<< 1 / 2 >>

     Qəribədir, bu gün makulatura baş alıb gedir, antisənət həcm və miqyas etibarilə sənəti xeyli dərəcədə üstələyib, amma buna qarşı mübarizə aparmaq əvəzinə bir qrup adam «60-cılar»a qarşı mübarizəni, az qala, yaradıcı həyatlannın əsas amalına çeviriblər və misal üçün, Anarın adını «A.Rzayev», yaxud mənim adımı «E.Əfəndiyev» yazmaqla, ya bu tipli başqa uşaq oyunları ilə, elə bil ki, Anardan, ya Elçindən, Əkrəm Əylislidən, Fikrət Qocadan, ya da başqasından «intiqam» alırlar.
     Mən «bir qrup adam» dedim və mənimçün maraqlı orasıdır ki, cilddən cildə girən və bütün dövrlərdə mövcud olan «ədəbi provokator»larla, fərdi kompleks çərçivəsindən çıxa bilməyənlərlə bərabər, bu «bir qrupun» içində bir-neçə istedadlı adam da var. Düzdür, mən tamam əminəm ki, gec-tez istedad öz işini görəcək, ədəbiyyatın, sənətin marağı «qruplaşma» təsirini üstələyəcək, amma bütün bunlarla birlikdə, nə üçün vəziyyət belədir, nə üçün bəzi istedadlı qələm sahibləri də «60-cılar»a kin-küdurət bəsləyirlər?
     Arif Əmrahoğlu müsahibələrindən birində deyir: «Anarı, Elçini, Ə.Əylislini yıxmağa çoxları cəhd göstərib. İndi həmin cəhdi göstərənlər yoxdurlar, amma 60-cı illər nəslinin varlığı hələ də çoxlarının yuxusunu qaçırır. Bu gün 90-cı illər var. Onlar 60-cılar, 60-cılar da 90-cılar olmayacaq» («Paritet», 9—13 may 2002).
     Arif doğru deyir — sənətdə heç kim heç kimin yerini tuta bilməz və dünya ədəbiyyatının tarixi bunu çoxdan sübut edib və ümumiyyətlə, sənətin mahiyyəti elədir ki, orada heç kim heç kimi təkrar etmir, əgər təkrar edirsə, deməli, söhbət artıq sənətdən getmir.
     Arif istedadlı qələm sahibi, istedadlı tənqidçi və aktiv ədəbiyyat təəssübkeşidir və doğrusu, mənim hayıfım gəlir ki, o, vaxtının çox hissəsini ədəbiyyatdakı yox, ədəbiyyat ətrafındakı adamların qaragüruhçuluğuna qarşı mübarizəyə həsr etmək məcburiyyətindədir.
     Ancaq nə etmək olar? Bu gün, məhz Arif Əmrahoğlu kimi tənqidçilərin ədəbiyyat təəssübkeşliyinə, ədəbiyyat mücadiləsinə Azərbaycan ədəbi tənqidinin, bəlkə də, heç bir dövrdə olmadığı dərəcədə ehtiyacı var.
     Azərbaycan ədəbiyyatında «60-cı illər ədəbiyyatı» anlayışı, əslində, zaman göstəricisi yox, keyfiyyətlə bağlı bir hadisədir, hətta mənim fikrimcə, estetik bir kateqoriyadır və əslində, iki anlayışı özündə ehtiva edir:
     a)60-cı illərdə yaranan ədəbiyyat;
     b)«60-cılar», yəni 60-cı illərdə ədəbiyyata gəlmiş ədəbi nəsl və onların yaradıcılığı.
     Nəsrdə İlyas Əfəndiyevin «Söyüdlü arx» və «Körpüsalanlar» romanları, yaxud İsa Hüseynovun «Kollu Koxa» və «Teleqram» povestləri, Süleyman Rəhimovun «Su ərizəsi», yaxud Mehdi Hüseynin «Rəqiblər», yaxud Salam Qədirzadənin «Xəzan yarpaqları» hekayələri, dramaturgiyada İlyas Əfəndiyevin «Sən həmişə mənimləsən» pyesi, poeziyada Rəsul Rzanın «Qızılgül olmayaydı» poeması, yaxud «Rənglər» silsiləsi, yaxud Bəxtiyar Vahabzadənin «Gülüstan» poeması, yaxud Qabilin «Tramvay parka gedir»i, tənqiddə Məmməd Cəfər Cəfərovun Cavid və ümumiyyətlə, Azərbaycan romantizmi, yaxud Cəfər Cəfərovun Azərbaycan teatrı haqqında yazdıqları - bütün bunlar bir il bu tərəfə, bir il o tərəfə, yalnız 60-cı illərdə meydana çıxdığı üçün yox, bəlkə də daha artıq dərəcədə bədii-estetik göstəricilərinə görə «60-cı illər ədəbiyyatı»nın nümunələridir, amma bu müəlliflər 60-cı illərdə yox, xeyli əvvəlki dövrlərdə ədəbiyyata gəlmişlər.
     Eyni zamanda, 60-cı illərdə bir çox elə romanlar, povestlər, poemalar, pyeslər yazılıb, nəşr olunub, tamaşaya qoyulub ki, onlar zaman etibarilə 60-cı illərə məxsusdursa da, bədii-estetik göstəricilərinə görə 30-40-50-ci illər ədəbiyyatından seçilmirlər. Eləcə də 70-80-90-larda, hətta bizim müasir dövrümüzdə də bir çox yazılar yazıldı (və yazılır!) ki, onlar da bədii-estetik baxımdan 30-40-50-lərdən bu tərəfə adlamadı (və adlamır!).
     «60-cılar», yəni «60-cı illər nəsli» isə bilavasitə 60-cı illərdə ədəbiyyata gəlmiş ədəbi nəsldir, ancaq bu istilahın özü də Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində daha artıq dərəcədə bədii-estetik anlayışdır, bədii-estetik məktəbdir və elə buna görə də o, zaman etibarilə 60-cı illərə sığışmır, misal üçün, 50-ci illərdə ədəbiyyata gəlmiş Əli Kərim, ya da 70-ci illərdə ədəbiyyata gəlmiş Ramiz Rövşən və Seyran Səxavət, yaxud Mövlud Süleymanlı və Dilsuz, yaxud Vaqif Bayatlı Önər və Vaqif Bəhmənli, hətta 80-ci illərdə ədəbiyyata gəlmiş Afaq Məsud da, əslində, bu məktəbin nümayəndələridir.
     «60-cılar» Sovet İttifaqında zamanın, dövrün siyasi-estetik sifarişi ilə meydana çıxmış bir hadisə, yaranmış məktəb idi. 1956- cı ildə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının XX qurultayı və bu qurultayda Nikita Xruşşovun Stalini ifşa edən məruzəsi, əslində, hakim sovet ideologiyasına (stalinizmə! Sistemə!) öz nümayəndələri tərəfindən arxadan vurulan bir zərbə idi və mən elə fikirləşirəm ki, Sovet İttifaqının dağılmasının bünövrəsi də məhz həmin qurultayda, həmin məruzədə qoyuldu və bu «dağılma prosesində» Rusiyada, Pribaltika ölkələrində, Zaqafqaziyada özünü get-gedə daha artıq bir professionallıqla ifadə etməyə başlayan «60-cılar»ın da rolu az olmadı.
     Andrey Voznesenski bu yaxınlarda verdiyi müsahibələrindən birində mənsub olduğu ədəbi nəsli, yəni rus ədəbiyyatındakı «60-cılar»ı nəzərdə tutaraq doğru deyir ki, «ədəbi nəsli horizontal, yəni yaşa görə yox, vertikal müəyyənləşdirmək lazımdır» («Komsomolskaya pravda», 8 oktyabr 2002).
     Azərbaycanda «60-cılar»ın sənəti sovet rejiminin, hakim sovet ideologiyasının üstündən həm öz milli ədəbi-estetik əvvəlinə, bünövrəsinə, dayaqlarına, həm də müasir dünya ədəbiyyatına, bəşəri dəyərlərə, hərgah belə demək mümkünsə, bədii-mənəvi körpü saldı və bu, Azərbaycan sovet ədəbiyyatının tarixində unikal bir hadisə olduğu qədər də, Azərbaycan ictimai fikrinin milli oyanış və özünəqayıtma prosesində əhəmiyyətli bir hadisə idi.
     Azərbaycanda «60-cılar»dan çox yazıblar və bu gün də yazırlar (mən avam və sadəlövh kin-küdurəti nəzərdə tutmuram), amma, elə bilirəm ki, bu ədəbi (və ictimai!) hadisəni vəhdətdə, xalqın XX əsrdə həm bədii-estetik, həm də ictimai-fəlsəfi və siyasi tarixi kontekstində araşdırılması, təhlil olunması da müasir tənqidimizin qarşısında dayanan məsələlərdən biridir. Bu zaman tənqidimizin əldə edə biləcəyi elmi-nəzəri nəticələr milli-mənəvi dəyərlərimizin şəffaflaşmasmda və dəqiqləşməsində ciddi rol oynayar.
