdən Məsməxanımın
yanına gəlirdi, hərdən Məsməxanımı öz evinə çağırırdı, bir yerdə düşbərə büküb
bişirirdilər, bir yerdə oturub yeyirdilər, Bikəbacı da elə hey söhbət edirdi. Bu
əhvalatı da bir qış axşamı ikilikdə oturub loto oynayanda danışmışdı.
Yüz yaşında bir kişi vardı. Bir gün həmin kişi meşədən bir şələ odun gətirirdi
evə. Şələ ağır idi, az qalırdı qocanın belini sındırsın. Şələ ona o qədər əzab-əziyyət
verdi, belini o qədər incitdi ki, qoca odunu belindən yerə atıb Əzrayılı çağırmaq
istədi; onsuz da, yüz il ömür sürmüşdü bu dünyada, bəsdi daha, qoy Əzrayıl gəlib
canını alsın.
– Əzrayıl! Ay Əzrayıl!
Birdən, doğrudan da, Əzrayıl qocanın qabağında peyda olub soruşdu:
– Nədir, kişi, nə istəyirsən?
Yüz yaşlı ixtiyar Əzrayılı görən kimi, o saat ölümdən qorxub dedi:
– Səni çağırdım ki, gəlib kömək eləyəsən, bu şələni dalıma alım...
...Məsməxanım dənizin lap kənarı ilə addımlaya-addımlaya:
– Görürsən də, yüz yaşlı kişini, – dedi, – o saat qorxdu ölməkdən. Belədi də,
can şirin şeydi...
– Elədi. – Məmmədağanın Məsməxanımın çoxbilmişliyinə gülməyi tutdu.
Məsməxanım yenə başını qaldırıb işığı güclə sezilən ulduzuna baxdı, sonra
üzünü Məmmədağaya çevirib soruşdu:
– Sənin arzuların çoxdu?
– Nə bilim?.. – Məmmədağa yenə gülümsədi.
Məsməxanım isə bu saat ən ciddi hesab müəlliməsinə oxşayırdı.
– Necə nə bilim? Öz arzularını bilmirsən?
– Nə cür arzuları?
– Arzunun nə cürü yoxdu ki... Arzu elə arzudu də! Əgər sən istəyirsənsə ki,
gecənin bir aləmi yağış yağıb pəncərənin şüşələrini taqqıldatsın, bu da arzudu. Əgər
istəyirsən ki, dünyada heç kim heç kimə bir pislik eləməsin, bu da arzudu. Arzu
arzudu, böyüyü-kiçiyi yoxdu!.. Bax, sən indi nə arzu edirsən?
– Mən?
– Hə, sən. Bax, bu saat sən nə istəyirsən?
– Bu saat mən yemək istəyirəm.
– Nə istəyirsən?
– Yemək.
– A - a - a!.. - Məsməxanım əvvəlcə ay işığında bu göy gözlərə baxdı, sonra
bərkdən güldü. – Acmısan?
– Ölürəm acından... – Məmmədağaya elə gəldi ki, Məsməxanımın bu gülüşü
yaz yağışı kimi, hər tərəfə bir təmizlik, bir sərinlik gətirdi; elə bil, qapqara bulud
birdən-birə boşaldı və bircə dəqiqənin içində Zuğulbanın bu qumlu sahilini, dənizi,
Abşeronun aylı-ulduzlu göyünü bağışladılar Məmmədağaya – o özü də bu işə lap
mat-məəttəl qaldı; ona elə gəldi ki, dama çıxıb çərpələng uçurtduğu vaxtlara qayıdıb
birdən-birə, ürəyi qayğısızdı və bütün yer üzündə indi təkcə bu aylı-ulduzlu Abşeron
göyüdü, dənizdi, Zuğulbanın bu qumlu sahilidi, bir də onlar ikisidi, bütün yer
üzündə ikicə nəfər adam var, birinin adı Məmmədağadı, o birinin də adı
Məsməxanımdı.
– A-a-a... Mən də acmışam e!..
Səhər bura gələndə Məmmədağa yolda Bilgəhdən təndir çörəyi almışdı.
Bilgəhin çörəyi yaxşı çörək olurdu. Əlbəttə, çörəyin pisi yox idi və Məmmədağa
belə fikirləşirdi ki, çörəyə pis demək, onu bəyənməmək günahdır. Çörək bərəkətdir
və bu bərəkəti dadlı bişirəndə adam da çörəyi çörəyə layiq ləzzətlə yeyir. Indi
furqonda həmin çörəkdən bir az qalmışdı, bir az üzüm vardı, bir az da pendir.
Məmmədağa yolda heç vaxt kolbasa, sosiska, konserv yemirdi, onunku yağ idi,
pendir idi, göyərti, tərəvəz, meyvə idi – bunlar salamat şeylərdi. Milisioner
Səfərgilin dağlarında hər addımbaşı bir bulaq vardı, Abşeron yollarında isə hər
addımbaşı bir kababxana vardı və hərdən kefinə düşəndə Məmmədağa maşını bir
kababxananın yanında saxlayırdı, əl-üzünü yaxşıca yuyub yay vaxtı açıqlıqda, payız,
qış vaxtı pəncərə qabağında otururdu, yaxşı təndir çörəyi ilə iki-üç şiş qabırğa
kababı yeyirdi. Kababxanada işləyənlər onu tanıyırdı, təzə ət olmayanda məsləhət
görmürdülər ki, otursun, bir də bunu yaxşıca bilirdilər ki, Məmmədağa heç bir
stəkan pivə də içən deyil, «Borjom» olsa, başqa məsələ; Məmmədağa rul arxasında
içki içmirdi, başqa vaxtlar isə baxırdı yerinə və əhvalına. Misal üçün, bazar günləri
Sarı hamamdan çıxandan sonra məhəllənin yuxarı başında Əsədullanın pivə
köşkünün qabağında dayanıb noxudla bir-iki krujka pivə içməyin ləzzəti var idi.
(Amma bunun bir işi də vardı ki, Səkinə xala narahat olurdu: «– Isti yerdən çıxıb
soyuq şey içməzlər, ay bala, angina olub başımıza iş açarsan də...». Məmmədağa: «–
Qorxma, məmə, heç nə olmaz», – deyirdi və gələn dəfə Sarı hamamdan çıxanda
Əsədullanın «qvardeyski» pivə krujkasını Səkinə xalanın pürrəng çayı əvəz edirdi.)
...Məmmədağa dedi:
– Üzümlə, pendir-çörəklə necəsən?
Məsməxanım dedi:
– Üzümlə, pendir-çörəklə aram sazdı! – Sonra ay işığında alüminium örtüyü
gümüş kimi ağaran furqona baxdı; furqon uzaqdan bütün dünyada tək-tənha
ağarırdı, amma bu tənhalıqda bu saat bir istiqanlılıq vardı, bir doğmalıq, əzizlik
vardı; Məsməxanım başa düşürdü ki, gecə yarıdan keçir, evinə çıxıb getməlidi, evieşiyi
var, əri var və gecənin yarısı burada heç bir işi yoxdu – bütün bunları başa
düşürdü, amma bu saat bütün bunların heç birinin mənası yox idi, çünki bu saat yer
üzündə ikicə adam var idi, bunlardan birinin adı Məsməxanım idi, o birinin adı
Məmmədağa idi və bu Məmmədağanın yekə, isti əlləri var idi, göy gözləri var idi.
