I

    Xəstəxana həyətində ayıpəncəsi, gicitkən və çətənə kolluqları ilə bürünmüş kiçik bir fligel vardı. Fligelin dəmir damı paslanmışdı; su novçası yarıyadək sınıb tökülmüşdü, artırmasının pillələri çürümüş və qıraq-bucağında ot bitmişdi, evin suvağından təkcə iz qalmışdı. Fligelin qabaq tərəfi xəstəxanaya, dal tərəfi isə çölə baxırdı. Fligeli çöldən, üstünə çoxlu mıx çalınmış xəstəxana hasarı ayırırdı. Bu, ucları yuxarı sancılmış mıxlar, hasarın və fligelin özü, yalnız xəstəxana və həbsxana tikililərinə məxsus kədərli və çox pis bir görünüşdə idi.

    Əgər gicitkənin dalayıb yandırmasından qorxmusunuzsa, gəlin dar cığırla gedib fligelin içərisinə tamaşa edək. Birinci qapını açıb dəhlizə giririk. Burada divarın və peçin dibinə bir yığın xəstəxana tör-töküntüsü atılmışdır. Döşəklər, köhnə cırıq xalatlar, heç nəyə yaramayan göy zolaqlı köynəklər, yırtıq ayaqqabılar bir yerə tökülmüş, əzilmiş, qarışdırılmışdır, bu şeylər çürüyür və ətrafa pis qoxu yayır.

    Gözətçi Nikita, damağında çubuq, həmişə bu tör-töküntünün üstünə uzanırdı; bu, istefaya çıxmış köhnə bir soldat idi, paltarına tikilmiş baftaları belə saralmışdı. Üzü sərt və arıqdı, sallaq qaşları sifətini qoyun itinə oxşadırdı, burnu pul kimi qırmızı idi; boyu alçaq, görünüşü arıqdı, lakin gövdəsi zəhmli, yumruqları saz idi. O, dünyada qayda-qanunu hər şeydən çox sevən və ona görə də bunları döyməyin zəruri olduğunu inanan sadədil, icraçı və küt adamlar zümrəsinə mənsub idi. O, adamların üzünə, döşünə, kürəyinə, hər yerinə vururdu və əmin idi ki, bunsuz burada qayda ola bilməz.

    Sonra, dəhliz hesab edilməzsə, bütün fligeli tutan böyük, geniş bir otağa girirsiniz. Otağın divarları çirkli abı rəngə boyanmış, tavanı his çəkmişdir, yəqin qış vaxtı burada peçlər his verir və otaqda dəm olur. İçəridən çəkilmiş barmaqlıqlar pəncərələri eybəcər bir şəklə salmışdır. Döşəmə bozarmış və köhnəlmişdir. Otaqdan turş kələm, əsgi yanığı, taxtabiti və ammonyak qoxusu gəlir, bu qoxu ilk dəqiqədə sizə elə təsir bağışlayır ki, elə bil heyvanxanaya girmisiniz.

    Otaqda döşəməyə vintlənmiş çarpayılar vardı. Bu çarpayılarda göy xəstəxana xalatı geymiş və başlarına qədim modalı qalpaq qoymuş adamlar oturur və yatırdılar. Bunlar dəli idilər.

    Cəmisi beş nəfər idi. Bunlardan yalnız biri adlı-sanlı idi, qalanları isə adi meşşanlar idi. Qapıdan birinci olan ucaboy, arıq, sarı bığları parıldayan, ağlar gözlü meşşan, başını ovuclarına dayayıb, gözlərini bir nöqtəyə zilləmişdi. Bu kişi gecə-gündüz dərdə-qüssəyə qapılır, başını yırğalayır, ah çəkir və acı təbəssümlə gülümsəyirdi, söhbətdə az-az iştirak edir, suallara adətən cavab vermirdi. Yeməyi-içməyi də qeyri-ixtiyari idi: nə vaxt təklif etsələr; palatada bu pəncərədən o pəncərəyədək gəzişir və yanaqlarındakı qırmızılıq onun vərəm xəstəliyinə tutulduğunu göstərirdi.

    Onun o tayındakı çarpayıda alçaq boylu, zirək, xeyli oynaq bir qoca uzanmışdı, onun keçi saqqalı, zənci saçları kimi qara, qıvırcıq saçları vardı. Gündüzlər palatada bu pəncərədən o pəncərəyədək gəzinir, öz yatağında bardaş qurub oturur, şaqraq quşu kimi fit çalır, yavaşca oxuyur və hırıldayırdı. Gecələr Allaha daha yaxşı ibadət eləmək üçün, yəni yumruqlarını döşünə döymək və barmaqları ilə qapını qurdalamaq üçün duranda, uşaq kimi şən və qıvraq olurdu. Bu, yəhudi Moyseyko idi, iyirmi il bundan əvvəl onun papaqçı dükanı yanan zaman başına hava gəlmişdi.

    6№-li palata sakinlərindən yalnız ona fligeldən və hətta xəstəxana həyətindən küçəyə çıxmağa izn verilirdi. Xəstəxanada uzun müddət qaldığına və dinc, zərərsiz bir dəli, bir şəhər təlxəyi olduğuna görə çoxdan bəri bu imtiyazdan istifadə edirdi, onu daima şəhərin küçələrində başına uşaqlar və itlər toplaşmış halda görməyə adət etmişdilər. Əynində xalat, başında məzəli bir qalpaq və ayağına tuflu, bəzən də ayaqyalın və hətta tumançaq küçələri dolaşır, darvaza və dükanların qarşısında durur və dilənirdi. Bir yerdə ona kvas, başqa bir yerdə çörək, üçüncü bir yerdə pul verirdilər, beləliklə, fligelə həmişə tox və pullu qayıdırdı.Gətirdiklərinin hamısını Nikita əlindən alırdı. Soldat bu hərəkəti çox kobud və qəsdən edərək, yazığın ciblərini çevirir və Allaha and içirdi ki, bundan sonra cuhudu bir daha küçəyə buraxmayacaqdır, çünki qanunsuzluq ondan ötrü hər şeydən pisdir.

