<< 1 / 2 >>

     Əlbəttə, ədəbi proses həmişə zaman mənasında öz müasir dövrünun ədəbi-bədii təsərrüfatı ilə məşğul olur, bu təsərrüfatı saf-çürük edir, lakin xalqın taleyində elə mərhələlər yaranır ki, ədəbi proses burada yalnız çağdaş dövrün nəzəri-estetik salnaməçisi ola bilməz, o, xalqın öz irsinə həqiqi mənada sahib çıxa bilməsi naminə də fəaliyyət göstərməlidir.
     Nə demək istəyirəm?
     Tanınmış tənqidçimiz Vilayət Quliyev, Mövlanənin məşhur kəlamından adaptasiya edərək, «Necə varıqsa, elə də olaq...» adlandırdığı səmimi (və bədbin!..) ədəbi qeydlərində yazır: «Niyə Sabirin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Nəriman Nərimanovun heykəllərini qoyduğumuz, adlarını suvarma kanallarından tutmuş uşaq evlərinə qədər hər yerdə «əbədiləşdirdiyimiz» halda, onların fikirlərindən, ideyalarından uzaq düşmüşük? Kim təminat verə bilər ki, eyni aqibət indi haqqında çox yazılan, bəzən isə əsassız yerə Nəriman Nərimanova qarşı qoyulan Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni, əsərlərini təzə-təzə çap etməyə başladığımız Əhməd bəy Ağayevi, Əli bəy Hüseynzadəni və başqalarını gözləmir?»
     Vilayət əsl vətəndaş narahatlığından və dəqiq ədəbi müşahidədən doğan bu suallara belə cavab verir: «Şübhəsiz, bütün bu bəlaların, fəlakətlərin başında ümumi mədəniyyətin aşağı olması, laqeydlik, obıvatel düşüncəsi dayanır. Tanışlarımın birinin danışdığı bir əhvalat yadıma düşür. O, pulu çox, mədəniyyəti isə az olan bir nəfərə Xəyyam rübailərinin müdrikliyindən və gözəlliyindən danışırmış. Birdən həmin adam onun uzun-uzadı monoloqunu «Xəyyam mənim cibimdədir!» - deyə sərt və sərrast bir şəkildə kəsir» («Yeni fikir», 15 may, 1991).
     Mənə elə gəlir ki, Vilayətin bu cavabı daha artıq dərəcədə nəticəni göstərir və görünür, səbəblərin üzərində daha ətraflı dayanmaq lazımdır ki, təkrar olunmasın.
     «Mənim cibim» bu gün yalnız «mənim maddi sərvətim» deyil, olsun ki, daha artıq dərəcədə «mənim mənəvi sərvətimdir» psixolojisi, az qala, hakim bir psixolojiyə çevrilmək üzrədir və bu baxımdan Vilayət, əlbəttə, tam haqlıdır: Cib psixologiyası çox asanlıqla hər hansı bir Azərbaycan, yaxud dünya klassikinin üzərindən də sərtlik və sərrastlıqla xətt çəkməyə imkan verir».
     Düzdür.
     Bəs, nə üçün belədir?
     Əlbəttə, ilk növbədə ona görə ki, bu,sistemin və hakim ideolojinin yaratdığı mənəvi möhtəkirliyin bəhrəsidir və buna münbit zəmin yetişdirən yalnız ictimai riyakarlıq yox, eyni zamanda, eybəcərləşdirilmiş marksçı estetikaya sığınan ortodoks «ədəbi qiymətlər» idi.
     Qəribə bir mənzərə yaranırdı: bir tərəfdən sabirşünaslığın da, cəlilşünaslığın da qiymətli nümunələri yaranırdı, digər tərəfdən isə hər hansı bir kolxoza Sabirin, Mirzə Cəlilin, yaxud M.C.Bağırov epoxasından sonra Nəriman Nərimanovun adının verilməsi daha artıq bir qədirşünaslıq hesab olunurdu. Qırxıncı-əllinci illərin qadağasından sonra Hadi haqqında da yazılırdı, lakin onun adına kolxoz yox idi və belə bir münasibət, təbii ki, rəsmi Hadi şöhrətinə «kölgə» salırdı.
     Bu dediklərimiz bu gün sürrealist bir təəssürat yaradır (hamıdamı?), halbuki o sürrealist təəssürata yalnız acımaqla, heç nə əldə edə bilmərik və ədəbi proses həmin sürrealist təəssüratın yalnız və yalnız keçmişin daha qayıtmayacaq bir mərhələsi kimi qalması və qiymətləndirilməsi üçün bu gün heç bir əməli fəaliyyət göstərmir. Vilayətin suallarının da əsas cavabı, məncə, buradadır. Nə üçün biz Vilayətin işıqlı adlarını çəkdiyi Sabir, yaxud Mirzə Cəlil fikirlərindən, ideyalarından uzaq düşmüşük? Çünki uzun bir müddət hakim inzibati ideologiya çox şeyi ört-basdır və təhrif edə-edə, kolxozlara ad verə-verə, əslində, o fikir və ideyaları uzaqlaşdırmaqla məşğul olmuşdur.