Aydın məsələdir ki, Məsməxanımla Məmmədağa bir-birinin nə
fikirləşdiklərindən xəbərsiz idilər, amma ən maraqlısı da elə bu idi ki, həmin qəribə
yay gecəsi onlar ikisi də tez-tez eyni şey barədə fikirləşirdi.
Məmmədağa ilə Məsməxanım furqonun içinə girəndə ikiyüzlük elektrik
lampası gözlərini qamaşdırdı və Məsməxanıma elə gəldi ki, divardan asılmış bu
taxta dovşan, bu taxta tülkü, ayı, şir və naməlum heyvan əməlli-başlı gülürlər. Nəyə
gülürdü onlar? Məsməxanıma gülürdü? Məmmədağaya gülürdü? Bu gecəyə
gülürdü? Bəlkə birdən-birə belə yaman acmaqlarına gülürdü və deyirdi ki,
Məsməxanım, Məmmədağa, görürsüz də, siz yerin uşaqlarısız, adi bəndələr kimi
acırsız, zəhmət çəkin göyün yeddinci qatından düşün aşağı.
Məmmədağa tirin məhəccərindən atılıb, küncdə üstünə «Araz»
radioqəbuledicisi qoyduğu balaca dolabın qapısını açdı və qəzetə bükülmüş çörəyi,
pendiri, üzümü çıxartdı.
Məsməxanım balaca dolabın qabağında əyilmiş Məmmədağaya baxa-baxa
fikirləşdi ki, bu gecəni səhərə kimi oturub xəmir yayar, bu oğlan üçün düşbərə,
qutab bişirər və bu oğlan onun düşbərə, qutabını ləzzətlə yeyəndə özünü dünyanın
bəxtəvəri bilər; çoxdan idi, lap çoxdan idi ki, Məsməxanım kiminçünsə, nəsə
bişirmək arzulamırdı, çoxdan idi heç özüyçün də fərqi yox idi nə yeyir, amma
hərdən gecələr yuxuya getməzdən əvvəl onun sehrli nağıl aləmində Məsməxanım
adında tamam başqa bir qız kiminçünsə qəssab Mirzənin təzə kəsdiyi əmlik quzu
ətindən şabalıdlı, albuxaralı qovurmaplov bişirirdi, dəvə ətindən narlı qutab
qızardırdı, küncüt halvası çalırdı...
Məmmədağa əlindəkiləri məhəccərin üstünə qoydu, üzü qurama döşəkcəli
taxta kətili məhəccərdən o tərəfə keçirib:
– Otur, – dedi. – Kasıbın olanı... Bir misal da var...
– Hansı?
– Varın verən utanmaz.
– Hə, bir misal da var.
– Hansı?
– Vaxtsız qonaq öz kisəsindən yeyər.
– Sən qonaqsan? – Məmmədağa lap sidq-ürəkdən təəccübləndi; doğrudan da,
bəyəm Məsməxanım bu furqonda qonaq idi?
Məmmədağa qəzeti açıb səliqə ilə məhəccərin üstünə sərdi, üzümü, pendiri
yerbəyer etdi, çörəyi ortadan bölmək istədi və məlum oldu ki, nazik təndir çörəyi
bütün günü dolabda qalıb quruyub.
– Çörək quruyub yaman...
– Eybi yox..
– Istəyirsən qızdıraq?
– Hə, qızdıraq, – Məsməxanımın qara gözləri o saat işıldadı. – Qoy iyi gəlsin
çörəyin!..
Məmmədağa qabaqlar yola çıxanda özüylə balaca elektrik pilətəsi götürürdü,
akkumulyatordan furqonun içinə elektrik xətti çəkmişdi, hərdən özünə çay
dəmləyirdi, qayqanaq bişirirdi, amma sonralar daha bu pilətəni özü ilə götürmədi,
çünki onun fikrincə tir mətbəx deyildi və gərək tirdən pilətə iyi, yağ iyi, çay iyi
gəlməyəydi; düzdür, yaxşı dəmlənmiş çayın iyi hərdən ləzzət edirdi, xüsusən,
Abşeron kəndlərində keçirtdiyi kimsəsiz gecələr bu iydə, elə bil, bir insan qayğısı,
bir mehribanlıq vardı, amma nə etmək olardı, tir ev deyildi, tir tir idi.
– Sən dayan burda, bu saat çöldə balaca bir ocaq düzəldim, çörəyi qızdırım,
gətirim.
– Hə, qala ocağı! Qoy həm çörək iyi gəlsin, həm də ocaq iyi gəlsin! Mən də
baxacağam, burda niyə dayanım?..
— Yaxşı, burda dayanma. – Məmmədağa güldü.
– Ocaq çaqqıldaya-çaqqıldaya yanacaq, səs salacaq qumluğa... Biz də
baxacağıq özümüzçün... Işığı düşəcək hər yana, bizim də kölgəmiz düşəcək onun
işığında... Dənizə də düşəcək işığı... Dənizin suyunda bir parça qıpqırmızı od
yanacaq... – Sonra Məsməxanım birdən-birə açıq-aşkar bikeflədi. – Amma ocağı
söndürmək pis olur yaman... Közün ki, üstünə su tökürsən, külək aparıb pajar
eləməsin, adamın ürəyi birtəhər olur...
– Hə, onu düz deyirsən. – Məmmədağa da lap əvvəldən, o vaxtdan ki, uşaq
idilər və bayram axşamları məhəllədə – Dar dalanın qabağında ocaq qalayıb
üstündən atılardılar, bu fikirdə idi ki, dünyada ocaqdan yaxşı şey yoxdu, amma bu
şərtlə ki, sonra onun üstünə su töküb cızıldada-cızıldada söndürməyəsən.
Və həmin qəribə yay gecəsi Məsməxanımın gözləri yenə də birdən-birə
işıldadı:
– Yanarqayanı tanıyırsan sən?
– Yanarqayanı? Yox...
– Heç eşitməmisən?
– Yox.
– Onda getdik! – Məsməxanım bir göz qırpımında məhəccərin üstündəki
üzümü, pendiri, çörəyi tələsik qəzetə bükdü.
– Hara gedirik?
Məsməxanım qəzet bağlamasını qoltuğuna vurub:
– Gəl dalımca! – dedi.
Məmmədağa başa düşdü ki, bircə dəqiqənin içində küləyi dayandıran bu qız,
bu dəfə də onu adi yerə aparmır, çünki bu özü də məlum məsələ idi ki, bu qız da adi
adam deyildi, necə ki, bu gecə adi gecə deyildi və ümumiyyətlə, həmin gecə
dünyanın bütün işləri adi işlər deyildi; Məmmədağa məhəccərin üstündən aşıb
furqonun qapısından çıxan Məsməxanımın ardınca getdi; birdən qız qapının ağzında
dayanıb geri çevrildi və taxta dovşana baxıb dedi:
– Onu vurmaq düzgün deyil.
– Niyə? – Məmmədağa da taxta dovşana baxdı.
– O cür qəşəng dovşandı, adam baxanda gülməyi tutur... Onu niyə gülləynən
vurasan ki, gərək?..
Məmmədağa bir taxta dovşana baxdı, bir də Məsməxanıma baxdı:
– O ölmür ki, güllə dəyəndə. Əkizdi onlar, gülləni yaxşı atanda o birisi də o
saat böyründən çıxır.