     «60-cılar»dan sonra ədəbiyyata gəlmiş sənətkarlar arasında, şübhəsiz, istedadlı qələm sahibləri var, ancaq bu sənətkarlar ayrı- ayrılıqda özlərini ifadə edə bilsələr də, bir küll halında, öz məxsusi bədii-estetik dəst-xətləri ilə müstəqil ədəbi nəsil yaranmadı və görünür, bunun üçün, yuxarıda dediyim həmin «zaman sifarişi» baxımından əlverişli şərait də olmadı.
     Adil Mirseyid yazır ki, «60-cı illər ədəbi nəslinin öz istedadlı tənqidçiləri vardı. 80-ci illərin öz tənqidçisi olmadı.»
     Prinsip etibarilə doğru fikirdir, həqiqətən, 60-cı illər ədəbi nəslinin böyük və güclü bir qolu bədii yaradıcılıq idisə, bir qolu da ədəbi tənqid idi və bu tənqidin Yaşar Qarayev, Gülrux Əlibəyova, Şamil Salmanov, Seyfulla Əsədullayev, Asif Əfəndiyev, Təhsin Mütəllimov, Arif Hacıyev, Tofiq Hacıyev, Abbas Hacıyev, Cahangir Məmmədli, Arif Səfiyev, Akif Hüseynov, İsrafil Mustafayev, Həsən Quliyev və bir az sonralar Aydın Məmmədov, Kamil Vəliyev, Vilayət Quliyev, Nizaməddin Şəmsizadə, Niyazi Mehdi, Tofiq Hüseynov, Nadir Cabbarov, Kamal Abdulla, Arif Əmrahoğlu, Nizami Cəfərov, İsa Həbibbəyli, Vaqif Yusifli, Şirindil Alışanov, İlham Rəhimli, Məryəm Əlizadə, Rəhim Əliyev və başqa nümayəndələri «60-cılar»ın xalqa təqdim olunmasında, onların əsərlərindəki yeni təsvir vasitələrinin, ideologiyanın, bədiiestetik xüsusiyyətlərinin, onların yaradıcılığında milli və bəşəri mənbələrin araşdırılmasında ciddi rol oynadı.
     Həmin aktiv tənqidçilərin bir qismi, misal üçün, Aydın Məmmədov, yaxud Kamil Vəliyev, yaxud bir az sonralar Kamal Abdulla tənqidə dilçilikdən gəlmişdilər və mənim fikrimcə, bu, əhəmiyyətli (və əlamətdar!) bir faktor idi, çünki o dövrün bu cavan qələm sahibləri bədii söz hissiyyatına malik olmaqla, dilin estetikasını duymaqla bərabər, sosializm realizmi nəzəriyyəsinin dibi boş qazan kimi danqıldayan quru müddəaları ilə yox, Azərbaycan dilinin qədim mənbələrinin, türkoloji abidələrin öyrənilməsi ilə yetişmiş və formalaşmışdılar, onların doğma mühiti hakim ideologiyanın yaratdığı ədəbi konyunktura yox, Orxon-Yenisey abidələrinin, «Dədə Qorqud»un ab-havası idi. Baxın, Kamil Vəliyevin «Dastan poetikası» (Bakı, «Yazıçı», 1984), «Sözün sehri» (Bakı, «Yazıçı», 1986) kitablarına, yaxud Kamal Abdullanın «Müəllif - əsər - oxucu» kitabına və bu cəhətləri orada əyani şəkildə görəcəksiniz: bir tərəfdən dövrün ədəbi prosesi, o biri tərəfdən «Kitabi-Dədə Qorqud»un poetik sintaksisi, bir tərəfdən Orxon- Yenisey abidələri, «Dastani-Əhməd Hərami», Mahmud Kaşğarlının «Divani-lüğəti-türk»ü, o biri tərəfdən «60-cılar»ın yaradıcılığı, bir tərəfdən «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində mifoloji təfəkkür, o biri tərəfdən Vaqif Cəbrayılzadənin, yaxud Eldar Baxışın şerləri - həmin kitabların mövzusu, mündəricatı belə idi...
     Bu kitablar və bu tipli bir sıra başqa kitablar o zaman mənim ön sözüm, redaktəmlə nəşr olunmuşdu və gizlətmək istəmirəm ki, həmin kitablarla bağlı vaxtilə, görülmüş müştərək işdən, müştərək fəaliyyətdən razılıq hissi, hətta bir doğmalıq hissiyyatı bu günün özündə də mənimlə bir yerdədir.
     Bu tənqidçilər marksizm-leninizm klassiklərinə yox, məhz milli-bəşəri irsə söykənərək və həmin irsin aşıladığı mənəvi dəyərlərdən çıxış edərək, ümumiyyətlə, ədəbiyyata və o cümlədən də 60-cı illər nəslinin - «60-cılar»ın yaradıcılığını duymağı, onu təbii şəkildə qəbul etməyi və ona qiymət verməyi bacardılar.
     Burada bir mühüm məqam da var idi: «60-cılar»ın yaradıcılığı, 60-70-80-ci illərdə yaranmış ədəbiyyatın ən yaxşı nümunələri həmin tənqidçilərin bu bacarığı üçün münbit bədii-estetik şərait yarada bilmişdi.
     Maraqlı bir cəhəti də qeyd etmək istəyirəm və elə bilirəm ki, həmin cəhət də bu gün «60-cılar» haqqında az şey demir: «60- cılar» özləri də öz nəsildaşları haqqında kəsərli söz deməyi bacarırdılar və deyirdilər: Yusif Səmədoğlu, yaxud İsa İsmayılzadə Elçinin, Elçin İsi Məlikzadənin və Əkrəm Əylislinin, Anarın və Rüstəm İbrahimbəyovun, Anar Yusif Səmədoğlunun və Vaqif Səmədoğlunun yaradıcılığı haqqında yazırdılar. Bu cür misalların sayını artırmaq da olar, həm də bu yazılar heç vəchlə hansısa «qruplaşma»nın ifadəsi deyildi, söhbət ədəbiyyatın marağından gedirdi. Vaxtilə, mən Əkrəm Əylislinin, yaxud İsi Məlikzadənin əsərlərindəki ayrı-ayrı məqamları kəskin tənqid etmişdim, amma bu tənqidin arxasında Əkrəmin də, İsinin də yaradıcılığına hörmət və bu yaradıcılığı nadan hücumlarından (nadanlar bütün dövrlərdə olur!) müdafiə ehtirası dayanırdı.
     Amma bütün bunlarla bərabər, bir məsələ də var ki, «60-cılar»ın yaradıcılığı haqqında yaşlı nəslin tənqidçi və yazıçıları da az yazmadı və düzdür, bunların arasında qərəzli, qısqanc, vulqar- sosioloji yazılara da rast gəlmək mümkündür, subyektiv və hətta mürtəce mövqelər də az olmadı, amma obyektiv həqiqət bundan ibarətdir ki, burada da xeyirxah və prinsipial məqalələr üstünlük təşkil edirdi.
     Dəqiq olmaqdan ötrü, misalı özümdən gətirmək istəyirəm: mən cavan bir yazıçı idim və o zaman Məmməd Arifin, Məmməd Cəfər Cəfərovun, Həmid Araslının, Mir Cəlalın, Abbas Zamanovun, Əziz Mirəhmədovun, Mirzə İbrahimovun, Kamal Talıbzadənin, Mehdi Məmmədovun, Bayram Bayramovun, Bəkir Nəbiyevin, Yəhya Seyidovun və başqalarının mənim yazı-pozularım haqqında yazdıqları məqalələri bu gün elə həmin yazı-pozu bioqrafiyamın işıqlı hadisələri kimi xatırlayıram.
     Və təbii ki, yalnız mən yox, mənim mənsub olduğum ədəbi nəslin başqa nümayəndələri də - biri az, o biri çox dərəcədə - özündən yaşlı nəslin diqqət mərkəzində olub və təkrar edirəm, bu diqqət daha artıq dərəcədə xeyirxah istiqaməti müəyyənləşdirirdi.
     Yuxarıda adını çəkmədiyim bir sıra tənqidçiləri, eləcə də «60-cılar»ın yaradıcılığı haqqında söz demiş yaşlı nəslə mənsub ayrı-ayrı yazıçı və şairləri də əlavə etsək, güman edirəm ki, ümumi mənzərə və ədəbi prosesin ab-havası haqqında ümumi təsəvvür əldə etmək mümkündür.
     Bir maraqlı cəhət də odur ki, 80-90-cı illərdə ədəbiyyata gəlmiş istedadlı tənqidçilər də əsas etibarilə «60-cılar»ın yaradıcılığından yazıblar və yazırlar.
     Deməli, bütün bu deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, 60-cı illər ədəbi nəslinin yaradıcılığı tənqid üçün yaxşı material verib, tənqidin özünü ifadə edə bilməsi üçün, dediyim kimi, münbit zəmin və əlverişli şərait yaradıb.