     V.İ.Lenin Lev Tolstoy haqqındakı məqalələrindən birində («L.N.Tolstoy») yazırdı: «Sənətkar Tolstoya, hətta Rusiyada da cüzi bir azlıq bəllidir. Onun böyük əsərlərini, həqiqətən, hamının (kursiv müəllifindir) malı etmək üçün, milyonları və on milyonları cəhalətə, məzlumluğa, çox ağır əməyə və yoxsulluğa məhkum etmiş olan bir ictimai quruluşa qarşı mübarizə, daim mübarizə aparılması lazımdır, sosialist çevrilişi lazımdır» (V.İ.Lenin. Lev Tolstoy rus inqilabının güzgüsü kimi, Bakı, 1969, səh. 18).
     Çevriliş baş tutdu, amma o nəinki Leninin dediyi missiyanı yerinə yetirə bildi, Leninin özünə istinad edərək, «bir mədəniyyətdə iki mədəniyyət» prinsipi ilə Tolstoyu da, tolstoyçuluğu da təhrif etdi və həmin təhrif olunmuş modeli şüurlara yeritdi, yəni əsl Tolstoy və tolstoyçuluq uzaqlaşdırıldı. Əxlaqi təsir baxımından Mirzə Cəlil də elə, Sabir də elə.
     Məhəmməd Əmin bəy, Əhməd bəy, yaxud Əli bəy Hüseynzadə irsinin - yenidən xalqın özünə qaytarılan mənəvi sərvətin aqibətinin də belə olmayacağı barədəki təminatı isə, şübhəsiz ki, ilk növbədə, ədəbi proses verməlidir.
     Bizim demək istədiyimiz budur.
     Vilayət, haqqında danışdığımız yazısını belə bir bədbin fikirlə qurtarır: «Əgər Sabirin, Mirzə Cəlilin, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, Nəriman Nərimanovun 70-80 il bundan əvvəl haqqında danışdıqları problemlər bu gün də bütün kəskinliyi ilə gündəlikdə dayanırsa, deməli, biz milli varlığımızı saran sehrli dairədən, tilsimdən, cadudan qurtarmamışıq».
     Lakin buradakı bədbinlik, ümidsizlik, məncə, ilk baxışdandır, çünki biz özümüz hələ 70-80 il bundan əvvəl öz problemlərimizi görə bilmişiksə, bunu «Ölülər»in, yaxud «Hophopnamə»nin timsalında ən yüksək bədii-estetik səviyyədə ifadə edə bilmişiksə, deməli, biz varıq, bizi özümünkü etmək lazımdır və bu iş də ədəbi prosesin üzərinə düşür.
     Yeri gəlmişkən deyək ki, ümumiyyətlə, XX əsrin mürəkkəb tarixi şəraitində yetişmiş böyük qələm sahiblərimizə (onların da böyük əksəriyyəti yuxarıda dediyimiz kimi, siyasi-ictimai xadimlər idi!) obyektiv qiymət verilməlidir. Dünənə qədər bir qismindən danışırdıq, digər qismi isə, guya ki, yox imiş; xatırlananda da siyasi damğalar tarixi obyektivliyi, vulqar-sosioloji prinsiplər bədii- estetik və ədəbi-ictimai meyarları üstələyirdi. İndi digər bir təhlükə var: yeri gəldi-gəlmədi, unudulmuşlar haqqında danışmaq və yavaş-yavaş dünənə qədər dissertasiyalar yazıb müdafiə etdiklərimizi unutmaq... Əlbəttə, hərgah söhbət konyunktur dissertasiyaların ləyaqətsiz obyektlərindən gedirsə - unudaq, yox, hərgah layiqli obyektlərdən gedirsə bu, çox pisdir.
     M.Ə.Rəsulzadə 28 Aprelə həsr etdiyi «Qara gün münasibətilə» adlı məqaləsində Nərimanovu və başqalarını kəskin tənqid etməklə bərabər, yazıldığı dövr üçün (məqalə 1936-cı ildə yazılıb) son dərəcə müdrik bir fikir söyləyir və biz də bu fikri ədəbi irsimizə münasibətdə metodoloji əsas kimi götürməliyik. Məhəmməd Əmin bəy yazır: «Unutmamalıyız ki, başda yalançı Moskvanın yıldızlı vaizlərinə uyan bu adamlar sonda ağla qaranı seçməyi başlayınca, nisanda yapılan işin istiqlal deyil, sözün bütün mənasilə bir istila işi olduğunu anlamış və bundan lazım gələn nəticəni çıxarmaq cəsarətini göstərmişlər; başda müəllim və yoldaş kibi qarşıladıqları şimallıların sonda kolonizator olduqlarını anlamış və bunu onların üzlərinə vurduqları sillə ilə bildirmişlərdir» («Azadlıq» qəzeti, 26 aprel, 1991).