– Yox a? – Məsməxanım da bu dəfə gülə-gülə bir Məmmədağaya baxdı, bir
taxta dovşana.
– Istəyirsən at özün, bax.
– Mən! A-a-a... Mən heç güllə atmamışam axı ömrümdə...
– Atmamısan, indi atarsan. Gəl bura.
Məsməxanım əlindəki bağlamanı taxta kətilin üstünə qoydu. Məmmədağa
tüfənglərin hamısına bir gözdə baxırdı, təzəli-köhnəli hamısı cağbacağ idi və o,
məhəccərin qabağındakı balaca dördkünc mizin üstünə yığdığı tüfənglərdən birini
götürüb qanırdı, qalın saçaqlı dəmir gülləni lüləyə keçirtdi:
– Bax, o qırmızı nöqtəni görürsən, düz onu nişan al.
– Mən axı nişan ala bilmirəm...
– Bu saat elə yaxşıca atacaqsan ki...
Məsməxanım tüfəngi götürdü, gözünün birini qıyıb taxta dovşana baxdı və
taxta dovşan onun gözünün qabağında o tərəf bu tərəfə qaçmağa başladı.
– Nişan ala bilmirəm e, mən...
Məmmədağa sol əli ilə tüfəngin qundağından yapışıb sağ əlini qızın çiynindən
aşırdı, barmağını onun barmağının üstündən tətikdə saxladı, üzünü Məsməxanımın
saçlarına yapışdırıb nişan aldı. Məsməxanımın qara saçlarından qəribə bir ətir gəlirdi
və Məmmədağa qolları ilə, sinəsi ilə qızın kürəklərini, çiynini, boynunu hiss edirdi;
bu hissdə bir doğmalıq, mehribanlıq vardı və Məmmədağa öz qolları ilə, sinəsilə,
üzü ilə qızın çılpaq qollarını, çiynini, bütün bədənini örtmək istədi, bürümək istədi,
elə bil, Məsməxanımı kimdənsə, nədənsə qorumaq lazım idi və elə bil, Məmmədağa
indi bu qədər köməksiz, bu qədər zirehsiz görünən bu bədənə dəyə biləcək zərbələri
öz üzərinə götürmək istəyirdi, çünki bu saat ona elə gəlirdi ki, güclü qolları
arasındakı bu bədən, bu vücud uşaq bədəni, uşaq vücududu; onun sağ biləyi qızın
döşünə toxundu. Məmmədağa bu döşün yumruluğunu, bərkliyini hiss etdi və
Məsməxanımın barmağı ilə tüfəngin tətiyini çəkdi.
Taxta dovşanın bir ayağı üstə sağ tərəfə, arxadan çıxan ikinci dovşanın da bir
ayağı üstə sol tərəfə əyilməyilə Məsməxanımın sevincək olub – ura - a! – qışqırmağı
bir oldu və qız üzünü çevirib altdan-yuxarı bu göy gözlərə baxdı; o, bu gözləri, bu
sifəti birinci dəfə idi bu qədər yaxından görürdü; oğlanın nəfəsi onun sifətini istilətdi
və qız birdən-birə bu oğlanın üzündən öpmək istədi; istədi və öpdü – Məsməxanım
belə Məsməxanım idi...
...Bikəbacı evdə tək qalıb darıxmamaqdan ötrü hərdən otağının birini kirayə
verirdi. Kirayənişin çox vaxt Zuğulbaya işləməyə gəlmiş cavan qızlardan olurdu,
bir-iki ay kirayədə qalırdı, sonra ya qaçıb Bakıya gedirdi, ya da hökumətdən təzə ev
alırdı. Məsməxanım doqquzuncu sinifdə oxuyanda Gülzar adında cavan bir qız
Bikəbacının evində qalırdı. Gülzar Bakıda kitabxanaçılıq texnikumunu qutarmışdı
və təyinatını Zuğulbanın kitabxanasına almışdı.
Bir gün gecəyarısı Məsməxanım mətbəxdə qabları yuyub silirdi. Camaat
çoxdan yatmışdı, təkcə Məsməxanımgilin pəncərəsi yanırdı. Həmin gün
Məsməxanım ikiseriyalı ərəb filminə baxıb evə gec gəlmişdi. Film Məsməxanıma o
qədər təsir etmişdi ki, evə qayıdandan sonra da bir xeyli özünə gələ bilmirdi. Film
Əhməd adlı bir təyyarəçinin həyatından idi. Əhmədin Həbibə adlı gözəl bir sevgilisi
vardı. Onların toyu olmalı idi. Bütün qonaqlar çağrılmışdı. Lakin Mahmud adlı bir
həkim də Həbibəni istəyirdi və o, toy günü xəlvətcə Əhmədin təyyarəsinin
cihazlarını xarab eləmişdi. Əhmədin təyyarəsi qəzaya uğrayır və onun üzünün bir
tərəfi yanır. Əhməd xəstəxanaya düşür, amma Həbibəyə xəbər vermir. O, bu cür
eybəcər sifətlə Həbibənin gözünə görünmək istəmir. Həbibə elə bilir ki, Əhməd
vəfasız çıxıb, onu atıb gedib. Doktor Mahmud Həbibəni aldadıb zorlamaq istəyir.
Həbibə qaçıb küçələrə düşür, az qalır dəli olsun. Oğrular, qumarbazlar onu içirib
istifadə etmək istəyirlər. Birdən Həbibə ayılır. O, Əhmədin başına gələn qəzaqədərin
təfsilatını öyrənir və uzaq bir kurortda hamıdan gizlənən Əhmədi tapır.
Onlar uzun həsrətdən sonra bir-birini qucaqlayıb öpürlər. Doktor Mahmud öz
əməlindən peşman olub acı-acı göz yaşları tökür. Sonra o, Əhmədin üzünü sağaldır
və Əhməd yenə də əvvəlki kimi yaraşıqlı olur. Əhməd ilə Həbibə təzədən toy edib
xoşbəxt olurlar. Filmin axırında doktor Mahmud sevincdən göz yaşları axıdır.
Məsməxanım boşqabları yuyub silə-silə Əhməd ilə Həbibə barədə fikirləşirdi
və gözləri dolurdu; o fikirləşirdi ki, dünyadakı sevgililərin hamısı gərək bir-birini
Əhməd ilə Həbibə kimi istəsin, onda doktor mahmudlar da həmişə öz əməllərindən
peşman olarlar. Birdən Məsməxanıma elə gəldi ki, bayırdan nə isə qəribə səslər
gəlir. Pəncərədən aşağı boylananda bir oğlanla bir qızın blokun qapısına söykənib
bir-birini öpdüyünü gördü və Gülzarı o saat tanıdı.
Məsməxanım bütün ömründə birinci dəfə idi ki, doğrudan doğruya bir-birini
öpən, bir-birini qucaqlayan oğlanla qız görürdü.
Bundan sonra Gülzar ilə həmin oğlan hər gün gecə blokun qapısına söykənib
öpüşürdü və hər gecə də Məsməxanım mətbəx pəncərəsinin qabağında gizlənib
onları gözləyirdi. Məsməxanım bu oğlanı tanımırdı, o da yəqin gəlmə idi. Bu
oğlanın lap ürəkdən gələn yumşaq səsi vardı. Məsməxanım onun nə dediyini
eşitmirdi, təkcə bunu görürdü ki, bu oğlan öz ürək sözlərini ahəstə-ahəstə Gülzara
deyir və sonra da öpüşürlər. Gülzar oğlanı birinci öpürdü, heç gözləmirdi oğlan
sözlərini deyib qurtarsın, sözlərini ağzında yarımçıq qoyurdu. Sonra da Gülzar
axırıncı dəfə oğlanı bağrına basıb bərk-bərk öpürdü, pilləkənlərlə yuxarı qalxırdı.