    Moyseyka qulluq göstərməyi sevirdi. Yoldaşlarına su verir, yatdıqları zaman üstlərini örtür, hərəsinə küçədən bir qəpik pul gətirməyi və təzə tikdirməyi vəd edirdi, sol tərəfindəki iflic qonşusuna qaşıqla xörək yedirirdi. Bütün bu xidmətləri yazığı gəldiyi üçün və ya insanpərvər duyğular xatirinə deyil, yalnız sağ tərəfindəki qonşusu Qromovu təqlid edərək qeyri-ixtiyari ona tabe olduğu üçün edirdi.

    Otuz üç yaşlı İvan Dmitriç Qromov keçmişdə məhkəmə pristavı, quberniya katibi olmuşdu, nəciblərdəndi, təqib olunma xəstəliyinə tutulmuşdu. O, gah yumaq kimi yumurlayıd yataqda uzanır, gah da sanki hərəkət etmək məqsədilə, otaqda o küncdən-bu küncə gəzinirdi. O, həmişə məchul, anlaşılmaz bir intizarla həyəcanlı və gərgin bir vəziyyətdə idi. Dəhlizdə azacıq bir xışıltı və ya həyətdə bir səs eşitdimi, tez başını qaldırıb diqqətlə dinləməyə başlardı: onun dalınca gəlmişlər? Onumu axtarırlar? Bu zaman sifətində böyük bir təşviş və ikrah hissi oxunurdu.

    Onun mübarizədən və uzun müddət davam edən qorxudan əzab çəkmiş ruhunu ayna kimi əks etdirən enli sümüklü, həmişə solğun və bədbəxt ifadəli üzü mənim xoşuma gəlirdi. Üzündə qəribə və xəstə bir ifadə vardı. Lakin çöhrəsində dərin və səmimi iztirabdan əmələ gələn incə cizgilər ağıl və mərifətə dəlalət edirdi, gözlərində qaynar bir parıltı vardı. O, mehriban və xidmət göstərən adam olduğu və Nikitadan başqa hamı ilə gözəl rəftar etdiyi üçün mənim xoşuma gəlirdi. Xəstələrdən biri yerə düymə, ya qaşıq salanda, cəld yerindən sıçrayır, yerə düşmüş şeyi qaldırıb yiyəsinə verirdi. Hər səhər yoldaşlarına “sabahınız xeyir olsun”, yatanda isə “gecəniz xeyrə qalsın” deyərdi.

    Həmişə gərgin vəziyyətdə olmaqdan və üz-gözünü turşutmaqdan başqa, onun dəliliyi bir də bundan ibarətdi: bəzən axşamlar öz xalatına bərk-bərk bürünür, bütün bədəni ilə əsir, dişləri bir-birinə dəyir, çarpayıların arası ilə o küncdən-bu küncə gəzinirdi. Bu zaman o, titrəmə-qızdırma tutmuş adama oxşayırdı. Gəzərkən birdən-birə dayandığından və yoldaşlarına baxdığından mühüm bir şey demək istədiyi anlaşılırdı, lakin yəqin, onu dinləməyəcəklərini və ya anlamayacaqlarını fikirləşib, səbirsizliklə başını yırğalayır və gəzinməsində davam edirdi. Amma danışmaq arzusu tezliklə hər cür mülahizələrə qalib gəlirdi və iradəsini toplayıb odlu-odlu danışmağa başlayırdı. O, sayıqlayan adam kimi hərarətlə danışırdı, sözləri qarışıq və çox zaman anlaşılmaz olurdu, lakin gözlərində də, səsində də son dərəcə gözəl bir ifadə duyulurdu. O, danışanda onu bir dəli, bir insan kimi tanımağa başlayırsınız. Onun dəlilərə məxsus qızğın nitqini kağızda əks etdirmək çətin işdir. O, adamların alçaqlığından, haqqı tapdalayan zülmdən, bir zaman yer üzündə bərpa olacaq gözəl həyatdan, hər dəqiqə ona zalımların kütlüyünü və amansızlığını andıran pəncərə barmaqlıqlarından danışırdı. Beləliklə, köhnə, lakin hələ oxunub qurtarmamış mahnılardan qarışıq, pozuq bir popurri əmələ gəlirdi.

II

    On iki-on beş il bundan əvvəl şəhərin baş küçəsində tikilmiş öz evində Qromov adlı ağır-səngin və varlı bir məmur yaşayırdı. Onun Sergey və İvan adlı iki oğlu vardı. Sergey dördüncü kurs tələbəsi olduğu zaman vərəm xəstəliyinə tutulub ölmüşdü; bu ölüm ailəsində birdən-birə dolu kimi yağan bir sıra bədbəxtliklərin başlanğıcı oldu. Sergeyin dəfnindən bir həftə sonra qoca atası saxtakarlıq və israf üstündə məhkəməyə verildi və çox keçmədən həbsxana xəstəxanasında yatalaqdan öldü. Ev və bütün əmlak müzaidə ilə satıldı və İvan Dmitriç ailəsi ilə bərabər evsiz qaldılar.