     Həmin ağla qara arasındakı yol üçün səciyyəvi olan faciəli peşmançılığı, az qala, cismani surətdə hiss etmək üçün Nəriman Nərimanovun Stalinə yazdığı, surətlərini Trotskiyə və Radekə göndərdiyi «Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair» məktubunu oxumaq kifayətdir. Əlbəttə, Nərimanov ideallaşdırılmamalıdır (ümumiyyətlə, heç kim ideallaşdırılmamalıdır!), onun siyasi fəaliyyətinin obyektiv qiyməti verilməlidir, onun kobud siyasi səhvləri göstərilməlidir, lakin bu səhvlər bizim tariximiz, ədəbiyyatımız və ictimai fikrimiz üçün yad bir şəxsiyyətin yox, doğma şəxsiyyətindir, Nərimanovun siyasi faciəsi yadın yox, doğmanın faciəsidir. Bunu unutmaq olmaz ki, Nərimanov və «nərimanovçuluq» uzun onilliklər boyu rəsmi dairələr üçün qatı millətçiliyin sinonimi, xalq üçün isə gizli (və çox qorxulu!) bir iftixar mənbəyi idi.
     Rəsulzadə - Nərimanov rəqabətində, amal, əqidə və əməl mübarizəsində böyük hərfli Gələcək Rəsulzadənin müttəfiqi idi, tarix bunu parlaq şəkildə sübuta yetirdi, buna görə də - Bu gün qalib Rəsulzadədir! Lakin məğlub da iblis yox, şeytan yox, faciə qəhrəmanıdır, onu ifşa etməkdən ləzzət almaq yox, ona yanmaq, acımaq lazımdır.
     Mənə deyə bilərlər:
     -Bir dəqiqə icazə verin! Müstəmləkəçi Yefremova Azərbaycan «fəhlə və kəndliləri adından» bağışlanan qılıncın üzərinə yazılan mənfur, xəcalətli sözləri imzalayan Nərimanov tarixi satqınlıq nümunəsi göstərməyibmi? Buna nə sözünüz? Tarix belə bir milli xəyanəti bağışlaya bilərmi?
     Mənim isə cavabım belədir: - Bu bədnam sənəd, hər bir azərbaycanlının, millətindən asılı olmayaraq hər bir demokratın içini göynədən, adamı qeyzə gətirən, hiddətləndirən bir sənəddir. Lakin kiçicik təskinlik burasındadır ki, biz istəsək də, istəməsək də tarix heç nəyi bağışlamır və unutmur. Bu mənada, tarix, əlbəttə, amansızdır. Lakin tarixin bu amansızlığı onu hisslərdən, həyəcanlardan tamam məhrum bir div eləmir. Tarixi dərk etmək üçün, sənədlərə, faktlara istinad etməklə bərabər, onu canlı bir orqanizm kimi qəbul edə bilmək də vacibdir. Yuxarıdakı sənədə və bu tipli digər sənədlərə, faktlara qəti surətdə bəraət qazandırmaq olmaz, çünki bu mümkün də deyil. Və bu sənədlər də daxil olmaqla, Nərimanov irsi bir küll halında məndə elə bir təəssürat yaradır ki, o, XX əsr tariximizin Yaqosu yox, Kral Liridir. Onun nankor övladları - yolunda fəaliyyət göstərdiyi, yaranmasında, xüsusən, ilk mərhələlərdə fəal iştirak etdiyi, inandığı SİSTEMDİR. Və həmin SİSTEM də Nərimanovu ayıltdı, onu faciə qəhrəmanı etdi, sonra da onu məhv etdi. Oğlunu da məhv etdi. Nərimanovdan mürəkkəb, ziddiyyətli irs qaldı. SİSTEM onun ocağını söndürdü. Mənə elə gəlir ki, Nərimanova «üzrü günahından betər!» - prinsipi ilə münasibət bəsləmək olmaz, çünki onun üzrü günahından betər deyildi, mənəvi sarsıntısının səsi idi, fəryad idi və mənim başa düşdüyüm dərəcədə o fəryada mərhəmətlə yanaşmaq lazımdır.
     Bilmirəm, belə bir cavab mənim hörmətli opponentimi qane edəcək, yoxsa yox, amma, bir daha təkrar edirəm: Nərimanovun günahlarını bağışlamaq olmaz! - şübhəsiz belədir. Lakin Nərimanovun fəryadını da qulaqardına vurmaq olmaz. Onun hələ əsrin əvvəllərindən etibarən böyük maarifçilik fəaliyyətini unutmaq olmaz. H.Z.Tağıyevin həyatı və fəaliyyəti haqqında hörmət və məhəbbətlə dolu monoqrafiyasından tutmuş yuxarıdakı bədnam sənədə qədər - son dərəcə ziddiyyətli Nərimanov irsi obyektiv qiymətini almalıdır.