Oğlan bir müddət həyətdə dayanıb Bikəbacının pəncərəsinə baxırdı, sonra çıxıb
gedirdi.
Məsməxanım hər gecə oğrun-oğrun onlara baxırdı və yuxuya getməzdən əvvəl
onun özünə də bir oğlan bu cür ürəkdən gələn yumşaq səslə cürbəcür sözlər deyirdi.
Məsməxanım bu sözlərin mənasını başa düşmürdü, amma bu sözlər yağ olub,
yuxuya getməzdən əvvəl onun bədəninə yayılırdı.
Bir gecə Məsməxanım mətbəx pəncərəsinin qabağında çox gözlədi, amma
Gülzarla həmin oğlan gəlib blokun qapısına söykənmədi; ikinci gecə Məsməxanım
təkcə həmin oğlanı gördü, həyətin yuxarı başında tək-tənha dayanıb Bikəbacının
pəncərəsinə baxırdı; üçüncü gecə oğlan da daha gəlmədi; dördüncü gecə də blokun
ağzı bomboş qaldı və Məsməxanım elə bildi ki, gecələr bu blokun ağzı daha həmişə
bomboş olacaq, amma beşinci gecə yenə də bayırda tanış səslər eşitdi və gizlincə
mətbəxin pəncərəsindən boylanıb aşağı baxdı, qaranlıqda Gülzarı o saat tanıdı və
burasını da o saat başa düşdü ki, Gülzarın bu dəfə qucaqlaşıb öpüşdüyü oğlan başqa
bir oğlandı.
Gülzar bu oğlanı da birinci oğlan kimi öpürdü və heç özü də bilmədi necə oldu
ki, birdən-birə Məsməxanımın ürəyi kövrəldi, başını pəncərədən çəkib çarpayısının
yanına gəldi, oturub gözlərini döşəməyə dikdi, dünyadakı vəfasızlıq onu yandırıbyaxdı
və bu zaman iki damla göz yaşı onun ayaqlarının yanına düşdü; Məsməxanım
bir də heç vaxt pəncərənin qabağında dayanıb Gülzarın yolunu gözləmədi.
Gün keçdi, ay dolandı, bir qız bir oğlanındı deyiblər, iş belə gətirdi ki,
Məsməxanımın da bəxtinə Mirzoppa çıxdı, yenə illər keçdi, amma Məsməxanım
axırıncı dəfə Mirzoppanı nə vaxt öpdüyünü yadına gətirə bilmirdi və ona elə gəlirdi
ki, heç ömründə öpməyib Mirzoppanı; Mirzoppanın da axırıncı dəfə onu nə vaxt
öpdüyü Məsməxanımın yadına gəlmirdi. Mirzoppa araqdan zəifləmiş kişiliyini örtbasdır
eləmək üçün:
– Qısırsan! Doğub-törəməzsən! – deyirdi və guya buna görə həftələrlə
Məsməxanıma yaxın düşmürdü. Hərdənbir spirt iyi verə-verə gecələr Məsməxanımı
qamarlayırdı, amma bu vaxt nə öpmək məsələsi olurdu, nə də əzizləmək.
Məsməxanımın uşağı olmurdu və bir dəfə o, hamının təriflədiyi həkim
Mesropyanın yanına getdi. Mesropyan ona baxıb yoxladı və dedi ki, gərək ərinizi də
müayinə edək. Axşam Məsməxanım Mirzoppaya dedi:
– Sabah get Mesropyanın yanına.
Mirzoppa əvvəlcə elə başa düşdü ki, Mesropyan yenə də milisdə işləyən
kiminsə familidir və yenə də onu milis idarəsinə çağırırlar; araqdan qıpqırmızı
qızarmış gözlərini bərəldib soruşdu:
– Mesropyan hansıdı?
– Doxtur Mesropyan də, tanımırsan?
– Doxturun yanında nə ölümüm var mənim?
– Get yanına, baxsın sənə, görsün niyə uşağım olmur də!..
Mirzoppa qulaqlarına inanmadı:
– Nə?! Gedib Mesropyanın qabağında soyunacağam ki, nə var – mənə bax?!
Hə? Öz ayıbını mənim üstümə tökürsən?
Və həmin gün evlərində yenə də qiyamət qopdu. Qonşular da onların belə
işlərinə öyrənmişdilər...
...Məsməxanım bağlamanı kətilin üstündən götürüb furqondan çıxdı:
– Getdik.
Məmmədağa hələ də Məsməxanımın sərin və quru, qalın dodaqlarını öz
çənəsində hiss edə-edə qızın ardınca furqondan çıxdı.
Məsməxanım əlini qaldırıb qayalığı göstərdi:
– Ode, o tərəfə gedəcəyik, – dedi. – Qayalığın lap aşağı başına.
Həmin qəribə yay gecəsi Məsməxanım Məmmədağanı Zuğulba qayalarının
üstünə çıxartdı və buradakı hər çuxuru, hər yarığı tanıyırmış kimi, bir dəfə də
sürüşmədən, büdrəmədən tez-tez addımlamağa başladı; Məsməxanım tələsirdi, elə
bil ki, səhərin açılacağından qorxurdu.
Abşeronda elə bir asfalt yol yox idi ki, Məmmədağa onu tanımasın, amma bir
belə illər ərzində birinci dəfə idi ki, qayaların üstü ilə bu cür gedirdi; o, hara
getdiklərini bilmirdi və özünü güclə saxlayırdı ki, bığ yeri tərləməmiş yeniyetmə
kimi, əlini çənəsinə aparıb Məsməxanımın sərin və quru, qalın dodaqlarının yerini
oxşamasın.
Məsməxanım arxaya çevrilib gülümsədi və:
– Az qalıb, – dedi. – Darıxma.
Qayaların çala-çuxuruna su dolmuşdu, üstünü də çox yerdə mamır basmışdı;
çuxurlara dolmuş su ilıq idi.
Məsməxanım yenə arxaya çevrildi:
– Sürüşkəndir a, yavaş ol...
– Qorxma...
Sonra qayalıqdan qumluğa düşüb dənizdən xeyli aralandılar. Buralar tamam
çılpaq idi, bütün ətraf ay işığında bomboz bozarırdı, nə bir ağac, nə bir kol vardı.
Onlar balaca bir gölün yanından keçdilər, o qəribə yay gecəsi Abşeron göyünün ayı,
bütün ulduzları həmin kiçik gölün üzündə idi.
Məsməxanım gölün yanında dayanıb bu yerlərin köhnə bələdçisi kimi dedi:
– Duzlu göldü bu.
– Adı Duzlu göldü?
– Hə. Müharibə vaxtı gəlib buradan duz aparırmışlar. Deyirlər, yaxşı duzu olur
buranın.