     Mən nəsilləri nəsillərə qarşı, indiki halda, Adil Mirseyidin təbirincə desəm, «60-cılar»ı «80-cilər»ə, «90-cılar»a qarşı qoymaq fikrindən çox uzağam və güman edirəm ki, bu tipli «qarşıdurma» yaratmaq cəhdləri tamam mənasız bir işdir. «60-cılar» gəmidə oturub gəmiçi ilə dava edə-edə sovet dövründə yetişdilər, sovet dövründə bərkidilər, eyni zamanda o dövrü adlaya bildilər, çünki onlar bədii yaradıcılıqlarında həmin dövrün konyunkturasından kənar idilər və təkrar edirəm ki, ədəbi nəsilləri nəsillərə qarşı qoymaq metodoloji baxımdan yanlış bir işdir, sadəcə olaraq, indiki halda, necə deyərlər, kor-kor, gör-gör, obyektiv mənzərə bundan ibarətdir.
     Nə üçün ədəbi mənzərə belədir? Nə üçün, hətta 80-90-cı illərdə ədəbi tənqidə gəlmiş tənqidçilərin özləri də «60-cılar»dan daha çox yazıblar, nəinki sonrakı dövrdə ədəbiyyata gəlmişlər haqqında?
     Bax, müasir ədəbi tənqidimiz bu hadisənin obyektiv qiymətini verməlidir və belə bir müqayisəli elmi təhlil və bədii-estetik təsnifat meydana qoyularsa, güman edirəm ki, ədəbiyyatımız qat- qat artıq udar, nəinki avam və çox zaman da arxasında heç bir yaradıcı baqaj durmayan inkarçılıq cidd-cəhdi, obıvatel giley-güzarı.
     Sergey Baymuxametov özünün də mənsub olduğu ədəbi nəslə - rus ədəbiyyatındakı «60-cılar»a kin-küdurət bəsləyən, «yeni rusçuluq» əhvali-ruhiyyəsi ilə «60-cılar»ı söyən müəlliflərə sovet vaxtı «faciədən tutmuş absurdacan» onların, yəni «60- cılar»ın iştirakçısı olduğu hadisələrin miqyasını başa salmağa çalışır («Literaturnaya qazeta», 16-22 oktyabr 2002), ancaq elə bilirəm ki, həmin miqyası göstərməklə, başa salmaqla bərabər, bəlkə daha artıq dərəcədə, «60-cılar» ədəbi məktəbinin bədii-estetik və ideoloji xüsusiyyətlərini açıqlamaq lazımdır.
     Görkəmli tənqidçimiz Cahangir Məmmədli Yaşar Qarayevin xatirəsinə həsr etdiyi essedə yazır: «Mühafizəkarlar və istedadsızlar təzəni və istedadı heç vaxt qəbul etmirlər. Bədii söz tariximizdə bu gün iftixar etdiyimiz İlyas Əfəndiyevin, Rəsul Rzanın əzablı yollannı xatırlamaq kifayətdir. Yaşar müəllim çox sevdiyi bu sənət fədailərinin çəkdiyi əzabların sonrakı yenilərdə təkrar olunmaması üçün gecəsini, gündüzünü sərf etdi» («525-ci qəzet», 28 avqust 2002).
     Bu gün ədəbi tənqiddə məhz belə bir «gecəni gündüzə qatmaq» fədailiyi, qorxusuzluğu, obyektivliyi və nəzəri hazırlığı çatışmır. Bu gün qələmi ələ alıb, ya da ki, diktafonu yandırıb «60- cılar»ı inkar etmək ən asan və asan olduğu qədər də gülünc və mənasız bir işdir, ədəbiyyatdan kənar olan bu tipli primitivlik ədəbiyyat tarixində, o cümlədən, Azərbaycan ədəbiyyatının tarixində həmişə olub və həmişə də olacaq və mən müasir ədəbi tənqidimizin belə bir avamçılığa qarşı mübarizə aparmasına, vaxt itirməsinə də qıymıram, amma ədəbi tənqidin həmin «gecəni gündüzə qatmaq» ehtirasına, yəni ədəbiyyatın elmi-nəzəri tədqiqinə və təhlilinə müasir cəmiyyətin, daha dəqiq desəm, müasir ictimai fikrin ehtiyacını, az qala, cismani surətdə hiss edirəm.
     Ümumiyyətlə, müasir ədəbi tənqidimizin sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatına yeni gözlə baxmasının, obyektiv tədqiq və təhlil aparmasının, bu ədəbiyyatı XX əsr Azərbaycan tarixi daxilində və bədii ədəbiyyatının ümumi inkişafı kontekstində qiymətini verməsinin vaxtı artıq çatmışdır.
     Sovet dövrü Azərbaycan nəsri (Süleyman Rəhimov, Əli Vəliyev, Əbülhəsən, Mehdi Hüseyn, Mirzə İbrahimov, Mir Cəlal, İlyas Əfəndiyev, Sabit Rəhman, Ənvər Məmmədxanlı, İsmayıl Şıxlı, Bayram Bayramov və b.), poeziyası (Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Osman Sarıvəlli, Məmməd Rahim, Mirvarid Dilbazi, Nigar Rəfibəyli, Əhməd Cəmil, Mədinə Gülgün və b.) bu gün açıq, ya da üstüörtülü tənələrə, yuxarıdan aşağı baxmaq təkəbbürünə, bəzən isə aşkar hörmətsiz münasibətlərə məruz qalırlar.
     Bu gün, sovet zamanı ədəbiyyata gəlmiş və artıq haqq dünyasına köçmüş yazıçı və şairlərin biri az, o biri çox, o biri isə tamam unudulmaq üzrədir, onların adı istehza və təkəbbür hədəfinə çevrilir, bir qisminin əsərləri bir kənarda qalır, özləri isə sovet ideologiyasının tələbləri və təltifləri çərçivəsində yazdıqları üçün kin-küdurət obyekti olurlar.
     Əlbəttə, istedadsız yazıçı unudulacaq, bu, sənətin sərt, amansız və mütləq qanunudur və heç kim heç kimi uzun müddət süni surətdə, zorla ədəbiyyatda, sənətdə saxlaya bilməz, amma bu o demək deyil ki, əsərlərini təhlil etmədən, fəaliyyətlərini öyrənmədən sovet zamanı yaşayıb, sosializm-realizmi çərçivələrində yaradıblarsa, bir küll halında onların hamısının üzərindən xətt çəkilməlidir.
     Onların arasında elə böyük yazıçı və şairlər var ki, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının və ictimai fikrinin inkişafında böyük də rol oynamışlar və sovet dövründə yazıb-yaratmış qələm sahiblərinə küll halında yox, təbii ki, diferensial yanaşmaq lazımdır.
     Ancaq eyni zamanda, onların bir küll halında gördükləri iş də böyük əhəmiyyətə malikdir və böyük də hörmətə layiqdir. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkül tapması, formalaşması və inkişafı, yaxud yeni ədəbi janrların yaranması, sabitləşməsi və ən əsası isə, Azərbaycan bədiiyyatının milli faktoruna çevrilməsi – XX əsrdə bu və milli-mənəvi varlığımızı ifadə edən digər böyük uğurlarımız məhz həmin küllün xidmətlərinin nəticəsidir.
     Bununla belə, bu yaradıcı adamlara, xüsusən, sovet dövrü şairlərinə qiymət vermək, heç vəchlə o demək deyil ki, onların o zaman şerlərindəki «Partiya», «Lenin», «Stalin», «Kommunist», «Al bayraq» və s. qəbildən olan sözləri bu gün biz «Vətən», «Azərbaycan», «Millət», «Azadlıq» və s. sözlərlə əvəz edək və bu şəkildə müasir oxuculara təqdim edək, yəni oxucuları aldadaq, bir az da sərt desəm, ədəbi kəmfürsətliklə məşğul olaq. Bu sözlər adi sözlər deyil, onlar məfhumdurlar. Belə bir «əvəzetmə» əməliyyatı ilə məşğul olduqda biz, əslində, «Vətən», «Azərbaycan», «Millət», «Azadlıq» məfhumlarına xəyanət etmiş oluruq.