     Bu gün biz Əli bəy Hüseynzadədən də, Əhməd bəy Ağayevdən də çox yazırıq, onları çap etmək, yenidən xalqa qaytarmaq üçün çalışırıq (qeyri-təvazökarlıq olsa da, deyim ki, bu yolda mən durğunluq dediyimiz o dövrlərdən əlimdən gələni edirəm) və bu son dərəcə böyük əhəmiyyətə malik bir işdir. Lakin biz bu işi, deyək ki, Cəlil Məmmədquluzadəni arxa plana keçirmək hesabına görməməliyik. Belə bir zərərli tendensiyanı isə mən hiss edirəm.
     Budur, istedadlı cəlilşünas İsa Həbibov Mirzə Cəlilin çoxpərdəli «Ər» komediyasını dörd il bundan əvvəl «Azərbaycan» jumalında (1987, N° 6) ilk dəfə dərc etdirdi, sonra həmin pyesi də, «Lənət» və «Oyunbazlar» adlı səhnəcikləri də kitab halında nəşr etdirdi (Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1990) və yalnız ədəbiyyatımızda yox, ümumiyyətlə, mədəniyyətimizdə parlaq bir hadisə olan bu tapıntı, bu nəşr elə bil ki, heç yoxmuş... Axı, söhbət Mirzə Cəlildən gedir! Bu adı heç bir epitetsiz çəkmək kifayətdir ki, daxili (və milli!) qürur hissi keçirək.
     Heç şübhəsiz ki, ədəbiyyat tariximiz, ümumiyyətlə, ictimai ['ikrimiz bu yetmiş ildə rəsmi (və hakim! eyni zamanda qəddar!) ideologiyanın şişirtdiyi antiədəbiyyatdan, antiyaradıcıdan təmizlənməlidir, xalqımızın mənəvi sərvətinin bir hissəsinə vurulan sosioloji damğalardan xilas olmalıdır. «Dədə Qorqud»dan, Nizamidən üzü bu tərəfə böyük abidələrimizə, ədiblərimizə münasibətin özündə də elmi obyektivlik əsas meyara çevrilməlidir (Nizami bəzən bizim ədəbiyyatşünaslıqda, az qala, sosializm realizmi metodunun ifadəçisi kimi təqdim olunurdu, yaxud Nəsimi ateizmin mücəssəməsi hesab edilirdi...), lakin o da şübhəsizdir ki, bir düha başqa dühanın, mənəvi sərvətimizin bir təmayülü başqa bir təmayülün hesabına tədqiq və təbliğ olunmamalıdır. Hərgah söhbət XX əsrdən gedirsə, Sabir də, Mirzə Cəlil və Əhməd bəy də, Üzeyir bəy və Ceyhun bəy də, Əli bəy Hüseynzadə və Əlimərdan bəy Topçubaşov da eyni milli ədəbiyyat və ümumiyyətlə, ədəbiyyat, təəssübkeşliyi ilə tədqiq və təhlil olunmalıdır.
     Dünən yeri gəldi-gəlmədi, misal üçün, «MollaNəsrəddin» jurnalından danışır, yalnız onu yüksək qiymətləndirir, yenə də misal üçün, «Füyuzat» jurnalına isə qara boyalar yaxır, onun «reaksion» simasını ifşa edir, yaxud «Azərbaycan» qəzetinin üzərindən xətt çəkir, onun «burjua» mahiyyətini açıqlayırdıq. Çox şükürlər ki, bu gün «Füyuzat»a da obyektiv qiymət vermək, «Azərbaycan»ın da işıqlı ənənələrindən danışmaq imkanımız var, lakin bu qiymət, bu ədəbi söhbət heç vəchlə və bir daha heç vəchlə «Molla Nəsrəddin»in kölgədə qalması bahasına olmamalıdır.
     Bu mənada medalın bir üzü ilə o biri üzünü görüb eyni zərərli mahiyyətdə olmasını dərk etmək, yalnız ictimai fikrimizin yox, ümumiyyətlə, mədəniyyətimizin zərərdidə olmasını anlamaq üçün, son yetmiş ilin acı təcrübəsi bizə ibrət olmalıdır.