Elə bil bura bu saat ay işığında gümüş kimi ağaran furqondan cəmi üç-dörd
kilometr aralı yox, dünyanın tamam başqa bir yeriydi və bu yerlərin bircə bilicisi
vardısa da Məsməxanım idi; birdən-birə yenə də Bakı, məhəllələri Məmmədağaya
çox uzaq gəldi və indi o heç cürə ağlına sığışdıra bilmirdi ki, bir neçə saat keçəcək,
hər şey yenə əvvəlki adiliyinə qayıdacaq, evdə oturub anasının çayını içəcək, Dar
dalanın qabağına çıxıb məhəllənin cavanları ilə söhbət edəcək və bütün bu yerlər,
ancaq xatirə olub qalacaq– bütün bu yerlər və bu yerlərdə ona bələdçilik edən
Məsməxanım.
– Qurbağalara qulaq asırsan? - Bunu Məsməxanım soruşdu.
Burada dənizin səsi uzaq bir uğultu kimi gəlirdi, burada qurbağalar
quruldayırdı və qurbağaların bu qurultusu, dəniz uğultusunun uzaqlığı birdən-birə
Məmmədağanın ürəyinə bir tənhalıq gətirdi; o, qızın əlindən tutub:
– Məsmə... – dedi və özü öz səsinə təəccüb etdi; təəccüb etdi ki, bu Duzlu
gölün sahilində qurbağa qurultusundan, uzaq dəniz uğultusundan başqa, insan səsi
də eşitmək olarmış və ən təəccüblüsü də bu idi ki, həmin səs onun öz səsi idi.
Həmin qəribə yay gecəsində Məmmədağa dənizlə danışan, külək dayandıran
qızın adını birincə dəfə beləcə çəkdi: Məsmə...
Məsməxanım əlini onun əlindən çəkib barmağını dodaqlarına apardı və:
– S-s-s!.. – dedi, sonra pıçıldadı: – Burada səs salmaq olmaz...
Əlbəttə, bu saat bu Duzlu gölün kənarında səs də salmaq olardı, oxumaq da
olardı lap, amma bunu başa düşmək çox da çətin iş deyildi ki, Məsməxanım onun
sözlərindən yayındı, onun deyəcəklərinə qulaq asmaq istəmədi. Əslində
Məmmədağa özü də nə deyəcəyini bilmirdi, təkcə bunu bilirdi ki, nəsə deyəcəkdi və
bu qurbağa qurultusu ilə, uzaq dəniz uğultusu ilə bərabər onun səsi də bir müddət bu
Duzlu gölün kənarında eşidiləcəkdi; o, elə bil, özü öz səsini eşitdi və bir dəqiqənin
içində ikinci dəfə təəccüb içində qaldı ki, bu yerlərdə bu səs haradan dolanır.
Və Məmmədağanın xəbəri olmadı ki, Məsməxanım bu saat qorxur, qorxur ki,
Məmmədağanın Duzlu gölün kənarında deyəcəyi sözlər hər şeyi tamam həqiqətə
çevirər və onun həmin qəribə yay gecəsindəki sehrli nağıl aləmi tamam-kamal çıxıb
gedər işinin dalınca.
Bayaq bomboz qumluqla addımlayanda, Məsməxanım hiss etdi ki, səhərin
açılmasına az qalır, bunu hiss etdi və başa düşdü ki, həmin qəribə yay gecəsi sona
yetir, səhər yenə ağ çit pencəyini geyib pomidor köşkündə tərəzinin arxasında
dayanacaq; yadına saldı ki, Mirzoppa bu saat milis idarəsində yatır və onu yenə də,
ən azı, on beş sutka dustaq edəcəklər, bəlkə bu dəfə milisioner Səfərin tərsliyi
tutacaq və iş lap çətinə düşəcək.
Bu vaxt çox gözlənilməz bir hadisə baş verdi: birdən-birə Məsməxanıma elə
gəldi ki, Mirzoppa tamam uzaq bir aləmin adamıdı, ona heç bir dəxli yoxdu; o, inana
bilmədi ki, doğrudan da, bir belə il Mirzoppa ilə bir yerdə yaşayıb, bir belə il ərarvadlıq
ediblər Mirzoppa ilə, bir yastığa baş qoyublar; Mirzoppanın içməyi də,
davaları da, nakişi hərəkətləri də indi ona çox cılız, çox əhəmiyyətsiz, çox
məzmunsuz göründü və Məsməxanım başa düşdü ki, həmin qəribə yay gecəsi nəsə
elə bir hadisə baş verib ki, o daha əvvəlki Məsməxanım deyil; yəni burası məlum idi
ki, onun adı yenə də Məsməxanım idi, əvvəlki sifəti, əvvəlki bədəni idi, amma
məsələ burasında idi ki, bütün bunlarla bərabər, nəsə baş vermişdi və o, daha əvvəlki
adam deyildi.
Məmmədağa onun əlindən tutub adını çəkəndə Məsməxanım bildi ki, bu saat
elə sözlər eşidəcək ki, bu sözlər həmin «nə isə»dən xəbər verəcək, bu sözlər həmin
qəribə yay gecəsinin büründüyü sehri çatladıb tamam sındıracaq və qız qorxdu,
çünki yenə də hər şeyi yadından çıxartmaq istəyirdi – səhər ki, hələ açılmamışdı,
hələ qalmışdı səhərin açılmasına.
Məsməxanım pıçıldadı:
– Yorulmusan?
Məmmədağa da pıçıltı ilə cavab verdi:
– Yox...
– Gəl, az qalıb...
Duzlu göldən sonra topuğacan quma bata-bata yoxuşu qalxıb yenə də sal
qayaların üstünə çıxdılar. Birinci mərtəbə qayalar arxada, dəniz sahilində qalmışdı
və indi o qayalar yəqin hələ də yüngül qayıq olub dənizdə üzmək istəyirdi; amma
həmin qayalar heç vaxt əsl qayıq olub dənizdə üzə bilməyəcəkdi; o qayaların yeri
əbədi idi, nə qədər ki, qaya idilər, nə qədər ki, külək, yağış onları toz eləməmişdi,
əritməmişdi. Bura isə ikinci mərtəbə qayalar idi və yəqin vaxtilə bu yerlər də dəniz
olmuşdu və bu qayalar da kiminsə gözlərində yüngül qayıq olub dənizdə üzmək
istəmişdi.
Məmmədağa bilirdi ki, Xəzərin suyu azalır; Alxas bəy məhəllədə taxta kətilin
üstündə oturub eynəyinin qalın şüşəsindən qəzetlərə baxa-baxa deyirdi ki, alimlər bu
saat bu məsələ ilə məşğuldurlar. Xəzərin suyu azalırdı, yəni bu o demək idi ki,
məsələn, min ildən sonra aşağıdakı qayalar da dənizdən uzaqlaşacaqdı, daha heç
kimin gözündə qayıq olub üzmək istəməyəcəkdi; amma bütün bunlar min ildən
sonra olacaqdı, bu min ilin özündə isə, bir həmişəlik, bir əbədiyyət, daimilik vardı
və bu daimiliyin müqabilində insan ömrü Məmmədağaya lap miskin göründü; o belə
fikirləşdi və qorxdu ki, birdən Məsməxanım da bu miskinliyi hiss edər, qorxdu ki,
Məsməxanımın kövrək ürəyi bu hissə tab gətirə bilməz.
Onun çəkmələrinin içi qumla dolmuşdu; qayaya söykənib çəkmələrini çıxartdı
və bir-bir içindəki qumu boşaltdı. Məsməxanım Məmmadağaya baxıb güldü və:
– Bu saat görəcəksən, – dedi.