    Qabaqlar, İvan Dmitriç atasının sağlığında Peterburq Universitetində oxuyarkən atasından ayda altmış-yetmiş manat xərclik alardı. İndi isə öz həyatını tamamilə dəyişməyə məcbur olmuşdu. Səhər tezdən gecə yarısınadək az bir muzdla dərs verməli, ona-buna cürbəcür ərizə yazmalı olduğu üçün yenə ac-yalavac dolanırdı, çünki qazandığının hamısını anasına göndərirdi. Nəhayət, İvan Dmitriç belə ağır yaşayışa davam gətirmədi: ruhdan düşüb xəstələndi və universiteti atıb evə qayıtdı. Şəhərdə qəza məktəbinə müəllimliyə girdi, lakin yoldaşları ilə yola getmədiyindən və şagirdlərin xoşuna gəlmədiyindən, tez bir zamanda müəllimliyi buraxdı. Bir azdan sonra anası da öldü. İvan Dmitriç altı ayadək işsiz qalıb yavan çörək və su ilə dolanmağa məcbur oldu, sonra məhkəmə pristavı vəzifəsinə girdi. Xəstəliyinə görə qulluqdan çıxarılanadək bu vəzifədə qaldı.

    O heç vaxt, hətta tələbəlik illərində belə sağlam adama oxşamırdı. Həmişə rəngi sarı, bədəni arıq idi, tez-tez soyuqlayır, az yeyir, pis yatırdı. Bircə qədəh çaxırdan başı gicəllənir və özündən gedirdi. Adamlara böyük meyl göstərirdi, lakin xasiyyətinin tündlüyü və vasvasılığı üzündən, heç kəslə isinişə bilmirdi, bu səbəbə görə özünə dost qazanmamışdı. Şəhərlilərə həmişə həqarətlə baxardı, dediyinə görə, onların kobud nadanlığı və heyvani yaşayışları ona alçaq və mənfur görünürdü. Tenor səsi ilə ucadan və qızğın danışardı, səsində narazılıq və qəzəb, yaxud da vəcd və heyrət duyulurdu. Onunla nə barədə danışırsan-danış, tez söhbəti eyni şeyə çevirərdi: şəhər həyatı adamı darıxdırır, cəmiyyət ali məqsədlər ardınca getmir, sönük, mənasız bir həyat sürür, həyatı təcavüzlərlə, qaba əxlaqsızlıqla və ikiüzlülüklə boyayır, alçaq adamlar tox və üst-başlı olduqları halda, namuslu adamlarac-yalavac dolanırlar; yeni məktəblər açmaq, düzgün bir istiqamət götürən yerli qəzet, teatr, qiraətxana və ziyalı qüvvələrin birliyi lazımdır, cəmiyyət öz vəziyyətini düşünüb dəhşətə gəlməlidir. İvan Dmitriçin insanlar haqqında mühakimələri çox kəskin və qəti idi; o bütün bəşəriyyəti namuslu və alçaq adamlara bölürdü; ondan ötrü orta bir pillə yox idi.

    Qadın və məhəbbət haqqında həmişə ehtiras və vəcdlə danışardı, lakin buna baxmayaraq ömründə bir dəfə də olsun birinə vurulmamışdı.

    Mühakimələrinin kəskinliyinə və özünün əsəbiliyinə baxmayaraq, şəhərdə onu sevir və öz aralarında onu mehribancasına Vanya adlandırırdılar. Onun fitri nəzakəti, xidmətkarlığı, rəğbətliliyi, əxlaq təmizliyi, köhnəlmiş sürtuku, xəstə görünüşü və ailə bədbəxtlikləri adamda gözəl, səmimi və kədərli bir hiss oyadırdı, bir də o, yaxşı təhsil almış və çox mütaliə etmişdi, şəhərlilərin rəyincə hər şeyi bilirdi və şəhərdə bir növ səyyar lüğət hesab olunurdu.

    Mütaliəyə çox vaxt sərf edərdi. Bir də görürdün ki, klubda oturub əsəbiliklə saqqalını didişdirir, jurnal və kitabları vərəqləyir. Üzündəki ifadəsindən anlaşılırdı ki, o, bütün bunları sürətlə oxuyur və çeynəmədən udur. Mütaliə onun xəstə vərdişlərindən biri idi, çünki əlinə keçən hər şeyi, hətta keçənilki qəzet və təqvimləri də eyni acgözlüklə oxuyurdu. Evdə həmişə uzanıb mütaliə edirdi.