     Yuxarıda adlarını çəkdiyim yazıçı və şairlərlə bərabər, Əli Nazim, Məmməd Arif, Məmməd Cəfər Cəfərov, Feyzulla Qasımzadə, Həmid Araslı, Hənəfi Zeynallı, Mikayıl Rəfili, Vəli Xuluflu, Əmin Abid, Cəfər Cəfərov, Əli Sultanlı, Mirzəağa Quluzadə, Məmmədhüseyn Təhmasib, Abbas Zamanov, Əziz Şərif, Əhliman Axundov, Əziz Mirəhmədov, Cəfər Xəndan, Əkbər Ağayev, Islam Ibrahimov, Mirəli Seyidov, Mehdi Məmmədov, Hidayət Əfəndiyev, Məsud Əlioğlu, Qulu Xəlilov, Yəhya Seyidov, Qulamhüseyn Beqdeli, Orucəli Həsənov, Əhəd Hüseynov, Mirzə Abbaslı və b. kimi tənqidçi və ədəbiyyatşünaslarımız, Bəkir Çobanzadə, Məmmədağa Şirəliyev, Muxtar Hüseynzadə, Əzəl Dəmirçizadə, Hadi Mirzəzadə, Səlim Cəfərov, Fərhad Zeynalov, Zərifə Budaqova, Əlövsət Abdullayev, Musa Adilov və b. kimi dilçi alimlərimiz, Azərbaycan tərcümə ədəbiyyatının gözəl nümunələrini yaratmış Beydulla Musayev, Cabbar Məcnunbəyov, Əlağa Kürçaylı, Cahanbaxş, Mikayıl Rzaquluzadə, Məmmədağa Sultanov, Mir Mehdi Seyidzadə, Böyükağa Qasımzadə, Mustafa Əfəndiyev, Mübariz Əlizadə, Ishaq Ibrahimov və b. kimi qələm sahibləri Mirzə Cəlildən, Sabirdən, Üzeyir Hacıbəyovdan, Nəcəf bəy Vəzirovdan, Əli bəy Hüseynzadədən, Əhməd bəy Ağayevdən, Əlimərdan bəy Topçubaşovdan, Məhəmməd Hadidən, Firidun bəy Köçərlidən, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevdən, Nəriman Nərimanovdan, Hüseyn Caviddən, Əhməd Cavaddan, Cəfər Cabbarlıdan, Abdulla Şaiqdən, Ömər Faiq Nemanzadədən, Yusif Vəzir Çəmənzəminlidən, Məmməd Səid Ordubadidən sonra, sovet Sisteminin yaratdığı sərt, bəzi dövrlərdə isə qorxunc, qanlı qadağa və məhdudiyyətlərə baxmayaraq, ədəbiyyatımızın və ictimai fikrimizin bu böyük nümayəndələrinin işini davam etdirmişlər və müasir ədəbi tənqidimiz bunun qiymətini verməsə, bu sahəyə aydınlıq, dəqiqlik gətirməsə, ən azı XXI əsrin ilkin mərhələlərində həmin istiqamətdəki inkişafımız xeyli dərəcədə ləngimiş olacaq.
     Son olaraq bir vacib məsələnin də üzərində dayanmaq istəyirəm.
     Bəli, tənqid klassiklərimizə yeni gözlə baxmalıdır, bəli, tənqid «60-cılar»ın yaradıcılığını obyektivcəsinə araşdırmalıdır, bəli, tənqid sovet dövründə yazıb-yaratmış sənətkarlara diferensial yanaşmalı və layiqincə qiymət verməlidir, amma, heç şübhəsiz, bu o demək deyil ki, tənqid cavanlar haqqında yazmamalıdır, əksinə, tənqid onlar haqqında daha artıq yazmalıdır.
     Mən cavanlar və ədəbiyyatımızın gələcəyi barədə məlum trafaret müddəaları təkrar etmək istəmirəm və əslində, mənim üçün, ədəbi tənqidin klassiklərdən yazması da, sovet ədəbiyyatından və «60-cılar»dan bəhs etməsi də, məhz yeni nəslin söykənə biləcəyi irsin şəffaflaşması, təmizlənməsi, durulması baxımından bəlkə də, daha artıq qiymətə malikdir.
     Ədəbi tənqid cavan ədəbiyyatı, cavan qələm sahiblərini qiymətləndirə bilmək üçün, onları başa düşməyi bacarmalıdır və bu, cavan istedadlara münasibətdə əsas prinsiplərdən biri, bəlkə də, başlıcası olmalıdır.
     Vaxtilə lə bil, dünənin söhbəti idi - biz başa düşülmədiyimizdən hiddətlənirdik və həqiqətən də, belə bir hiddətə əsas var idi, amma bu gün - illər keçdikdən sonra - biz özümüz elə bir şərait yaratmamalıyıq ki, bu dəfə də gənclər bizim onları başa düşmək istəmədiyimizdən hiddətlənsinlər.
     Atalar və oğullar problemi - əbədi (və görünür, təbii!) bir problemdir, amma söhbət istedaddan gedirsə, biz bu problemi imkanımız daxilində yumşaltmağa, necə deyərlər, «ədəbi-estetik həlimlik» müstəvisinə keçirməyə çalışmalıyıq.
     İstedad və istedadsızlıq ataların da arasında olub və oğulların da arasında var və atalarla oğulları istedadsızlıq intriqaları yox, istedadın mənəvi körpüsü birləşdirməlidir.
     Bu gün bizim istedadlı cavan yazıçılarımız, şairlərimiz var və olsun ki, onlar istedadsızlara (amma iddialılara!) nisbətdə azlıq təşkil edirlər, ancaq onlar var və ədəbi tənqid onları görməyi bacarmalıdır, onların yaradıcılığını yüngül münasibət, umu-küsü obyektinə yox, ciddi təhlil predmetinə çevirməlidir.
     Misal üçün, mən son üç-dörd ildə mətbuatda Səlim Babullaoğlu adlı cavan şairin şerlərini, məqalələrini, müsahibələrini, tərcümələrini maraqla izləyirəm və barmağımı uzadıb onu başqalarına da göstərmək istəyirəm. Səlimin yaradıcılıq və ədəbi maraq diapazonu genişdir və əsası da budur ki, onun yaradıcı imkanları həmin diapazon genişliyi müqabilində gücsüz görünmür.
     Yaxud, imzasına lap son vaxtlar təsadüf etdiyim bir şairin - İradənin adını çəkmək istəyirəm. Mən başa düşürəm ki, İradənin şerləri mübahisəlidir (çünki gözlənilməzdir!), amma doğrusu budur ki, həmin şerlər mənə maraqlı (və gözlənilməz!) göründü. İradənin şerləri Azərbaycan poeziyasındakı Natəvan - Heyran xanım ənənəsinə, bu ənənənin daxili kütləsini təşkil edən poetik zərifliyə, incəliyə qarşı, elə bil ki, təhtəlşüur bir protestin ifadəsidir və buna görə də gözlənilməzdir, qeyri-adidir, sərdir, hətta ayrı-ayrı məqamlarda vulqardır. Amma orası da var ki, bu sərtliyin, vulqarlığın arxasında bir küskünlük, yanğı, hətta bir əlacsızlıq hiss olunur. İradənin şerləri bəlkə də, Məhsəti xanımın - klassik poeziyamızda yarımçıq kəsilmiş bir ənənənin müasir dövrdəki təzahürüdür, gerçəkliyimizlə bağlı ifadəsidir, davamıdır? - bunu gələcək göstərəcək.
     Yaxşı zövqə və istedada malik (görünür, həm də zəhmətkeş) Azad Yaşarın J.P.Sartrdan, R.Yakobsendən, C.Coysdan, Y.Kavabatadan, Kamyudan, T.Uilyamsdan tərcümələri, Pir Sultandan, Ozan Arifdən seçib təqdim etdiyi şerlər, elə bilirəm ki, bu günün maraqlı ədəbi hadisəsidir.
     Bu tipli başqa misallar da çəkmək olar.
     Bu yaxınlarda mətbuatda Səlim Babullaoğlunun belə bir etirafını oxudum: «Mən çox vaxt gecələr işləyirəm, gecələr işləyən adamlar isə yəqin ki, bilir, gecənin, gecələrin uğultusu olur. Çox vaxt xof yaradır bu uğultu. Bax... həmin gecə anladım ki, bayaq dediyim şerlər (söhbət Səlimin öz şerlərindən gedir) bu uğultunun, bu xof yaradan uğultulu gecələrin yanında bir heçlikdir» («Yeni Azərbaycan», 23 avqust 2002).
     Doğrusu, Səlim Babullaoğlunun bu «uğultu» söhbətində mən dibə çökmüş bir kədər, bir tənhalıq, həm də yalnız insani mənada yox, eyni zamanda, belə demək mümkünsə, bir «ədəbi tənhalıq» da hiss etdim.
     Bax, biz və ilk növbədə ədəbi tənqid cavanların həmin «uğultusunun», həmin «uğultulu xofunun» fərqinə varmalıyıq, bu «uğultunu» anlamağa, bu «xofu» hiss etməyə çalışmalıyıq və bu hisslərin bədii ifadəsinə gözüyumulu «söz yığını» damğası vurmaq da, güman edirəm ki, vaxtilə bizim özümüzün rastlaşdığımız ədəbi ədalətsizliklər kimi bir şey olar.
     Onların məxsusi «uğultularını» duymağa, anlamağa çalışmadan yazılarını qiymətləndirmək mümkün deyil və yalnız həmin «uğultunu» hiss etdikdən sonra biz onların sənətini qeyri-sənətdən ayıra bilərik, yalnız bu zaman biz, istedadsız adamların, daha dəqiq desəm, ədəbiyyatkənarı adamların, dedi-qoduçuların bu istedadlı şairləri, yazıçıları əhatəyə almasına, onlardan və onların istedadından öz məqsədləri naminə sui-istifadə etməsinə imkan verməyə bilərik.