Bu yerdə qayalar bir-birindən aralı idi və Məsməxanım dağ keçisi kimi bir
qayadan o biri qayaya atıla-atıla addımlarını daha da tezləşdirdi. Bir az da beləcə
getdilər və birdən Məmmədağaya elə gəldi ki, qarşıdakı qum təpənin aşağısında gün
çıxır; elə bil ki, bütün Abşeronda yox, təkcə bu qum təpənin aşağısında səhər
açılırdı.
Məsməxanım dedi:
– Çatdıq.
Qum təpənin aşağısında iri sal qaya vardı və qayanın üstündə kərtənkələ
yuvalarına oxşayan deşiklərdən göyümtül alov qalxırdı; elə bil, qayanın altına qaz
trubaları çəkilmişdi və kibrit ilə bu trubaların hamısını yandırmışdı. Ətrafdan qəribə
səslər gəlirdi və Məmmədağa da göyümtül alovla yanan bu iri sal qayaya baxa-baxa,
qəribə səslərə qulaq asa-asa elə bildi ki, üstündə «Pnevmatiçeski tir» yazılmış
furqondan cəmi dörd-beş kilometr aralıda yox, sehrli bir nağıl aləmindədi və bu
sehrli nağıl aləminin sahibəsi də Yanarqayanın işığında qara gözlərini göyümtül
alova zilləyib nəsə fikirləşən Məsməxanımdı.
Sonra birdən-birə Məmmədağanın yadına düşdü ki, bu saat bu sehrli nağıl
aləminin sahibəsinin çiynində qapqara bir qançır var; onun ovcunun içi göynədi, elə
bil bu qapqara qançır yenə də ovcunun içini yandırırdı, sonra o, yenə də sərin və
quru, qalın dodaqları çənəsində hiss etdi və ona elə gəldi ki, təyyarədədi, təyyarə
uça-uça enir-qalxır, onun da ürəyi uçunur, uçunur.
– Bu səsləri eşidirsən? – Bunu Məsməxanım soruşdu.
– Eşidirəm. – Bunu da təbii ki, Məmmədağa dedi.
– Bilirsən nəyin səsidi o?
– Yox... Bayquş səsinə oxşayır...
– Yarasadı. Işıqdan qorxur, çığır-bağır salır.
Bir müddət Yanarqayanın qarşısında beləcə dayandılar; Məsməxanım
gözlərini alova zilləmişdi; Məmmədağa Məsməxanıma baxırdı.
– Bir belə vaxt öyrəşməyib bu işığa?
– Öyrəşməyib də... Yəqin öyrəşə bilmir işığa...
Yenə bir müddət beləcə dayandılar.
Məmmədağa soruşdu:
– Sən bura tez-tez gəlirsən?
Məsməxanım dedi:
– Hərdənbir... _
Məmmədağa soruşdu:
– Tək gəlirsən?
Məsməxanım ona baxdı və Məmmədağa bu baxışlarda bir təəccüb oxudu;
Məmmədağa özü də bu əbləh sualına mat qaldı: əlbəttə, Məsməxanım tək gəlirdi
bura, lap tək-tənha olanda gəlirdi bura; Məsməxanımın kimi vardı ki, onunla gəlsin?
– Gedək mənimlə Bakıya. – Bu sözlər öz-özünə gəldi, elə bil, bu sözləri
Məmmədağa yox, bu Yanarqaya dedi, bütün bu ətraf dedi, dedi ki, Məsməxanım, bir
halda ki, «Məsməxanım Məsmədi, əl-ayağı əsmədi», sənin gecənin yarısı tək-tənha
burada işin yoxdu.
Məsməxanım lal-dinməz Məmmədağaya baxırdı.
– Eşitmirsən nə deyirəm? Gedək Bakıya mənimlə!
Bu dəfə Məmmədağanın səsi lap bərkdən çıxdı və bu bərk səs bu yerlərə heç
yaraşmırdı. Məsməxanım gözlərini ondan çəkib yenə də Yanarqayaya baxdı və dedi:
– Məndən Tamilla olmaz...
Yarasalar, elə bil, qəflətən adam səsləri eşidib daha da bərkdən çığır-bağır
saldı və Məmmədağa bir an təəccüblə hiss etdi ki, yarasa səsindən, lap uzaqdan
gələn dəniz uğultusundan başqa, yenə də nə isə qəribə bir səs gəlir, sonra başa düşdü
ki, bu onun ürəyinin döyüntüsüdü.
Bəzən elə olur ki, adam nə deyəcəyini, nə edəcəyini bilmir, adama elə gəlir ki,
hər sözü, hər hərəkəti artıqdı; adama elə gəlir ki, ümumiyyətlə, yer üzündə artıq
vücuddu, gərəksizdi, lazımsızdı, dərisi bir qəpiyə dəyməz; adamın özünün özündən
zəhləsi gedir: həmin qəribə yay gecəsi Məmmədağa Yanarqayanın qarşısında
dayanıb nə edəcəyini, nə deyəcəyini bilmirdi və ümumiyyətlə, bu dünyaya nə üçün
gəldiyindən də xəbəri yox idi; ona elə gəldi ki, başdan-ayağa bir miskinlik içindədi;
sonra başa düşdü ki, Məsməxanım səhərdən bəri ona baxır.
Məsməxanım birdən-birə güldü:
– Elə sən də bir az bəbəsən ha, deyəsən... – dedi.– Gəl bura. Otur, bax, bu
daşın üstündə. Bu saat sənin üçün çörək qızdıracağam. Bilirsən nə əntiqə iyi gələcək
çörəyin?.. Gəl bura.
Məsməxanım Yanarqayanın qabağındakı balaca qaya parçasının üstündə qəzet
açıb pendiri, üzümü səliqə ilə yerbəyer elədi, çörəyi götürüb Yanarqayanın kənarına
qoydu və həmin qəribə yay gecəsi Yanarqayanın hər tərəfinə odda bişən çörək iyi
yayıldı. Ən qəribəsi isə bu oldu ki, hər tərəfə yayılmış bərəkət iyi Məmmədağanın
əhvalını dəyişdi, o, Yanarqayanın yanında çöməlib qayanın üstündəki təndir
çörəyini o tərəf-bu tərəfə çevirən Məsməxanıma baxdı, sonra Yanarqayanın odlu
gözlərinə baxdı, sonra da Abşeronun həmin gecəki aylı-ulduzlu göyünə baxdı və
fikirləşdi ki, bu dünya ki, bu qədər böyükdü, bu dünyada ki, bu cür yanarqayalar var,
bu cür çörək iyi var, adam niyə gərək həmişə sevinməsin, həmişə kefi kök, damağı
da çağ olmasın? Bir halda ki, dünyada Məsməxanım adlı bir qız var və həmin qızın
sərin və quru, qalın dodaqları sənin çənənə toxunur, niyə gərək özünü dünyanın ən
birinci xoşbəxti hesab eləməyəsən? Və bir halda ki, sən düz adamsan, heç kimə
xainlik eləməmisən, qolunda güc var, yerin üstündə möhkəm dayanmısan, niyə
sənin işin müşkülə düşməlidi, niyə nə istəyirsən o da olmamalıdı?
Və Məmmədağa ulduzların arasında Məsməxanımın işığı güclə sezilən
ulduzuna baxdı. Məsməxanım da qayanın üstündən götürdüyü isti çörəyi əlindən
əlinə atıb tuta-tuta öz ulduzuna baxdı və Məmmədağa qızdan soruşdu:
– Ulduzun day bir söz demir sənə?