III

    Bir dəfə payız səhəri, İvan Dmitriç paltosunun yaxalığını qaldırıb, palçığı şappıldada-şappıldada döngələrdən, həyətlərdən keçərək, icra vərəqəsi ilə pul almaq üçün bir meşşanın evinə gedirdi. Hər səhər olduğu kimi indi də ovqatı təlx idi. Döngələrdən birində dörd nəfərdən ibarət silahlı konvoyla dövrəyə alınmış iki nəfər ayağı qandallı dustağa rast gəldi. Qabaqlarda İvan Dmitriç dustaqlara tez-tez rast gələr və həmişə onların halına yanardı, indi isə bu təsadüf ona xüsusi, qəribə bir təsir bağışladı. Nədənsə, ona elə gəldi ki, birdən onu da bu dustaqlar kimi qandallayıb, palçıqlı küçə ilə qazamata apara bilərlər. Meşşanın yanından evə qayıdarkən, poçtun tinində tanış bir polis nəzarətçisinə rast gəldi, nəzarətçi İvan Dmitriçlə salamlaşdı və küçə ilə bir neçə addım onunla bərabər getdi, bu hal ona, nədənsə, şübhəli göründü. Evə gəldikdə bütün günü dustaqlar və silahlı soldatlar fikrindən çıxmadı; anlaşılmaz bir həyəcan kitab oxumasına və fikrini cəmləşdirməsinə mane olurdu.Axşam lampa yandırmadı, gecə isə gözünə yuxu getmədi, hey düşünürdü ki, onu da həmin dustaqlar kimi qandallayıb qazamata sala bilərlər. Özünü heç bir şeydə müqəssir hesab etmirdi və gələcəkdə də heç bir kəsi öldürməyəcəyinə, yanğın törətməyəcəyinə, oğurluq etməyəcəyinə əmin idi, lakin bilmədən, qeyri- ixtiyari cinayət etmək çətindirmi, böhtan qurbanı olmaq və nəhayət, məhkəmədə səhv etmək mümkün deyilmi? Qoy heç kəs deməsin ki, mən dilənçi olmayacağam, ya həbsxanaya düşməyəcəyəm, bunu əsrlər boyu əldə edilmiş xalq təcrübəsi göstərmişdir. İndi ki, mühakimə üsulunda məhkəmə səhvi mümkün olan şeydir və bunda təəccüb ediləcək bir şey yoxdur. Özgənin iztirabına rəsmi, işgüzar bir əlaqə bəsləyən hakim, polis nəfəri, həkim kimi adamlar, zaman keçdikcə gördüklərinə o qədər adət edirlər ki, bu, artıq adi vərdiş olur bə onlar istər- istəməz öz müştərilərinə rəsmi əlaqə bəsləyirlər, həmin adamlar bu cəhətdən həyətarası qoyun və dana kəsən və tökdükləri qanı görməyən mujikdən heç də fərqlənmirlər. Şəxsiyyətə rəhmsiz, formal əlaqə bəsləyəndə günahsız adamı bütün əmlakından və hüquqndan məhrum edərək, özünü katorqa cəzasına məhkum etmək üçün hakimə yalnız bircə şey lazımdır: vaxt. Bir para formal cəhətlərə riayət etmək üçün vaxt lazımdır ki, bunun üçün də hakimlərə maaş verib saxlayırlar, bundan sonra isə hər şey bitdi, getdi. Sonra gəl dəmir yoldan iki yüz vers uzaqda olan bu kiçik, palçıqlı şəhərdən ədalət və kömək gözlə! Hər bir zorakılıq cəmiyyət tərəfindən əlverişli bir zərurət kimi qarşılandıqda və hər bir mərhəmət, şəfqət aktı, məsələn, bəraət hökmü cəmiyyətdə bir sıra narazılıq və intiqam hisslərinə səbəb olduqda, ədalət haqqında düşünmək gülünc olmazdımı?

    Səhər İvan Dmitriç yuxudan dəhşət içində ayıldı, alnını soyuq tər basmışdı, artıq hər dəqiqə həbs edilə biləcəyinə əmin olduğu halda, yerindən qalxdı. Dünənki ağır fikirlər indiyədək onu tərk etmirdisə, demək, bunlarda azacıq da olsa həqiqət vardır, – deyə düşünürdü. Bu fikirlər adamın beyninə səbəbsiz girməzdi ki!

    Bir qaradovoy tələsmədən pəncərənin qabağından keçdi: bu əbəs deyildi. Budur, iki nəfər adam da səssiz-səmirsiz evin yanında durdu. Bunlar niyə danışmırlar?

    İvan Dmitriçdən ötrü əzablı gündüzlər və gecələr başlandı. Pəncərənin qabağından keçən və həyətə girən adamların hamısı ona casus və polis xəfiyyəsi kimi görünürdü. Günorta çağı adətən ispravnik öz qoşaatlı faytonunda küçədən keçirdi; o, şəhəryanı malikanəsindən polis idarəsinə gedirdi, lakin İvan Dmitriçə hər dəfə elə gəlirdi ki, o çox yeyin gedir və üzündə də xüsusi bir ifadə var: yəqin şəhərdə mühüm bir caninin zühur etdiyini bildirməyə tələsir.

    İvan Dmitriç hər dəfə qapının zəngi çalınanda və ya darvaza döyüləndə diksinir və sahibəsinin yanında təzə bir adam görəndə qorxudan rəngi qaçırdı, polis nəfərinə və jandarmlara rast gələndə gülümsəyir və laqeyd olduğunu göstərmək üçün fit çalırdı. O hər dəqiqə həbs edilə biləcəyini gözünün altına aldığı üçün gecələr yatmırdı, lakin ev sahibəsinə özünü yatmış göstərmək üçün ucadan xoruldayırdı və köksünü ötürürdü, axı yatmamışsa, demək vicdan əzabı çəkir, bu isə şübhə oyada bilər! Faktlar və sağlam məntiq onu inandırırdı ki, bütün bu qorxu sarsaqlıq və dəlilikdir, həbs olunmaqda və qazamata düşməkdə isə dərindən baxsan, mahiyyət etibarı ilə, heç bir qorxu yoxdur, təki insanın vicdanı təmiz olsun; lakin o nə qədər ağılla və məntiqlə mühakimə edirdisə, qəlbindəki təlaş daha şiddətli və daha iztirablı olurdu. Bu hal, insan ayağı dəyməmiş meşədə guşənişin bir adamın ağacları qıraraq özünə məskən düzəltmək istədiyinə oxşayır, o, baltasını nə qədər işlədirmişsə, ağaclar o qədər sürətlə göyərib ətrafı bürüyürmüş. İvan Dmitriç, nəhayət bütün bu təşəbbüslərinin əbəs olduğunu görüb, mühakimə etməkdən əl çəkdi və bütünlüklə ümidsizliyə qapıldı, daimi bir qorxu içində yaşamağa başladı.