     Son illərdə mən Elçin Hüseynbəylinin, Yaşarın, Mübariz Cəfərlinin, bəzi başqa cavanlann hekayələrini, povestlərini oxuyuram və az qala, cismani surətdə hiss edirəm ki, bu yazılar tənqidin ciddi təhlilini tələb edir, «Məni təhlil et! necə hekayəyəm? necə povestəm? nəyim çatışmır? nəyim yaxşıdır?» - deyir və... özünə qapılır.
     Tənqid isə susur və ən qəribəsi isə budur ki, bu yazıçı və şairlərlə eyni ədəbi nəslə mənsub olan cavan tənqidçilər də bu cavan yaradıcılığı barədə bir söz demirlər, ya da ki, deyə bilmirlər. Hər halda, ədəbi prosesin hər hansı bir nüansını da gözdən qaçırmamağa çalışan bir adam kimi, mən belə bir maraqlı məqaləyə, maraqlı sözə rast gəlməmişəm.
     Nəhayət, bir məsələnin də üzərində qısaca dayanmaq istəyirəm.
     Bu gün Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə alternativ, paralel qurumlar yaranır və mən buna müasir həyatımızın kontekstində, nəinki təbii, hətta xeyirli bir iş kimi baxıram, amma o məqama qədər ki, həmin alternativ qurumlar ədəbiyyatla məşğul olmaq əvəzinə, Yazıçılar Birliyinə qarşı kobudluqla, bəzən isə, ədəbi xuliqanlıqla məşğul olmasınlar.
     Əgər obyektiv bir səbəb varsa, onu göstər və Yazıçılar Birliyini tənqid et, sənin mənəvi haqqın tapdalanıbsa, bərpasını tələb et, amma bu heç vəchlə o demək deyil ki, Yazıçılar Birliyinə, onun sədri və katibləri Anara, Fikrət Qocaya, Çingiz Abdullayevə, Arif Əmrahoğluna qarşı açıq-aşkar ədavət, kin-küdurət bəsləyəsən. Belə bir münasibət - həyatda acizliyin ifadəsidir və onunla yeni yaradılmış hər hansı bir ədəbiyyat qurumunu gücləndirmək, ərsəyə gətirmək mümkün deyil.
     Bu, əyri bünövrədir və əyri bünövrənin üzərində heç nə ucaltmaq olmaz, nə quraşdırsan da, uçub gedəcək, çünki belə bir təməl - müvəqqətidir. Ola bilsin ki, obıvatelin, ədəbiyyatkənarı adamların arasında ötəri bir populyarlıq qazanılsın, amma belə bir «populyarlıq» da tez keçib-gedəcək və heç nəylə nəticələnəcək. Ədəbiyyatın, sənətin tarixi ilə az-çox tanış olan hər bir adam üçün bu - gün işığı kimi aydın bir həqiqətdir.
     Ədəbiyyat mücadiləsi ədəbiyyatın qanunları ilə aparılmalıdır və o qanunlardan da biri elementar mədəniyyətdir.
     Sən öz qurumuna və ümumiyyətlə, ədəbiyyata hörmət və xidmət edirsənsə, o zaman Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə qarşı yox, konkret makulaturaya, konkret ədəbi məmulata qarşı, primitivliyə, sənətdə köhnə-pəsməndəliyə, kitç psixologiyasına qarşı mübarizə aparmalısan və qoy sənin həmin ədəbiyyat mücadilən elə bir sağlam (patalogiya dərəcəsinə gətirib çıxaran kin-küdurətdən, qərəzdən uzaq!) prinsipial, elə bir sənət təəssübkeşliyi ilə nəfəs alsın, özün elə əsərlər ortaya çıxarasan ki, istedad səni görsün, sənə tərəf can atsın, sənin ətrafına toplansın, əks təqdirdə, istedaddan qat-qat artıq dərəcədə ədəbi intriqalarla, iddialı ədəbi qısırlarla əhatə olunacaqsan.
     Yazıçıları iqtidar və müxalifət cəbhəsinə bölüb: «Sən vəzifə sahibisən, sən deputatsan, fəxri adın var, ona görə də pis yazıçısan, sən isə vəzifəsizsən, deputat deyilsən, fəxri adın yoxdur, buna görə də yaxşı yazıçısan!» - təfəkkürü ilə ədəbiyyata qiymət vermək çox zərərli bir təmayüldür və heç zaman hansısa mənəvi dəyərlərə aparıb çıxarmayacaq. Mən dəfələrlə bu barədə demişəm və yenə də təkrar edirəm, sənətdə və o cümlədən, ədəbiyyatda yeganə bölgü meyarı var: istedad.
     Və bu yerdə də, şübhəsiz ki, məhz ədəbi tənqid öz tutarlı sözünü deməlidir, məhz ədəbi tənqid dünya ədəbiyyatı tarixinə istinad edərək müasir ədəbi prosesdə (bəlkə «ədəbi həyatda» - desəm, daha düz olar) artıq qabarıq şəkildə özünü göstərməyə başlayan bu xəstəhallığın aradan qalxmasına nail olmalıdır.
     O - ədəbi tənqid - istedada və istedadsızlığa qiymət verməyi bacarmalıdır ki, nəsillər arasındakı münasibət sərt antaqonizmə çevrilməsin, ədəbiyyatkənarı adamlar isə ədəbiyyatdan əl çəkib gedib öz işləri ilə məşğul olsunlar, çünki istedad birləşdirir, yaxınlaşdırır, qarşılıqlı anlaşmaya, qarşılıqlı hörmətə gətirib çıxarır və istedada verilən qiymət də (əsaslandırılmış, yüksək nəzəri səviyyəli qiymət!) bədii-estetik qamçı ilə istedadsızlığı ədəbiyyatdan qovur.

     Zaman amansız sənət sərrafıdır və Vaqif Yusifli düz yazır ki, «hansı əsər əsl ədəbiyyat nümunəsidir, bunu zaman deyəcək» («Kaspi», 20-21 noyabr 2001), əlbəttə, belədir, ammahər şeyi zamanın öhdəsinə buraxmaq və oturub gözləmək ki, onsuz da, qiyməti zaman verəcək - yəqin bu da düz deyil.
     Misal üçün, bu gün biz Azərbaycan ədəbiyyatını alaq otu kimi basıb-bürümüş bir konyunkturanın şahidiyik. Mən bu barədə dəfələrlə yazmışam, amma bu gün yenə də təkrar etmək istəyirəm: sovet dövründə istedadsız yazıçı (əslində, bu təyinin, «istedadsız yazıçı» məfhum birləşməsinin özü fantosmoqrafik bir şeydir, çünki «istedad» anlayışı «yazıçı» anlayışının tərkib hissəsidir! hər halda, belə olmalıdır...) mövzu arxasında gizlənirdi, misal üçün, istehsalat mövzusunu istismar edirdi və bundan bəhrələnirdi.
     Bu gün konyunktura tamam əks qütbə dəyişib və qrafoman da bunu dərhal iyləyib (iy duymaq ustası!): milli hissiyyat, Qarabağ ağrısı, şəhidlərin acısı və xalq üçün əziz olan və yüksək sənətkarlıq tələb edən digər mövzular onun - qrafomanın mövzusuna çevrilib və indi də o, bu mövzuların arxasında gizlənmək istəyir, bu mövzuları ədəbi konyunkturaya çevirir, zövqləri pozur, ədəbi meyarları primitiv millilik və bayağı ah-vaylar, bəsit melodramatik göz yaşları səviyyəsinə endirir, cild-cild romanlar, poemalar nəşr etdirir, kitç əhvali-ruhiyyəsini və tələbatını əsas götürən qəzet və jurnal səhifələrindən bol-bol istifadə edir.
     Ədəbi tənqid isə susur.
     Mən son illərdə mətbuatda bircə dənə də olsa, prinsipial və səriştəli məqaləyə rast gəlməmişəm ki, kobud şəkildə desəm, ən elementar ədəbi-estetik meyarlara söykənərək, vətəndaş cəsarəti ilə həmin müəllifin yaxasından yapışıb silkələsin: «Şəhidlərdən bu cür zəif şerlər, Qarabağ ağrısından bu cür primitiv hekayələr, milli hissiyyatdan bu cür dar və məhdud düşüncənin məhsulu olan esselər yazmaq olmaz!» - desin.
     Mən «ədəbi-estetik meyarlar» dedim və məsələ burasındadr ki, həmin meyarların özləri ədəbi tənqidin diqqət mərkəzində deyil, yəni tənqid həmin meyarların təəssübünü çəkmir, onları bədii tələbat kimi ədəbiyyatın qarşısında qoymur.
     Bu gün bədii Söz həddən artıq müstəqim, birbaşa deyilməyə başlayıb və onun - bədii Sözün - get-gedə plakat atributuna çevrilməməsi təhlükəsini mən açıq-aydın hiss edirəm.