     Biz ayrı-ayrı ədiblərimizdən, əski təbir ilə desək, «əhli-qələm»dən, xadimlərimizdən intiqam almaq ehtirası ilə yanmamalıyıq (yetmiş ildə beləcə az intiqamlar alınmayıb, «əhli-qələm», hətta müstəqim mənada, az güllələnməyib!), onları başa düşməyə, hiss etməyə çalışa-çalışa, yaşadıqları zamanın kontekstindən çıxarmayaraq, özümüz daxilən həyəcanlana-həyəcanlana (sevinə- sevinə yox!) tənqid etməyi bacarmalıyıq. Həmin tənqidlə bərabər, təqdir olunası cəhətləri də görməli və göstərməliyik.
     Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yeni konsepsiyasını işləyib hazırlayarkən (belə bir konsepsiya isə əvvəllərdə dediyimiz kimi, mütləq hazırlanmalıdır), təbii ki, «sərhəddən kənarda» yaranan ədəbiyyatşünaslıq əsərləri də tədqiqat obyektinə çevrilməlidir və burada da aludəçilik yox, elmi obyektivlik əsas götürülməlidir, yəni dünənə kimi oxunmadan tənqid olunan müəlliflər, əsərlər, bu gün oxunmadan tərif edilməməlidir, çünki bu da eyni medalın iki üzü olar və yenə də bizim ədəbiyyatşünaslıq elmimizi, nəzəri fikrimizi elə bir dalana gətirib çıxarar ki, bu dəfə də magistral kənarda qalar.
     Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı «sərhəddən kənarda» yaradılan ədəbiyyatşünaslıq nümunələri «sosializm realizmi ədəbi metodunun» inzibati çərçivələrindən azad elmi-nəzəri təfəkkür bəhrəsi kimi maraqlıdır və bu mənada, onun müqayisəli şəkildə öyrənilməsi, elə bilirəm ki, həmin yeni konsepsiyanın işlənilməsi baxımından effektli elmi nəticələrə gətirib çıxara bilər, eyni zamanda, ədəbi prosesi də canlandırar, ona yeni bir nəfəs, ab-hava gətirər.
     Misal üçün, professor Ə.Cəfəroğlunun «Azərbaycan dil və ədəbiyyatının dönüm nöqtələri» (Ankara, 1953) başlıqlı mühazirələri həm metodoloji prinsiplər, həm də faktologiyanın elmi-nəzəri izahatı baxımından bu günün özündə də aktual səslənən müddəaları ilə maraqlıdır və orada ədəbiyyatımızın «dönüm nöqtələri» müəyyənləşdirilərkən, elmi-nəzəri sərbəstlik, azadlıq, təbii ki, xeyirli rolunu oynamışdır. Müəllif elə ilk səhifələrdən qədim və orta illər Azərbaycan ədəbiyyatından və ümumiyyətlə, Azərbaycandan bəhs edərkən, əslində, bu məfhumları danan İran alimləri Seyid Əhməd Kəsrəvi, Məhəmməd ibn Abdül Vahab Qəzvini, doktor Afşar və başqaları ilə inandırıcı mübahisəyə girişərək, XIX əsrin sonlarına kimi ədəbiyyatımızın keçdiyi yolun mərhələlərini ümumiləşdirir. Məlum məsələdir ki, bu cürə ümumiləşdirmələr, «mərhələ araşdırmaları» bizim ədəbiyyatşünaslıqda da aparılmışdır və bu zaman biz, olsun ki, daha artıq bir elmi- nəzəri səviyyə ilə qarşılaşırıqsa da (ən yaxşı ədəbiyyatşünaslıq əsərlərimizdə), digər tərəfdən vulqar-sosioloji təmayüllərin, ortodoks marksçı-estetik standartların şahidi oluruq. Elmi müqayisələrin xeyirli nəticələri də bu yerdə özünü göstərəcəkdir.
     Yaxud A.V.Yurdsevərin «Azərbaycan ədəbiyyatında Vidadi və Vaqifin yaradıcılığı» (Ankara, 1952) adlı mühazirələrini biz
     XVIII əsr ədəbiyyatına həsr olunmuş ən yaxşı əsərlərimizlə (akademik H.Araslının «XVII - XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» monoqrafiyasından tutmuş Araz Dadaşzadənin tədqiqatlarınacan) müqayisə etdikdə, qarşımızda çox maraqlı mənzərə açılır. Əlbəttə, söhbət, deyək ki, H.Araslının fundamental və bu gün də böyük əhəmiyyətini saxlayan əsəri ilə A.V.Yurdsevərin kiçik kitabçasını eyniləşdirməkdən getmir (bu mənada, müqayisə ola bilməz!), söhbət həmin kiçik kitabçada açıqlanan sadə həqiqətlərin bizim üçün dünənə qədər əlçatmaz ideoloji uzaqlıqda olmasından gedir.