    O, tənhalıq axtararaq adamlardan qaçmağa başladı. Əvvəllər qulluq etməkdən zəhləsi getdiyi halda indi qulluq ondan ötrü lap dözülməz olmuşdu. O qorxurdu ki, birdən onu aldadarlar, xəbəri olmadan cibinə rüşvət qoyarlar, sonra da üstünü açarlar və ya bilmədən rəsmi idarə kağızlarında saxtakarlığa bərabər olan bir səhv edər, ya da özgə pulunu itirər. Qəribə burasıdır ki, onun fikri heç bir zaman indiki kimi elastik və yaradıcı olmamışdı, indi o azadlığının və namusunun ciddi təhlükə altında olduğu təlqin etmək üçün hər gün min cür müxtəlif səbəblər uydurub düzəldirdi. Lakin burası var ki, xarici aləmə, xüsusən kitablara marağı xeyli azalmış, hafizəsi zəifləmişdi.

    Yazda qar əriyəndən sonra dərədəki qəbiristanın yanında iki yarıçürümüş meyit tapmışdılar, bunların biri qoca arvad, o biri oğlan uşağı idi, meyitlərdə zorla öldürüldüklərini bildirən əlamətlər vardı. Şəhərdə hey bu meyitlərdən və bunları öldürənlərdən danışırdılar. İvan Dmitriç, ondan şübhələnməsinlər deyə, küçədə gülümsəyə-gülümsəyə gəzərdi, tanışlarına rast gələndə isə bənizi ağarır rəng verib rəng alır və inandırmağa başlayırdı ki, dünyada zəif və məzlum adamları öldürməkdən daha alçaq bir cinayət ola bilməz. Lakin bu yalan çox çəkmədən onu yordu və bir az fikirləşib bu qərara gəldi ki, onun vəziyyətində olan bir adam üçün ən yaxşısı ev sahibəsinin ərzaq anbarında gizlənməkdir. Anbarda bir gün, bir gecə və daha bir gün qaldı, bərk dondu və havanın qaralmasını gözləyib, oğru kimi anbardan yavaşca çıxıb öz otağına getdi. Səhər açılana kimi ətrafdakı səslərə diqqətlə qulaq asaraq, qımıldanmadan otağın ortasında dayandı. Səhər tezdən ev sahibəsinin yanına iki nəfər peçqayıran gəldi, İvan Dmitriç bunların mətbəxdə peç qayırmaq üçün gəldiklərini bilirdi, lakin qorxunun gücündən onları peçqayıran paltarı geymiş polis nəfərləri hesab etdi. Yavaşca otağından sivişib, qorxu içərisində, başı açıq və sürtuksuz küçə ilə qaçmağa başladı. İtlər onun dalınca düşüb hürüşürdü, arxasınca bir mujik bağırırdı, hava qulaqlarında vıyıldayırdı. İvan Dmitriçə elə gəlirdi ki, guya bu saat dünyanın bütün zor və zülmü bir yerə toplaşıb onun dalınca qaçır, onu qovur.

    İvan Dmitriçi tutub evə gətirdilər və ev sahibəsini həkim dalınca göndərdilər. Haqqında irəlidə bəhs edəcəyimiz həkim Andrey Yefimıç, xəstənin başına soyuq kompres qoyulmasını tapşırdı, dəfnəgilənar damcısı yazdı, qəmli-qəmli başını yırğaladı və gedərkən bir daha gəlməyəcəyini bildirdi, çünki adamların dəli olmasına mane olmaq lazım deyildir. Evdə yaşamağa və müalicəyə vəsait olmadığından , İvan Dmitriçi tezliklə xəstəliklər palatasına yerləşdirdilər. O, gecələr yatmayıb şıltaqlıq edir və xəstələrin rahatlığını pozurdu; bir azdan sonra Andrey Yefimıçın əmrinə görə onu 6 №-li palataya köçürtdülər.

    Bir ildən sonra şəhərdə artıq İvan Dmitriçi yaddan çıxartdılar, ev sahibəsi tərəfindən talvar altındakı xizəyə atılmış kitablarını da xırda uşaqlar daşıyıb apardılar.

IV

    İvan Dmitriçin sol tərəfindəki qonşusu qabaqda dediyim kimi, cuhud Moyseyko idi, sağ tərəfindəki isə – piy bağlamış, yupyumru, küt və büsbütün ləkəsiz çöhrəli bir mujik idi. Bu – düşünmək və hiss etmək qabiliyyətini çoxdan itirmiş, hərəkətsiz, qarınqulu, murdar heyvan idi. O, həmişə ətrafa tünd boğucu bir qoxu yayırdı.

    Onun yan-yörəsini sil-süpür edən Nikita, yumruqlarına rəhmi gəlmədən, var gücü ilə onu döyürdü, burada dəhşətli şey onun döyülməsi deyil, buna adət etmək olar, dəhşətli odur ki, bu kütləşmiş, duyğusunu itirmiş heyvan, döyülməsinə nə bir səslə, nə bir hərəkətlə, nə də bir gözlərinin ifadəsilə cavab verməyərək, yalnız ağır çəllək kimi yavaşca yırğalanırdı.