     Keçən əsrin 50-60-cı illərində Heminqueyin məşhur «aysberq» bənzətməsindən sonra, Azərbaycanda və ümumiyyətlə, bütün Sovetlər İttifaqında ədəbiyyatla bağlı söz-söhbətlərin əsas predmetlərindən biri bədii ifadədəki (bədii Sözdəki!) «şüuraltı» (rusca «podtekst») məna söhbəti idi və bu anlayış artıq estetik kateqoriya səviyyəsinə qalxmışdı, əslində isə, bədiiyyatdakı «şüuraltı» məna dərinliyi həmişə böyük ədəbiyyatın estetik tərkib hissəsi olmuşdur.
     Estetik bir kateqoriya kimi bədii ifadədəki «şüuraltı» məfhumu nə deməkdir? Bu sualın ən sadə cavabı belədir: deyilməyənin deyiləndən artıq olması.
     Dünya ədəbiyyatında Hamlet qədər düşüncələrini, hisslərini etiraf edən, mənəvi əzablarının söz ilə ifadəsinə çalışan az bədii surət tapmaq mümkündür, amma onu gözlərimizin qabağına gətirək, ona bir daha qulaq asaq, onu hiss edək və bu zaman görəcəyək ki, Hamletin dedikləri onun hələ nə qədər (qat-qat artıq dərəcədə!) demədiklərindən, içində saxladıqlarından xəbər verir. Buna görə də Hamlet bəşəri ədəbiyyatın şah surətlərindən biridir.
     Yaxud:
Pəmbeyi-daği-cünun içrə nihandır bədənim,
Diri olduqca libasım budur, ölsəm, kəfənim.
     Mənimçün bu iki misra bədii ədəbiyyatda şüuraltı ifadənin dahiyanə nümunəsidir.
     Ədəbiyyatın predmeti - xislətdir və sən xislətin dərin qatlarını, ancaq deyilən sözün gücü ilə aça bilməzsən, adi sözün buna gücü çatmaz, sən gərək o sözü elə tapasan, elə işlədəsən ki, həmin söz yalnız özünü yox, sözə gəlməyən hissləri, ovqatı, ab-havanı da ifadə etsin.
     Bu mənada bizim son illərdə ədəbiyyata gəlmiş istedadlı və sənətin maraqları baxımından təəssübkeş tənqidçimiz Əsəd Cahangirin bir fikri mənim üçün metodoloji baxımdan yanlış göründü.
     Yaxşı cəhət orasıdır ki, Əsəd sənətə qiymət verərkən həqiqi estetik dəyərlərə söykənir, amma, bəzən həmin dəyərlərin tipologiyasını müəyyənləşdirəndə qeyri-dəqiqliyə, bəlkə də, ifrata yol verir.
     Əsəd Cahangir yazır: «Ədəbiyyatın şüuraltı proseslərlə bağlı olması şüuraltı dairədən kənar çıxmaqda Qərblə müqayisədə geri qalan Şərq düşüncəsi, eləcə də Azərbaycan düşüncəsi üçün daha səciyyəvidir. Buna görə Qərb yazıçısı daha çox peşəkardır, Şərq yazıçısı isə sənətkarlığı ilə seçilir. Çünki peşəkarlıq daha çox şüur, sənətkarlıq isə şüuraltı ilə bağlıdır» («Xalq cəbhəsi», 22 dekabr 2001).
     Burada iki qarşıdurma yaradılıb: Şərq - Qərb qarşıdurması və peşəkarlıq - sənətkarlıq qarşıdurması və hər ikisi də məsələyə metodoloji yanaşma baxımından mənə şübhəli görünür.
     «Şüuraltı» bədii ifadə istedad məfhumunun daxili kütləsinə mənsub estetik atributlardan biridir, istedadı isə, Şərqi də, Qərbi mütaliə etdiyi aydın görünən Əsədin özü də yəqin mənimlə razılaşar ki, regionlara bölmək olmaz, istedadın bölgüsü onun miqyasında, az-çoxluğundadır və hansısa Azərbaycan, yaxud Şərq yazıçısında «şüuraltı» bədii ifadə zəifdirsə, deməli, ondakı istedadın miqyası kiçikdir və bu cür kiçik miqyaslı istedadlar Qərbdə, bəlkə, Şərqdəkindən də çoxdur, çünki elm və texnikanın, sənayenin inkişafı, maddi rifahın yüksəkliyi kiçik formatlı kitabların, komikslərin çapından tutmuş kliplərin, cürbəcür videofilmlərin, disklərin istehsalına qədər, «kütlə üçün sənət»in boy atmasına daha artıq münbit zəmin, əlverişli şərait yaradır və «kütlə üçün sənət»i isə, ən yaxşı halda məhz kiçik miqyaslı istedadlar yaradır və sənətdəki xərçəng kitç də bu cür meydana çıxır.
     İkinci bir tərəfdən, peşəkarlıqla sənətkarlığı da bir-birindən ayırmaq düzgün deyil, çünki peşəkarlıq sənətkarlığın göstəricilərindən biridir və onları qarşı-qarşıya qoymaq hadisəsinə biz yalnız Əsəd Cahangirin ümumilikdə maraqlı və istedadlı məqaləsində yox, başqa müəlliflərin yazılarında, müsahibələrində də rast gəlirik, elə bil ki, peşəkarlıq nəsə mənfi, utanmalı bir cəhətdir, halbuki, peşəkar olmadan böyük sənətkar və ümumiyyətlə, sənətkar olmaq mümkün deyil.
     Peşəkarlığm antonimi həvəskarlıqdır.
     Kim idi Şekspir, Füzuli, Servantes, Tolstoy? Təbii, böyük sənətkarlar və biz onlara qeyri-peşəkar deyə bilərikmi?
     O başqa məsələ ki, bu gün Azərbaycan mətbuatında qeyri- peşəkar yazı-pozular baş alıb gedir, nəsr, poeziya, dramaturgiya, tənqid adı ilə nəşr olunan kitablann mütləq əksəriyyəti qeyri-peşəkarlıq nümunələri, yəni ədəbi makulaturadır.
     Əlinə qələm alan şəxs həvəskarlıqdan peşəkarlığa aparan yolu mətbuat səhifələrində yox, öz yazı masasının arxasmda keçməlidir və mətbuat da bu mərhələni öz səhifələrində əks etdirməməlidir, mətbuat peşəkarın əsərini çap etməlidir.
     Bir var peşəkarlıq, professionallıq, bir də var əsnaf, remesloçu və onları qarışıq salmaq lazım deyil.
     Mənim xoşuma gəlir ki, Əsəd Cahangir ədəbi tənqidə qlobal göstəricilər prizmasından baxır və yazır: «Bu gün Qarabağ probleminin həlli nə dərəcədə milli münaqişə olmaqdan çıxıb, dünya siyasətinin tərkib hissəsinə çevrilibsə, beynəlxalq siyasi, hərbi və iqtisadi birliklərə qoşulmaq zərurəti nə qədər kəskin bir tələb kimi qarşıda durursa, ədəbi-bədii fikrimizin qarşısmda duran heç bir problemi də məhdud milli çərçivədə həll etmək mümkün deyil» («Vətəndaş», 24 fevral - 1 mart 2002).
     Mən elə bilirəm ki, Əsədin bu fikri və ümumiyyətlə, bu tipli fikirləri ortaya çıxaran təmayül Azərbaycan ədəbi tənqidini perspektivli istiqamətə səsləyir, amma bu, əlbəttə, heç vəchlə o demək deyil ki, sənətdə və ictimai fikirdə millilik arxa plana keçməlidir.
     Bu yerdə mən Yaşar Qarayevlə tam müttəfiqəm və bunu keçən yazda rəhmətliyin özünə də demişdim. Yaşar yazırdı: «Dünya informasiya məkanmdan «kim nə götürüb?» lə bil, tənqid məhz bu sualı sualların ən vacibi kimi vurğulayır. Halbuki, ana sual, şah mətləb «Vahid informasiya məkanına biz nə (hansı təkrarsız milli çalar! - Y.Q.) artırırıq və onun yaranmasında nə ilə iştirak edirik?» - şəklində durur. Yoxsa, «dünya informasiya məkanını» yaratmaqla başqa millətlər məşğul olsun, biz isə ondan pay almaqla məşğul olaq prinsipi (belə vəzifə və iş bölgüsü - Y.Q.) bizə şərəf gətirməz» («Ədəbiyyat qəzeti», 3 may 2002).
     Yəni, söhbət sənət tarixinin sübut etdiyi bu məlum həqiqətdən gedir ki, bəşəriyə aparan yol mütləq millidən keçir, millisiz bəşərilik yoxdur və mən düşünürəm ki, əslində, bəşərilik, milliliyin məcmusu, toplamıdır və biz o toplama heç kimin yox, məhz bizim öz milli ədəbi ənənələrimizə, milli psixologiyamıza, problematikamıza, milli etnoqrafiyamıza söykənib deyə biləcəyimizi daxil etməliyik.