     Biz ədəbiyyatımızı hərtərəfli işıqlandırmaq və bu böyük mənəvi sərvətdən tam şəkildə istifadə etmək üçün məhz «sadə həqiqətləri» kəşf etməliyik. A.V.Yurdsevər «Vaqif realizminin başlıca özəlliyi onun qoşmalarına və həmən bütün müxəmməs və qəzəllərinə hakim bulunan dərin və coşğun bir iyimserlikdir (nikbinlikdir.)»- dedikdə (səh. 30), burada bizim üçün yeni bir şey yoxdur, lakin biz oxuduqda ki, «Vaqif İslam dininə qarşı dərin və səmimi inanc duyğularıyla bağlı bulunur» (səh. 35) və bu fikrin əsaslandırıldığını gördükdə, elə bil ki, nəsə bir qeyri-adiliklə üzləşirik, halbuki, söhbət məhz həmin «sadə həqiqətlərdən» gedir. Yetmiş ilin bəslədiyi eybəcər stereotip heyrətə gəlir: necə yəni Vaqif bir tərəfdən realistdir, digər tərəfdən isə «dərin və səmimi duyğularla» İslama bağlıdır? Axı, bizim ədəbiyyatşünaslıqda, bəzən özünün ən yaxşı nümunələrində belə, realizm ilə din bir-birinə qarşı qoyulmuşdur!
     Sovet ədəbiyyatşünaslığı, o cümlədən, Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığı ədəbi irsə qiymət verərkən, əslində, antielmi mahiyyətli bir modelden istifadə etmişdir. «X böyük şairdir - çünki realizmin nümayəndəsidir - çünki ateistdir».
     Misal üçün, Nizami böyük şairdir, lakin onun böyük şair olduğunu isbat etmək üçün, o realizmin nümayəndəsi olmalıdır və o realizmin nümayəndəsi olduğu üçün, əsərlərində güclü ateizm motivləri tapılmalıdır. Yəni belə bir «sadə həqiqət» yaxına buraxılmır ki, böyük şair olmaq üçün realizmin nümayəndəsi olmaq vacib deyil və ateist də olmaq lazım deyil.
     Bu yerdə, əlbəttə, M.Ə.Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami» əsəri (Ankara, 1951) yada düşür və yenə də ona görə yox ki, bizim nizamişünaslığımız geri qalıb; yox, bizim nizamişünaslığımızın böyük nailiyyətləri var və bu nailiyyətlərin elmi-nəzəri səviyyəsi də, mətnşünaslıq araşdırmaları da yüksək və zəngindir; ona görə ki, «sadə həqiqətlər» diqqətimizi cəlb etsin. Eləcə də M.Ə.Rəsulzadənin «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» (Ankara, 1951), yaxud «Azərbaycan kültür gelenekləri» (Ankara, 1949) kimi əsərləri, yaxud Ə.V.Yurdsevərin «Mirzə Fətəli Axundzadənin həyatı və əsərləri» (Ankara, 1950), «Azərbaycan dram ədəbiyyatı» (Ankara, 1951), «Sabirin Azərbaycan ədəbiyyatındakı yeri» (Ankara, 1952) kimi kitabları, digər müəlliflərin tədqiqatları.
     Ümumiyyətlə, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının öyrənilməsi və həmin ədəbiyyatın ədəbi prosesə cəlb edilməsi bu gün bizim ədəbiyyatşünaslıq elminin və ədəbi tənqidin qarşısında duran mühüm məsələlərdən biridir. Hissə qapılmadan, «mühacirətdə nə yazılıbsa, hamısı əladır!» - kimi kor-koranə prinsiplə yox, obyektiv elmi-nəzəri meyarlarla aparılan araşdırmalar nəticəsində xalqımızın uzun müddət ayrı düşmüş mənəvi sərvəti, təbii ki, özünə qaytarılmalıdır.
     Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı, misal üçün, Almas İldırımdan tutmuş, yenə də misal üçün, Baninə (Ümmülbanuya) qədər son dərəcə maraqlı həyat yolu keçmiş zəngin şəxsiyyətlərə malikdir və bu ədəbiyyat taleyin hökmü ilə müxtəlif dillərdə yaranmışdır. Bu ədəbiyyat sirlərlə, müəmmalı suallarla zəngindir və artıq elə bir vaxt gəlib çatmışdır ki, ədəbiyyatşünaslıq da, ədəbi tənqid də o sirləri açmalı, müəmmaları aydınlaşdırmalıdır.
     Belə bir ədəbi sirlər aləmindən görünən ən maraqlı sənətkarlarımızdan biri, bəlkə də birincisi Qurban Səid - Əsəd bəydir.
     Bütün Avropanın diqqətini cəlb edən «Əli və Nino», eləcə də «Xaricdən gələn qız» kimi Azərbaycan romanlarının (mən hər iki romanı, xüsusən, «Əli və Nino»nu məhz bu cür qiymətləndirirəm) müəllifinin kimliyi ilə bağlı müxtəlif ədəbi versiyalar var və həmin versiyaların ikisi daha artıq yayılmışdır:
     I. Əsəd bəy - Yusif Vəzir Çəmənzəminlidir (romanı ilk dəfə türk dilinə çevirən və nəşr etdirən Semih Yazıçıoğlu da kitaba yazdığı «Əli və Nino» və Qurban Səid müəmması...» adlı geniş giriş sözündə bu versiyaya tərəfdar çıxır. Bax: «Ali ile Nino», İstanbul, 1971).