– Deyir.
– Nə deyir?
Məsməxanım Məmmədağanın Yanarqayanın işığında daha da açılmış göy
gözlərinə baxıb:
– Deyim nə deyir? – dedi.
– Hə, de nə deyir.
– Deyir ki, Məsməxanım, sənin başının üstündən Humay quşu uçub, kölgəsi
bu gecə üstünə düşüb...
...Yanarqayanın dörd tərəfinə bu cür çörək iyi nə qədər yayılmışdı, Yanarqaya
nə qədər bu cür gecələrin şahidi olmuşdu? Əlbəttə, bunu nə Məmmədağa bilərdi, nə
də Məsməxanım. Yanarqayada nə qədər çörək bişiriblər? Bəlkə çox-çox illər bundan
əvvəl, o vaxtlar ki, bu yerlərdə, ancaq dəniz idi, ancaq təbiət idi və insan da hələ
təbiətin qənimi deyildi, ov əti qızardılardı bu qayada?..
...Dan yeri yavaş-yavaş sökülürdü. Buradan dəniz görünmürdü, amma bir
azdan günəş dənizin üzərindən qalxacaqdı, qıpqırmızı şəfəqlər hər tərəfə işıq
saçacaqdı və o zaman təkcə bu Yanarqayanın ətrafı yox, hər tərəf işıqlanacaqdı.
Məsməxanım qaya parçasının üstündə oturub üzümlə pendir-çörək yeyən
Məmmədağanın Abşeron yollarında yanıb qaralmış üzünə baxırdı və elə bil ki, onun
bütün cizgilərini, təbəssümünü, gözlərinin ifadəsini əzbərləmək istəyirdi.
Məsməxanıma elə gəlirdi ki, Yanarqaya onun ocağıdı və həmin qəribə yay
gecəsində bu ocağı Məmmədağa üçün qalayıb. Ona elə gəlirdi ki, bu çörəyi də özü
yoğurub bişirib, üzümü də özü becərib dərib, pendiri də özü tutub və bütün bunların
hamısını ona görə edib ki, günlərin bir günündə bu göygöz oğlan bu ocağın
qırağında oturub bu üzümü, pendiri, çörəyi bu cür şirin-şirin yesin; günlərin həmin
günündə ki, Humay quşu uçub kölgəsini Məsməxanımın üstünə salmışdı; amma bir
məsələ vardı ki, kölgənin ömrü qısadı yaman – adam kölgəsinin də, ağac kölgəsinin
də, Humay quşunun kölgəsinin də; yavaş-yavaş səhər açıldıqca bu kölgə də çəkilib
gedəcəkdi. Bu saat Məsməxanımın da, Məmmədağanın da Yanarqayanın işığında
qumluğun üstünə kölgələri düşmüşdü və bir azdan səhər açılanda Humay quşunun
kölgəsi də bu kölgələr kimi yox olacaqdı. Bu hiss adamın ürəyinin ən dərin yerinə, o
yerinə ki, Yanarqayanın üstündə qızdırılmış bu çörəyin iyi gedib ora çatmırdı, bax,
ürəyin həmin yerinə nisgil gətirirdi; səhərin açılmasına lap az qalmışdı və gərək bu
nisgilin üstü açılmayaydı; amma burası da vardı ki, Məsməxanım da bunu çox yaxşı
bilirdi: bir nisgil ki, bu cür çörək iyinə bürünmüşdü, ona dözmək yaman olacaqdı.
Sonra Məsməxanım yadına saldı ki, bu saat Zuğulbanın dəniz sahilində
alüminium örtüklü bir furqon hələ də alaqaranlıqda gümüş kimi ağarır və həmin
furqon indi bütün sahildə tək-tənhadı, amma bu furqon canlı olsaydı, başa düşən
olsaydı, onda bilərdi ki, bu dünyada Məsməxanım adında bir qız var, bu
Məsməxanımın göydə bir ulduzu var və indi həmin ulduz göydən həmin furqona
baxır və həmişə də baxacaq, fərqi yoxdu, istəyir gecə olsun, istəyir gündüz olsun,
həmişə baxacaq.
Səhər açıldıqdan sonra həmin alüminium örtüklü furqon daha gümüş kimi
ağarmayacaqdı...
Yanarqayanın istisindən Məmmədağanın alnına, burnuna xırda tər damcıları
düzülmüşdü və Məsməxanım əlini uzadıb Məmmədağanın alnındakı tər damcılarını
sildi.
Sonra Məsməxanım soruşdu:
– Istidi sənə?
Məmmədağa dedi:
– Hə, istidi bir az.
– Bu saat yağış yağsaydı yaxşı olardı, hə?
– Hə.
– Istəyirsən yağış yağdırım bu saat?
– Yox.
– Qorxdun ki, yağdıra bilmərəm, hə? – Məsməxanım güldü, amma bu gülüş
başqa gülüş idi, bunu Məmmədağa yaxşı bilirdi, bu gülüş bu qara gözlərə bir gölgə
salmışdı və kölgə, təbii ki, Humay quşunun kölgəsi deyildi – Qorxdun, hə?.. –
Məsməxanım əlini Məmmədağanın əlinin üstünə qoydu...
...Çayçı Qəzənfər həmişəki kimi sübh tezdən çayxanaya girib yekə samovara
od salmışdı, indi də taxta döşəməyə saldığı palazın üstündə bardaşqurma oturub
çəkiclə qabağındakı tabaqçada kəllə qənd sındırırdı, hərdən də başını qaldırıb
Bakıya gedən asfalt yola baxırdı və alüminium örtüyü gün işığında par-par
parıldayan tir furqonunu Bakıya tərəf gedən görəndə kişinin ürəyi arxayın oldu ki,
bu gün daha müştəriləri heç hara dağılmayacaq...
...Xanım qarının böyük oğlu Əbülfəz Binədə bağban işləyirdi, evi-eşiyi də
orada idi. Xanım qarı hərdən Buzovnadakı həyətlərindən əncir, üzüm vaxtı əncir,
üzüm; nar, heyva vaxtı nar, heyva dərib Binəyə aparırdı. (Əbülfəz deyirdi: « –
Neynirsən, ay arvad, bunları özünə yük eləyib gətirirsən bura? Görmürsən nə qədər
əncir, üzüm var burda?» Xanım qarı deyirdi: « – Bunların ağacını, meynəsini atan,
baban əkib. Dadı gərək ayrı olsun səninçün bunların. Səninçün də, uşaqlarınçın da»).
Xanım qarı lap sübh tezdən gedirdi ki, oğlunu da evdə görsün. Buzovnada
magistral yolun kənarında dayanıb Bakıya gedən avtobusa minirdi, yolüstü Binədə
düşürdü. Abşeron yollarındakı sürücülərin qoca arvadlara hörmət etməsi məlum bir
məsələ idi; sürücülər marşrut avtobuslarını yolun ortasında saxlayırdılar ki, Xanım
qarı minsin.
Budəfəki yekə maşın onun yanında dayananda qarı baxıb gördü ki, bu maşın
başqa maşındı, avtobus deyil.
– A-a-a... Bu neçə maşındı belə? Xaladelnikdi?