     Maraqlı və yaxşı bir faktdır ki, Əsəd Cahangir ədəbi tənqidə gəlişindən, ümumiyyətlə, «Söz»ü tədqiq etməyə, «Söz»ün bədii-estetik strukturunu araşdırmağa, bu strukturun tərkibini öyrənməyə və onun - həmin strukturun - məhəlli yox, bəşəri mənasını axtarmağa çalışır («Azərbaycan», 1996, N° 10-12), bir müddət keçdikdən sonra isə, «Səs»i sənətlə bağlı ümumiləşdirilmiş estetik bir predmet kimi götürərək, mənalandırmaq istəyir, ədəbiyyatda və ümumiyyətlə, sənətdə «Səs»in bədii yükünü müəyyənləşdirməyə çalışır («Azərbaycan», 1999, N 12).
     Mən Əsəd Cahangirin bu düşüncələrində, əslində, onun özünüaxtarışını görürəm, o, ədəbiyyata münasibətdə öz fərdi estetik mövqeyini axtarır və bu axtarış bir tərəfdən ciddi mətləblərə girişmək cəsarətindən və istəyindən xəbər verirsə, o biri tərəfdən də məhəlliçilikdən uzaqlaşmaq, sənəti yalnız hansısa bir yazıçının əsəri timsalında yox, bəşəri miqyası və missiyası dərinliyindən qiymətləndirmək cəhdini göstərir.
     Olsun ki, bu axtarışlarda ünvan, bəzən, səhv salınır, dəqiq olmur, cığırlar, bəzən, sənət magistralına (mahiyyətinə) daxil ola bilmir, kənarlarda qalır, amma əsas məsələ budur ki, tənqidə yeni gələn istedadlı qələm sahibi bu axtarışların təşəbbüsündədir və yəqin elə buna görə də, daha bir müddət keçdikdən sonra, Əsəd Cahangir janrını «tənqid antiromanı» kimi müəyyənləşdirdiyi silsilə məqalələri ilə «bu gün tənqid yoxdur», «bu gün ədəbiyyat mücadiləsi aparılmır», «bu gün sənət təəssübü çəkilmir» kimi, elə bil ki, həqiqətin ifadəsi olan bədbinlik ovqatına, üşüməsinə (elə mənim özümdə də!) bir hərarət gətirir.
     Mən «sənətdə gənclik» və «sənətdə orijinallıq» məfhumlarını sinonim məfhumlar kimi qəbul edirəm (əlbəttə, yaşlaşdıqca orijinallığı saxlaya bilirsənsə, bu da gözəl bir cəhət olar!) və orijinal yaradıcılıq orijinal da tənqid tələb edir. Əsəd Cahangir iki şairin - Salamın və Murad Köhnəqalanın şerlərini müqayisəli şəkildə təhlil edir («Paritet», 4-5, 25-26 iyul 2002) və elə bilirəm ki, orijinal nəticələr çıxarır və əslində, bu nəticələr bir tərəfdən müasir poeziya nümunələrinə verilən qiymətdirsə, o biri tərəfdən də ədəbi tənqidin cavan müəlliflər vasitəsilə yeni nəslin yeni tədqiqi kimi özünü ifadə etməsi hadisəsidir.
     «Azərbaycan ədəbi tənqidinin yanından ötüb-keçdiyi ən əhəmiyyətli məsələlərdən biri də yaradıcılığın psixologiyası məsələsidir. Nəsrimizdə, poeziyamızda, dramaturgiyamızda bu nöqteyi-nəzərdən diqqəti cəlb edən və orijinal tədqiqat üçün obyekt ola bilən çox maraqlı proseslər müşahidə etmək mümkündür.»
     Bu sözləri mən təxminən iyirmi il bundan əvvəl yazmışam, amma bu müddət ərzində ədəbi tənqidimizdə, təəssüf ki, heç nə dəyişməyib. Burası yaxşı cəhətdir ki, misal üçün, Əvəz Nəbioğlu kimi cavan alimlər bu məsələni qaldırmağa cəhd edirlər («Azərbaycan», 1998, N° 10), amma bu cəhdlər elə cəhd olaraq da qalır. Bəzən isə yaradıcılığın psixologiyasını sənətdəki psixologiya ilə qarışıq salırlar.
     Yaradıcılığın psixologiyası - yaradıcılıq prosesinin psixologiyasıdır, romandakı, yaxud pyesdəki psixologizm deyil, başqa sözlə desəm, yaradıcılığın psixologiyası bədii surətlə yox, real fərdlə, yəni sənətkarın özü ilə, onun hisslər və düşüncələr aləmilə bağlıdır.
     Mən artıq yuxarıda klassik ədəbi irsimizi yeni gözlə oxumağın, on beş il bundan əvvələ qədər yasaq olanları üzə çıxarmağın vacibliyi barədə yazmışam və bu baxımdan yaradıcılıq psixologiyasının öyrənilməsi, şübhə etmirəm ki, ciddi elmi uğurlara gətirib çıxarar.
     Ədəbi tənqiddən fərqli olaraq, xüsusən, klassikanın nəşri sahəsində ədəbiyyatşünaslığımızda daha artıq bir canlanma hiss olunmaqdadır. Hüseyn Əfəndi Qayıbovun birinci və ikinci cildləri hələ keçən əsrin 80-ci illərində nəşr olunmuş «Azərbaycanda məşhur olan şuəranın əşarına məcmuədir» əsərinin üçüncü cildinin nəhayət ki, işıq üzü görməsi (Bakı, Mütərcim, 2002), İsanın «Mehri və Vəfa» poemasının (Bakı, Ömək, 2001), Möhsün Nəsirinin orta əsrlər Azərbaycan nəsrinin, məncə, çox maraqlı nümunəsi olan «Lisanüt-teyr» («Quşların dili») adlı hekayələr toplusunun (Bakı, «Tural-Ə», 2001), yenə də klassik nəsrimizin maraqlı nümunəsi olan «Hekayəti-Yusif Əleyhissəlam və Züleyxa Ləhü» povestinin (Bakı, «Elm», 1998), İsmayıl Öməroğlunun tərcüməsində «Bilqamıs» dastanının təshih olunmuş yeni nəşrini (Bakı, «Azərbaycan ensiklopediyası», 1999), Molla Cümanın üçcildlik «Seçilmiş əsərləri»nin birinci cildinin (Bakı, «Örnək», 2000), Heyran xanımın «Divan»ının ilk fotofaksimilesinin (Bakı, «Mütərcim», 2002), Ruhi Bağdadinin üçcildlik «Divan»ının birinci cildinin (Bakı, Örnək, 2001), Mirzə Əbdülxaliq Yusifin şerlərinin (Bakı, «Nurlan», 2002), Mir Möhsün Nəvvabın «Divan»ının (Bakı, «Şuşa», 1999), İsmayıl Qasprinskinin «Türküstan üləması» (Bakı, Örnək, 2001), Cəlil Məmmədquluzadənin «Cümhuriyyət» (Bakı, «Qeyrət», 2002), Cəlil bəy Bağdadbəyovun «Xatirələr və etnoqrafik qeydlər» (Bakı, «Qapp-Poliqraf», 2002) kimi kitabların son üç ildəki nəşrini, «Dədə Qorqud» yubileyi ilə bağlı bir sıra sanballı nəşrləri, bir az əvvəllər isə Füzulinin yubileyi ilə bağlı əsərlərinin təshih olunmuş altıcildliyinin nəşrini mən özümüzün öz ədəbiyyatımızı öyrənmək, türkologiyanı, Şərq ədəbiyyatını öyrənmək baxımından ciddi hadisə hesab edirəm.
     Yaşar Qarayevin ömrünün sonunda hazırlayıb nəşr etdirdiyi «Azərbaycan ədəbiyyatı XIX və XX yüzillər» kitabının, Vilayət Quliyevin son kitablarının, Şirindil Alışanovun «Romantizm: mübahisələr, həqiqətlər» monoqrafiyasının (Bakı, «Elm», 2000, rus dilində), Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun «Ədəbi-nəzəri fikir iki əsrin qovşağında» mövzusunda keçirdiyi konfransın materialları toplanmış eyniadlı kitabın, rəhmətlik Arif Abdullazadənin tərtibi və redaktorluğu ilə nəşr olunmuş «Ədəbiyyatda şəxsiyyət konsepsiyası» monoqrafik məcmuəsinin (Bakı, «Elm», 2000), M.Muradovanın «Sadıq bəy Sadiqin həyat və yaradıcılığı» (Bakı, «Elm», 1999), C.Nağıyevanın «Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin arxivinin təsviri» (Bakı, Örnək, 1999), M.Nağısoylunun «Orta əsrlərdə Azərbaycan tərcümə sənəti» (Bakı, «Elm», 2000), C.Nağıyevanın «Azərbaycanda Nəvai» (Bakı, «Tural-Ə», 2001), K.Şəriflinin XII-XIX əsr yazılı abidələri əsasında yazdığı «Mətnşünaslıq» (Bakı, «Tural-Ə», 2001), İ.İsrafilovun «Azərbaycan milli rejissor sənətinin poetikası» (Bakı, «Elm», 2001), M.Adilov və Ə.Məmmədbağıroğlunun «Azərbaycan əlyazmalarında filiqranlar» (Bakı, «Tural-Ə», 2001), T.Əfəndiyevin «Azərbaycan dramaturgiyasında metodlar» (Bakı, «Elm», 2002). A.Rəhimovanın «Mirzə İsmayıl Qasir» (Bakı, Nurlan, 2002) və s. - bütün bu nəşrlərin ümumi (diferensial!) elmi-nəzəri səviyyəsi, onların oxuculara elmi təqdimatı, müəlliflərin bu və ya digər dərəcədə predmetə ideoloji doqmalardan azad şəkildə yanaşması Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının, Azərbaycan ədəbi tənqidinə nisbətən daha aktiv fəaliyyət göstərdiyini sübut edir.