     II. Əsəd bəy - Bakıda yəhudi tacir ailəsində anadan olmuş, mühacirətə getmiş və orada müsəlmanlığı qəbul etmiş, özünə Məhəmməd adı götürmüş Leo Nissimbaumdur.
     İkinci versiyanın tərəfdarları daha çoxdur və onların arasında mən alman-türk ədəbiyyatşünası Əhməd Şmideni xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Lakin bu yaxınlarda çoxdan soraqladığım bir kitabı əldə edə bildim: bu, Əsəd bəyin imzası ilə çap olunmuş 317 səhifəlik «Stalin» kitabıdır. Kitab rus dilində, 1932-ci ildə, Riqada (o zamankı müstəqil Latviya Respublikasının paytaxtında), «Filin» nəşriyyatında nəşr edilmişdir. Kitabın müəllifinin rusca adı belə getmişdir: Eccad bey.
     Yüksək intellektual səviyyədə, ciddi siyasi hazırlıq və professional elmi səriştə ilə yazılmış həmin kitabı oxuduqdan sonra mənim qarşıma bəzi suallar çıxdı və indi fürsətdən istifadə edib onları oxucu ilə bölüşmək istəyirəm.
     Hərgah Əsəd bəy, həqiqətən, Leo Nissimbaumdursa, belə çıxır ki, o bu kitabı təxminən 24 - 25 yaşlarında yazmağa başlamışdır. Leo Nissimbaum məxəzlərə görə, 1905-ci ildə anadan olub. Misal üçün, Sultan Tulu «Azərbaycan türklər»i dərgisinin 4-cü nömrəsində çap etdirdiyi «Xaricdən gələn qız» romanı» adlı məqaləsində bu tarixi göstərir. «Stalin» kitabı hərgah nəşrindən, heç olmasa, ikicə il əvvəl yazılmağa başlamışdırsa, deməli, müəllifin 25 yaşı var idi.
     Əlbəttə, 25 yaşında da arxivlərdə işləmək, yüksək siyasi savad əldə etmək, sözün yaxşı mənasında, peşəkar olmaq mümkündür. Lakin, indiki halda, məndə tərəddüdlər yaradan «Stalin» kitabını yazarkən Əsəd bəyin neçə yaşında olması deyil. Əsas məsələ burasındadır ki, kitabda Stalinin surəti, xarakteri elə işlənmişdir ki, məndə belə bir qəti təəssürat yarandı: müəllif Stalini tanıyıb, onu bilavasitə özü müşahidə edib. Düzdür, bəzi tarixçilər Əsəd bəyin kitabı ilə bağlı ayrı-ayrı tənqidi mülahizələrini söyləyirlər. Misal üçün, Roy Medvedyev Əsəd bəyin kitabında
     Stalinin öz arvadı Nadejda Alliluyevaya münasibətinin düzgün işıqlandırılmadığını yazır (Bax: «O Staline i stalinizme», Moskva, 1990, səh. 267). Lakin həqiqət həqiqət olaraq da qalır: Əsəd bəy Stalinin yalnız bioqrafiyasına, ideoloji fəaliyyətinə, hakimiyyəti idarə etməsinə deyil, onun məişətinə, xasiyyətinə, necə deyərlər, oturuşuna-duruşuna yaxından bələd olan bir adamdır.
     Ümumiyyətlə, «Stalin» kitabında onuncu illərin sonu, iyirminci illərdə Kreml intriqaları (Şekspir qələminə layiq intriqalar!), Stalinin əhatəsi, gizli Kreml riyakarlığı elə təsvir edilmişdir ki, mənim şübhəm yoxdur: müəllif özü haçansa bu hadisələrin yaxın, yaxud uzaq iştirakçısı olub. Məxəzlər isə Leo Nissimbaumun Azərbaycanda hələ sovet hakimiyyəti qurulmazdan əvvəl atası ilə Bakıdan İstanbula köçdüyünü göstərir.
     Stalin haqqındakı bu kitab mütəxəssis sovetşünas tərəfindən yazılıb. Təsəvvür edin ki, hələ 1932-ci ildə müəllif öz qatil qəhrəmanının gələcəkdə nələr törədəcəyini, hansı miqyasda qırğınlara gedəcəyini, kimləri qırmağa bais olacağını, kimlərlə nisbətən yaxınlıq edə biləcəyini əvvəlcədən bütün dəqiqliyi ilə proqnoz edir. Kitabı oxuduqca hərdən məndə elə bir təəssürat yaranırdı ki, Əsəd bəy bu kitabı 1932-ci ildə yox, XX partiya qurultayında Xruşşovun məşhur məruzəsindən sonra yazıb...