Bu maşın soyuducu maşın yox, Məmmədağanın alüminium örtüklü furqonu
idi ki, üstündə alabəzək hərflərlə «Pnevmatiçeskiy tir» sözləri yazılmışdı.
Məmmədağa kabinkanın qapısını açıb:
– Xaladelnik döyül, ay xala, – dedi. – Hara gedirsən?
– Binəyə gedirəm, elə bildim avtobusdu bu, əl elədim...
– Gəl otur.
Xanım qarı əvvəlcə furqonu əməlli-başlı nəzərdən keçirdi, sonra yəqin bu
qərara gəldi ki, bu boyda böyük maşında gedəndə adamın başına heç bir iş gəlməz
və əlindəki əncirlə dolu iki tor zənbili yuxarı qaldırıb kabinkaya minmək istədi.
Kabinka asfaltdan xeyli hündür idi və Xanım qarının cəhdləri boşa çıxırdı.
Məmmədağa asfalta düşüb qarıya kömək elədi və furqon yerindən tərpənəndə
Xanım qarı ovurdlarını çəkib qayırma dişlərini ağzında yerbəyer edə-edə dedi:
– Cavanlığım bu yerlərdə keçib mənim, qırğı kimi burdan vurub, ordan
çıxırdım. Indi Allahın maşınına minə bilmirəm... Yaxşı deyiblər, vallah, lap
mükəmməl deyiblər ki, hər şey vaxta baxsa da, vaxt heç nəyə baxmır...
Məmmədağa qabağındakı güzgüdə bu qarının rəngini itirmiş xırda gözlərinə,
heyva kimi büzüşmüş qırışlı sifətinə, qara kəlağayısının altından çıxan və xınadan
qızarmış ağ saçlarına baxdı və fikirləşdi ki, bəlkə bir vaxt bu qarı da dənizlə danışıb,
bəlkə bir vaxt bu qarı da Yanarqayanın üstündə çörək qızdırıb? Məmmədağa bunu
fikirləşdi və ürəyindən lap həzin bir ağrı gəlib-keçdi: illər quş olub ötüb-gedəcəkdi
və Zuğulba sahilindəki həmin qəribə yay gecəsi də quru bir xatirə olub qalacaqdı...
Yəni doğrudan bu cür olacaqdı?
Səmədullanın oğlu Fazil universitetin fizika fakültəsində oxuyurdu. (Qabaqlar
Məmmədağagilin məhəlləsindəki uşaqların çoxunun arzusu bu idi ki, böyüyüb şofer
olsunlar və böyüyəndə də arzularına çatırdılar. Şoferlikdən başqa bir də diş
texnikliyi ilə ayaqqabı tikmək dəbdə idi. Amma indi zaman dəyişmişdi, məhəllənin
uşaqları məktəbləri qurtarıb institutlara girirdi, kimi həkim olurdu, kimi mühəndis
olurdu, hətta benzinsatan Meyranqulunun oğlu Əliqulu şair olmuşdu və Mayakovski
kimi misraları qırıq-qırıq şerlər yazırdı; Alxas bəy taxta kətili evlərinin qabağındakı
səkiyə qoyub otururdu və qalın şüşəli çeşməyini taxıb qəzetlərdə Əliqulunun
şerlərini oxuya-oxuya deyirdi: «– Əhsən! Bərəkallah!»).
Fazil bu yay üçüncü kursu bitirmişdi və hərdən elə qəribə şeylər danışırdı ki,
Fazilin gələcəkdə böyük alim olacağına məhəllədə heç kimin şübhəsi qalmırdı. Belə
qəribə bir şey də danışırdı Fazil: hamar bir yerdə bir dəmir parçasının qabağına
cürbəcür maneələr düzürsən, bu maneələrin arasından sürüşüb keçmək çətin olur;
yuxarı başda maqnit tuturlar, dəmir parçası maqnitə tərəf gedəndə maneələrə ilişib
qalır, amma bir dəfə belə, iki dəfə belə, üç dəfə, dörd dəfə belə, beşinci dəfə dəmir
parçası, elə bil, gözü varmış kimi, heç nəyə ilişməyib maneələrin arasından özünə
yol tapır və gedib maqnitə yapışır.
Məmmədağa birdən-birə Fazilin danışdığı bu söhbəti yadına saldı və fikirləşdi
ki, dəmir parçası dəmir parçasıdı, amma o da öz maqnitinə yol tapır. Bunu fikirləşdi
və maşının qazını artırdı və burasını da arzuladı ki, kaş bu günlərdə axşamlar
Zuğulbada həmişə gilavar əsəydi.
Xanım qarı isə illərin qarasına deyinə-deyinə yerindən dikəlib asfalt yola
baxdı və fikirləşdi ki, bu maşın avtobusdan rahat gedir...
...Meyvə-tərəvəz köşkünə səhər-səhər təzə pomidor gəlmişdi və köşkün
qabağına xeyli adam yığılmışdı. Ağ çitdən pencək geymiş satıcı qız pomidorları
plastmas ləyənə yığıb tərəziyə qoyurdu və alıcıları bir-bir yola salırdı.
Milisioner Səfər asta addımlarla köşkə yaxınlaşıb bir-birinin üstünə yığılmış
pomidor yeşiklərinə baxdı və fikirləşdi ki, bu il meyvə-tərəvəz yaxşıca boldur.
Milisioner Səfər burasını da fikirləşdi ki, kim nə deyir-desin, amma dünyada
Abşeron pomidoruna çatan pomidor olmaz.
Milisioner Səfər həmişəki kimi, formasının dəmir düymələrini diş tozu ilə silib
təmizləmişdi və indi pencəyindəki, papağındakı düymələr yenə də çıraq kimi hər
tərəfə işıq saçırdı.
Milisioner Səfər tərəzinin yanına gəldi və əlini uzadıb yeşikdən bir pomidor
götürdu, orasına-burasına baxıb öz-özüylə danışırmış kimi yavaşdan:
– Sənə yazığım gəldi, – dedi. – Şikayəti şikayət kimi eləmədim... Ikicə ili
vardı azı... On beş sutka yatacaq yenə...
Satıcı qız pomidorları plastmas qaba yığıb tərəzinin gözünə qoydu və işindən
ayrılmayıb:
– Çox nahaq yerə! – dedi. – Mənə minnət qoyma.
Milisioner Səfər əlindəki pomidoru yenə o tərəf-bu tərəfə çevirib:
– Sənə minnət qoymuram, – dedi və bir az sıxıla-sıxıla əlavə etdi: – Nə qədər
ki, cavansan, özünə bir gün ağla. Gec olacaq sonra... Adam deyil o... deyil...
«Itdir, it!» – bu sözləri isə milisioner Səfər ürəyində dedi.
Sonra yeşikdən götürdüyü pomidoru yerinə qoyub meyvə- tərəvəz köşkündən
uzaqlaşdı.
Satıcı qız pomidorları plastmas ləyənə yığıb tərəzinin gözünə qoyurdu.
Alıcılar pomidorun yaxşısını istəyirdilər, pul verirdilər, xırdasını alırdılar,
amma heç kim bilmirdi ki, bu gecə onlar şirin yuxuda olanda Zuğulbanın göyündə
Humay quşu uçmuşdu və həmin Humay quşunun kölgəsi indi də, həmişəki kimi,
pomidorsatan bu ağ pencəkli qızın üstünə düşmüşdü...
2 avqust – 12 noyabr 1974.
Zuğulba – Bakı.
|