     Mən, yalnız son zamanlar tanış olmağa imkan tapdığım kitabların adını çəkirəm və mənim oxumağa macal tapmadığım başqa kitablar da az deyil və bu, əlbəttə, sevindirir, amma burası da var ki, nəşr olunan qeyri-ciddi, obıvatel zövqünə uyğun kitabların sayı xeyli dərəcədə artıqdır və bu təbii ki, çox narahatedici bir hadisədir.
     Keçmiş zamanlarda kim hansı meyxananı yazıbsa, kim hansı qəzəli, kim də hansı nağılı yazıbsa və bunlar əlyazması şəklində qalıb, indiyəcən çap olunmayıbsa, bu, heç vəchlə o demək deyil ki, onların hamısı milli mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın sərvətidir. Məgər XIX əsrdə, XX əsrin əvvəllərində qrafoman olmayıb? Əlbəttə, olub. Çünki ədəbiyyat olan yerdə qrafoman da olacaq və bu gün keçmiş qrafomanların yazılarını nəşr edib millətə klassik ədəbiyyat nümunələri kimi təqdim etməyin də qarşısını, ilk növbədə, elə ədəbiyyatşünaslıq elminin özü və ədəbi tənqid almalıdır.
     Əslində, bu günün tənqidi dünənə nisbətən daha artıq dərəcədə həm ədəbiyyatşünaslığı, həm də tənqidi ehtiva etməlidir və yalnız bu mənada yox ki, ədəbiyyatşünaslığın təqdim etdiyi əsərlərlə bağlı tənqidin operativ sözünə keçid mərhələsində ehtiyac dünənə nisbətən daha artıqdır - bu, öz yerində, əsası isə budur ki, ədəbi tənqid də, ədəbiyyatşünaslıq da sovet ideoloji çərçivələrindən tamam azad olmaq üçün eyni metodoloji mövqedən çıxış etməli və eyni nəzəri baqaja yiyələnməlidir.
     Bu baxımdan, Şirindil Alışanov Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının müasir nəzəri-metodoloji problemlərinə, deməliyəm ki, yaxşı bir səriştə ilə nəzər salır və «ədəbiyyatşünaslıq istiqamətləri nəzəri-metodoloji məzmun baxımından irəli getmir» - deyir (Azərbaycan MEA xəbərləri, Ədəbiyyat, Dil, İncəsənət seriyası, 2001, N«1-2) və təəssüf ki, düz deyir. Belə bir vəziyyətdə, əlbəttə, «ədəbiyyat tariximizi mövcud qəliblərin zəncirindən uzaqlaşdırmaq» mümkün deyil.
     Elə həmin məqaləsində Şirindil sovet ideologiyasının yaxına buraxmadığı böyük şəxsiyyətlərin - Freyddən tutmuş Baxtinə qədər - əsərlərinin «ədəbi fikrin tarixi təkamülü baxımından rolunu və yerini nəzərə almayan, hətta yarım əsrlik tarixi olan struktural-semiotik təhlili müasir dünya ədəbiyyatşünaslığının son nailiyyəti hesab etməyi» özünün kəsir cəhəti kimi göstərməyə başlayıb.
     Belə bir yalançı «nailiyyət» kontekstində Afaq Əsədovanın Avropa ədəbiyyatşünaslığında peşəkar ədəbi tənqidin ilk metodoloji istiqamətlərindən bəhs edən və müqayisəli-tarixi metodu araşdıran məqaləsi kimi (Azərbaycan MEA-nın xəbərləri, Ədəbiyyat, Dil, İncəsənət seriyası, 2000, N« 3-4) yazılar, əlbəttə, əhəmiyyətlidir.
     Bu gün Azərbaycan mətbuatı səhifələrindəki tənqid yaradıcılığını, o cümlədən, ədəbi irsə münasibəti tənqid məmulatına çevirən səbəblərdən bir ciddisi də odur ki, son on ildə Azərbaycan dili rus dilini təbii şəkildə uzaqlaşdıraraq nəzəri hazırlığın əsas bazasını təşkil edib və öyrənilməsi, mənimsənilməsi vacib olan ədəbiyyat Azərbaycan dilində az olduğu və bir çox hallarda isə heç olmadığı üçün, onun - həmin nəzəri ədəbiyyatın - miqyası xeyli dərəcədə azalıb.
     Eyni zamanda isə, Tehran Əlişanoğlunun yazdığı kimi, «ingilis, alman, fransız dillərinin təklif edə biləcəyi filoloji mətnlərin milli mühitdə tez bir zamanda funksionallıq kəsb edəcəyi» («Ədəbiyyat qəzeti», 27 oktyabr 2000) də görünmür və belə davam edərsə, əlbəttə, Azərbaycan ədəbi tənqidindən sənətə qiymət verdiyi zaman milli və bəşəri elmi-estetik dəyərlərin vəhdətini tələb etmək çətin olacaq, hətta indiyə qədər əldə edilmişlər də itirilə bilər.
     Buna görə də müasir ədəbi tənqidin qarşısında duran ən ciddi problemlərdən biri də dünya elmi-nəzəri ədəbiyyatının Azərbaycan dilinə çevrilməsidir və bu iş nə qədər çətin olsa da, biz bunu etməliyik, çünki bu əzab-əziyyətli işi bizim əvəzimizə bir başqası gəlib görməyəcək.
     Bu istiqamətdə görüləcək işi çətinləşdirən və onun həcmini artıran bir cəhət də ondan ibarətdir ki, SSRİ dövründə rus dilinə tərcümə olunan nəzəri-estetik ədəbiyyatın siyahısında da açıq-aşkar bir birtərəflik var idi - o monoqrafiyalar, o məqalələr, o müsahibələr rus dilinə tərcümə edilirdi ki, marksizm-leninizm ideologiyasına və yalançı sosializm realizmi nəzəriyyəsinə yaxın və uyğun idi və beləliklə, XX əsr estetikasının böyük bir hissəsi - marksizm-leninizm ideologiyasına və sosrealizm nəzəriyyəsinə yad olan, bunları qəbul etməyən və bunlara qarşı olan böyük bir hissəsi kənarda qalırdı. Digər tərəfdən, rus dilində yazılan elmi-nəzəri ədəbiyyatın özü də əsas etibarilə marksizm-leninizm irsinə söykənən doqmalara əsaslanırdı.
     İndi görün müasir Azərbaycan ədəbi tənqidi qarşısında özünün çox vacib həllini gözləyən nə qədər böyük bir problem dayanır.
     Son zamanlar ədəbi tənqiddə, xüsusən, cavanların yaradıcılığında Azərbaycan ədəbiyyatına dünya ədəbiyyatı kontekstində yanaşma meyllərinin şahidi oluruq və mən çox istərdim ki, bu meyllər, bu cəhdlər bizim ədəbi tənqidimiz üçün səciyyəvi və sabit təhlil təmayüllərindən, hətta istiqamətlərindən birinə çevrilsin. Misal üçün, Fərqanə Zülfüqarova Virciniya Vulfun yaradıcılığı ilə paralel olaraq milli ədəbiyyatımıza nəzər salmağa çalışır («Azərbaycan», 2002, N« 6) və düzdür, bu paraleldə bir mexaniklik hiss olunsa da, gənc tədqiqatçının belə bir təşəbbüsünün özü razılıq doğurur. Təəssüf ki, bu tipli məqalələri barmaqla saymaq olar.
     Beləliklə, mən Azərbaycan ədəbi tənqidinin müasir vəziyyəti və qarşıda duran problemlər barədə bəzi mülahizələrimi söylədim.
     Biz XXI əsrin başlanğıcındayıq.
     Bu yeni yüzilin ədəbiyyatı xalqımızı necə, hansı səviyyədə ifadə edəcək və bəşəri ədəbiyyata onun verdiyi nə olacaq? - bu sualın cavabı Azərbaycan ədəbi tənqidinin səviyyəsindən çox asılıdır.
     Yeni yüzilin yeni ədəbi dəyərlər və prinsiplərlə bağlı bünövrəsinin qoyuluşu millətimizin siyasi-ictimai həyatındakı keçid mərhələsinə təsadüf edib və bu bünövrənin qoyulmasını yubatmaq olmaz, çünki hər şey vaxta baxsa da, vaxt heç nəyə baxmır.

<< 1 / 2 >>