    6 №-li palatanın beşinci və sonuncu sakini vaxtilə poçtda çeşidçi olan xoş, lakin bir az hiyləgər sifətli, alçaq boylu, sarışın bir meşşandır. Aydın və şən baxışlı, ağıllı və sakit gözlərindən ağlı başında olduğu və çox mühüm, xoş bir sirr gizlətdiyi anlaşılırdı. Yatağının və döşəyinin altında heç kəsə göstərmədiyi bir şeyi vardı, lakin bu şeyi heç kəsə göstərməməsi – əlindən alarlar və ya oğurlarlar, deyə qorxduğundan deyil, bəlkə utandığındandı. Bəzən, görürsən, pəncərəyə yanaşıb arxasını yoldaşlarına çevirir, döşünə nə isə taxır və sonra başını əyərək baxırdı, bu əsnada ona yanaşsaydın, pərt olar və döşündəki şeyi dartıb gizlədərdi. Lakin onun sirrini tapmaq çətin deyildi. O, tez-tez İvan Dmitriçə deyirdi:

    - Məni təbrik edin, ikinci dərəcə ulduzlu Stanislav nişanı ilə təltif etmək istəyirlər, ikinci dərəcə Stanislav nişanı yalnız xaricilərə verirlər, lakin məndən ötrü nədənsə istisna etmək istəyirlər. – O gülümsəyir və çiyinlərini heyrətlə dartırdı. – Sözün düzü, mən heç bunu gözləməzdim!

    İvan Dmitriç qəmli-qəmli dedi:

    - Mən bundan heç nə anlamıram.

    Keçmiş çeşidçi gözlərini hiyləgərcəsinə qıyaraq:

    - Lakin xəbəriniz varmı, mən gec-tez nəyə nail olmaq istəyirəm? – deyə sözünə davam etdi. – Mütləq İsveç “Qütb ulduzu” əldə edəcəyəm. Bu nişanı almaq üçün əlləşməyə dəyər. Ağ xaç və qara lent. Gözəl şeydir.

    Yəqin ki, heç bir yerdə həyat fligendəki kimi yeksənəq deyildi. Səhər xəstələr, iflic və yorğun mujikdən başqa, dəhlizdə iri çəlləkdə əl-üzlərini yuyub və xalatlarının ətəyi ilə qurulanırdılar: sonra Nikitanın baş korpusdan gətirdiyi çayı qalay krujkalarda içirdilər. Hər xəstəyə bir krulka çay düşürdü. Günorta turş kələmdən bişirilmiş borş və daşma ilə nahar edir, axşam isə nahardan qalmış daşmanı yeyirdilər. Boş vaxtlarda yatır, pəncərədən baxır və otağı o küncdən-bu küncə gəzirdilər. Bu rejim hər gün təkrar olunurdu. Hətta keçmiş çeşidçi də həmişə eyni nişanlardan söhbət salırdı.

    6 №-li palatada təzə adamlara çox gec-gec rast gəlmək olurdu. Başına təzəcə hava gələn adamları həkim çoxdan bəri qəbul etmirdi, dəlixanaları ziyarət edən həvəskarlar isə bu dünyada çox deyil. Dəllək Semyon Lazarıç təqribən hər iki ayda bir dəfə fligelə gəlirdi. Onun dəlilərin başını necə qırxmasından və Nikitanın bu işdə ona necə kömək etməsindən, habelə gülümsəyən kefli dəllək gələn kimi xəstələr arasında necə şuluqluq düşməsindən burada danışmayacağam.

    Fligelə dəlləkdən başqa heç kəs gəlməzdi. Xəstələr hər gün yalnız Nikitanı görməyə məhkum idilər.

    Lakin bu yaxınlarda xəstəxana korpusuna qəribə bir şayiə yayıldı.

    Şayiə buraxdılar ki, guya 6 №-li palatanı həkim ziyarət etməyə başlamışdır.

V

    Qəribə bir şayiə!

    Həkim Andrey Yefimıç Ragin özünə görə qəribə bir adamdı.Deyirdilər ki, o, gəncliyində çox dindar imiş və özünü ruhani vəzifəsinə hazırlayırmış.1863-cü ildə gimnaziyanı bitirdikdən sonra ruhani akademiyaya gurmək fikrinə düşür, lakin təbabət doktoru və cərrah olan atası onu özünə oğul hesab etməyəcəyini bildirir. Bu əhvalatın nə qədər doğru olub-olmadığını bilmirəm, ancaq Andrey Yefimıç təbabət elminə və ümumiyyətlə, xüsusi elmlərə rəğbət bəsləmədiyini dəfələrlə özü etiraf etmişdi.

    Hər halda o, tibb fakültəsini bitirdikdən sonra keşişliyə getmədi. O, dindarlıq əlamətləri göstərmirdi və həkimliyə təzə başlayan zamanlarda da, indiki kimi, ruhaniyə çox az oxşayırdı.

    Onun mujiklərə məxsus ağır və qaba görkəmi vardı; sifətindən, saqqalından, yatıq saçlarından və yöndəmsiz möhkəm gövdəsindən böyük yol ağzında olan kök, həyasız və kobud meyxanaçıya oxşayırdı. Üzü sərt, göy damarlarla örtülü, gözləri xırda, burnu qırmızı idi. Boyu uca, kürəyi enli, qolları və qıçları nataraz idi; zorba yumruğu ilə bir dəfə vursaydı adamın canı çıxardı. Amma yerişi sakit və ehtiyatlı idi; dar dəhlizdə adama rast gəldikdə, həmişə yol vermək üçün kənara çəkilir və gözlədiyin kimi yoğun səslə deyil, yumşaq tenor səsi ilə “bağışlayın!” deyirdi. Boynunda balaca bir şiş vardı, bu şiş nişasta yaxalıq taxmasına mane olurdu, ona görə həmişə yumşaq kətandan və ya çitdən köynək geyərdi. Ümumiyyətlə o, həkim kimi geyinməzdi. Bir paltarı azından on il geyərdi, cuhud dükanından aldığı təzə paltarı da əynində daim köhnə, geyilmiş və əzik görünürdü, eyni sürtukda həm xəstələri qəbul edir, həm nahar eləyir, həm də qonaq gedirdi; lakin bütün bunlar xəstəlikdən deyil, öz üst-başına əsla fikir vermədiyindən irəli gəlirdi.