     1932-ci ildə hadisələrin içində olmayan bir gəncin, həm də oriyental təmayüllü bir gəncin 1937-1938-ci illərə gətirib çıxaran Stalin qəddarlığını əvvəlcədən xəbər verməsi adi məsələ deyil.
     Kitabdakı faktları, əlbəttə, kənarda toplamaq olardı, o zaman mühacirətdə də Sovetdəki qorxunc hadisələrin ilkin iştirakçıları az deyildi və onların da danışığından istifadə etmək mümkün idi, lakin, təkrar edirəm, xasiyyətindəki ən kiçicik nöqtələri, məişətindəki ən xırdacıq detalları verə bilmək üçün, mənə elə gəlir ki, yalnız o zamanın xarici ölkələrdəki arxiv sənədləri, mətbuat səhifələri, xatirələr kifayət deyil.
     Bütün bu fikirlər Qurban Səid - Məhəmməd Əsəd bəy - Leo Nissimbaum üçbucağını mənim üçün çox sirli edir.
     Orasını da qeyd edim ki, 1990-cı ilin may ayında mən Türkiyənin Ərciyəz Universitetində keçirilən konfransda Almaniyadan (Münhendən) gəlmiş və çox təəssüf ki, indi artıq dünyasını dəyişmiş hörmətli həmvətənimiz Məcid Musazadə ilə tanış oldum və söhbət əsnasında o rəhmətlik mənə dedi ki, İtaliyanın Pozitano şəhərində Əsəd bəyin qəbrini ziyarət edib.
     Pozitanoda isə, məlum olduğu kimi, 1940-cı ildə vəfat etmiş Leo Nissimbaum dəfn olunub.
     Lakin bu yerdə də biz maraqlı bir faktla qarşılaşırıq. Əsəd bəy yaradıcılığının araşdırıcılarından, ədəbiyyatımızın dostu Hans Əhməd Şmide Pozitanoda Əsəd bəyin həmin qəbrinin fotoşəklini mənə göndərmişdir və o şəkildə qəbrin başdaşı üzərinə həkk olunmuş yazını oxumaq mümkündur: ərəb dilində «Bismillahir- rəhmanir-rəhim. Məhəmməd Əsəd bəy. Vəfat etdi və onun ömrü 36 il oldu. Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin» - sözləri yazılmış və vəfat tarixi göstərilmişdir: 1942.
     Məxəzlər isə, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Leo Nissimbaumun 1940-cı ildə vəfat etdiyini xəbər verir. Bundan başqa, belə çıxır ki, dəfn olunan şəxs 1905-ci ildə yox, 1906-cı ildə anadan olmuşdur. Deməli, Pozitano qəbiristanlığında dəfn olunmuş şəxs Leo Nissimbaum yox, başqası da ola bilər...
     Kim? Əsl Məhəmməd Əsəd bəy? Bəs, o kimdir? Suallar... Suallar...
     Və bu suallar bir daha bizi müasir ədəbi prosesə, onun qarşısında duran problemlərə qaytarır.
     Azərbaycan ədəbi prosesi son dörd-beş ildə elə bir vəziyyətə gəlib çıxmış, elə bir durğunluq içində nəfəssizləşmişdir ki, artıq tam bir nəsil - son illərdə ədəbiyyata gəlmiş gənclər ədəbi prosesdən kənarda qalıb. Mən adlar çəkmək istəmirəm, çünki bu yerdə yalnız ad siyahısı ilə kifayətlənmək olmaz, təhlil lazımdır, lakin bir cəhəti qeyd edim ki, ədəbi prosesdən kənarda qalmış o nəslin istedadlı nümayəndələri, deyək ki, Əlisəmid Kür bu gün artıq özündən sonrakı (!) nəslin nümayəndələrini oxuculara təqdim edir (Bax: «İlham», 19 mart 1991).
     Ədəbi prosesdən kənarda qalmış nəslin ədəbi yetimliyi ədəbiyyatın fəlakətidir.
     Ədəbiyyatın fəlakətidirsə, deməli, xalqın fəlakətidir.
     Mən, bəlkə də, vəziyyəti artıq dərəcədə dramatikləşdirirəm, lakin mövcud həqiqət belədir: bu gün Azərbaycan ədəbi prosesi Danimarka şahzadəsinin məşhur sualı qarşısındadır: Olum, ya ölüm?
     Həqiqətin isə gözünün içinə baxmağı bacarmaq lazımdır və yalnız baxmaqla, yəni belə bir «cəsarətlə» kifayətlənməyib, fəaliyyət göstərmək lazımdır.

<< 1 / 2 >>