    Andrey Yefimıç vəzifəsini qəbul etmək üçün şəhərə gəldikdə, “xeyirxah idarə” müdhiş bir halda idi. Palatalarda, dəhlizlərdə və xəstəxana həyətində üfunətdən nəfəs almaq mümkün deyildi. Xəstəxana mujikləri, xəstələrə baxanda və onların uşaqları xəstələrlə bərabər palatalarda yatırdılar. Tarakan, taxtabiti və siçan əlindən dad çəkirdilər. Cərrahiyyə şöbəsindən qızıl yel xəstəliyi əskik olmurdu. Bütün xəstəxanada iki dənə cərrah bıçağı vardı, termometr isə kökündən yox idi, vannalara kartof tökmüşdülər. Nəzarətçi, camaşırçı və feldşer xəstələri soyurdular. Andrey Yefimıçdan qabaqkı həkim barəsində danışırdılar ki, guya xəstəxana spirtini əlaltından satırmış və xəstəyə baxanlardan, xəstə qadınlardan özünə tam bir hərəmxana düzəldibmiş. Şəhərdə bu biabırçılıqları yaxşı bilirdilər və hətta mübaliğə ilə də danışırdılar, lakin bu, camaatı heç də narahat etmirdi, bir para adamlar bu biabırçılıqları safa çıxarırdılar, guya xəstəxanaya yalnız meşşanlar və mujiklər gedir ki, onlar da narazı ola bilməzlər, çünki xəstəxanada onlar üçün öz evlərindəkindən yaxşı keçir, daha onlara kəklik yedirtməyəcəklər ki! Bəziləri də xəstəxana sahiblərinə haqq verməyə çalışaraq deyərdilər ki, zemstvonun yardımı olmadan yaxşı xəstəxana saxlamaq çətindir; Allaha şükür ki, heç olmasa xarab xəstəxana var. Cavan zemstvo isə nə şəhərlər, nə də şəhər ətrafında xəstəxana tikmək istəmirdi, şəhərin artıq öz xəstəxanası var, deyirdi.

    Andrey Yefimıç xəstəxananı gözdən keçirərək, bu qərara gəldi ki, bu əxlaqsız bir idarədir və əhalinin sağlamlığı işinə son dərəcə zərərdir. Onun zənnincə, xəstələri bayıra atıb, xəstəxananı bağlamaq ən ağıllı iş idi. Lakin sonra Andrey Yefimıç düşündü ki, təkcə onun iradəsi kifayət deyil, bundan fayda çıxmaz, fiziki və əqli murdarlıqları bir yerdən qovduqda onlar başqa yerə köçür; murdarlığın öz-özünə yox olub getməsini gözləmək lazımdır. Bir də əgər adamlar özlərinə xəstəxana açmışlarsa və buna dözülərsə, demək, bu onlara lazımdır, mövhumat və bütün bu məişət pozğunluqları, murdarlıqları lazımdır, çünki bunlar, zaman keçdikcə, peyinin qaratorpağa çevrildiyi kimi, faydalı bir şeyə çevrilirlər, dünyada heç bir yaxşı şey tapılmaz ki, onun ilk mənbəyində murdarlıq olmasın.

    Andrey Yefimıç vəzifəsini qəbul etdikdən sonra bu biabırçılıqlara laqeyd baxdı. Yalnız xəstəxana mujiklərindən və xəstəxana baxıcılarından xahiş etdi ki, palatalarda yatmasınlar və xəstəxanaya tibb alətləri ilə dolu iki şkaf qoydu; nəzarətçi, camaşarçı, feldşer və qızıl yel xəstəliyi tutmuş xəstələr isə öz yerlərində qaldılar.

    Andrey Yefimıç ağıl və namusu son dərəcə sevirdi, lakin öz ətrafında ağıllı və namuslu bir həyat qurmağa kirdarı yox idi və öz hüququna inanmırdı. Əmr etməyi, qadağan etməyi və israf etməyi qətiyyən bacarmırdı. Adama elə gəlirdi ki, o, səsini heç vaxt ucaltmamağa və felin əmr formasını işlətməməyə söz vermişdir. “Ver” və ya “gətir” sözlərini deməyə üzü gəlmirdi, yemək istəyəndə qətiyyətsizliklə öskürərək, aşpaz qadına deyərdi: “Deyəsən, acmışam…” və ya “Çay olsaydı, içərdim”. Nəzarətçiyə oğurluqdan əl çəkməsini söyləməyi və ya onu qulluqdan çıxartmağı, ya da bu lazımsız, tüfeyli vəzifəsini büsbütün ləğv etməyi heç cür bacarmırdı. Andrey Yefimıçı aldatdıqda, ya ona yaltaqlıq etdikdə, yaxud da açıq-aşkar saxta bir pul sənədini ona imzalatmağa vardikdə, pul kimi qızarır, özünü taqsırlı bir adam kimi hiss edirdi, amma bununla belə yenə də sənədi imzalayırdı; xəstələr aclıqdan və ya kobud xəstə baxıcılarından ona şikayət etdikdə, o utanır və taqsırlı bir adam kimi mızıldayırdı:

    - Yaxşı, yaxşı, bu işə baxaram… Yəqin burada bir anlaşılmazlıq var…

    Andrey Yefimıç ilk zamanlar çox səylə işləyirdi. Hər gün səhərdən nahar vaxtınadək xəstələri qəbul edir, operasiya edir və hətta mamalıq təcrübəsi ilə də məşğul olurdu. Qadınlar onun barəsində danışırdılar ki, guya çox diqqətlidir və xəstəlikləri, xüsusən uşaq və qadın xəstəliklərini çox gözəl bilir. Lakin zaman keçdikcə iş öz yeknəsəqliyi və açıq-aydın görünən faydasızlığı iılə onu darıxdırmağa başladı. Bu gün otuz xəstə qəbul etdiyin halda, sabah görürsən otuz beş nəfər oldu, birisigün isə bunların sayı qırxa çatırdı, beləliklə gündən-günə, ildən-ilə xəstələrin sayı şiddətlə artır, ölüm hadisələri də şəhərdə heç azalmırdı. Xəstəxanaya gələn qırx xəstəyə səhərdən naharadək ciddi yardım göstərməyə imkan yoxdur, demək, gündə qırx xəstəni aldatmalı olur. Hesabat ili ərzində xəstəxanaya gələn min iki yüz xəstə qəbul edilmişdi, demək, sadəcə olaraq min iki yüz adam aldadılmışdır. Ciddi xəstələri də palatalara qoymaq və onlarla elmi qaydada məşğul olmaq mümkün deyil, çünki qayda varsa da, elm yoxdur. Fəlsəfəni buraxıb, başqa həkimlər kimi qaydalara xırdaçılıqla riayət etdikdə isə, bundan ötrü çirk deyil, hər şeydən əvvəl təmizlik və ventilyasiya, iylənmiş turş kələmdən bişirilən borş deyil, keyfiyyətli xörək lazımdır və oğrular deyil, yaxşı köməkçilər lazımdır.

    Bir də ölüm hər kəsin normal və qanuni aqibətidirsə, adamların ölümünə mane olmağın nə mənası? Bir alverçinin və ya bir məmurun beş-on il artıq yaşamasından nə çıxar? Təbabət elminin məqsədini dərmanların insan əzablarını azaltmasında gördükdə isə, ortaya belə bir sual çıxır ki, bu əzabı nə üçün azaltmalı? Əvvələn, deyirlər ki, əzab insanı kamala çatdırır, ikincisi, bəşəriyyət, doğrudan da, öz iztirablarını cürbəcür həb və damcı dərmanları ilə yüngülləşdirməyi öyrənsə, dini və fəlsəfəni bilmərrə atmış olar. Halbuki insanlar bu vaxta qədər din və fəlsəfə vasitəsilə nəinki özlərini hər cür fəlakətdən qorumuş, hətta onlarda özlərinə xoşbəxtlik də tapmışlar. Puşkin ölərkən müdhiş əzablar çəkmiş, zavallı Heyne bir neçə il iflic olub yorğan-döşəyə düşmüşdür, nə üçün həyatları mənasız keçən və iztirab olmasaydı, amyöb kimi büsbütün boş ömür sürən Andrey Yefimıç və ya Matryona savvişna kimiləri xəstələnməsin?

    Andrey Yefimıç bu cür mühakimələrə qərq olaraq ruhdan düşdü və xəstəxanaya gəlməyə başladı.

VI

    Onun həyatı belə keçirdi. Adətən səhər saat səkkizə yaxın yuxudan durub geyinir və çay içirdi. Sonra kabinetində oturub mütaliə ilə məşğul olur və ya xəstəxanaya gedirdi. Xəstəxanada qaranlıq, dar dəhlizdə ambulatoriya xəstələri oturub həkimin qəbulunu gözləyirdilər. Bunların yanı ilə çəkmələrini kərpic döşəməyə döyəcləyən mujiklər və xəstə baxıcıları, xalat geymiş arıq xəstələr keçir, çirkab qabları və s. aparırlar, uşaqlar ağlayır, dəhlizdə aralıq küləyi əsir. Andrey Yefimıç bilirdi ki, titrətməli, vərəmli və ümumiyyətlə həssas xəstələrə belə şərait əziyyət verir, lakin nə etməli? Qəbul otağında feldşer Sergey Sergeiç ona rast gəldi, bu, alçaq boylu, dolu bir adam idi, kök, qırxıq üzü təmizcə yuyulmuşdu, təzə gen- bol kostyumundan feldşerə deyil, əyana oxşayırdı. Şəhərdə geniş praktika ilə məşğul idi, ağ qalstuk taxır və özünü praktika ilə heç məşğul olmayan həkimlərdən məlumatlı hesab edirdi. Qəbul otağının küncündə ağır qəndilli böyük bir ikona vardı; divarlardan arxiereylərin şəkli, Svyatoqorsk monastırının görünüşü və peyğəmbər çiçəyindən əklillər asılmışdı. Sergey Sergeiç dindar adamdı və təmtərağı sevirdi. İkona onun xərci ilə qoyulmuşdu; bazr günləri qəbul otağında xəstələrdən biri, onun əmrinə görə, minacat oxuyardı, minacatdan sonra isə Sergey Sergeiç buxurdanla bütün palataları gəzir və onlara kündür tüstüsü verərdi.

    Xəstə çox, vaxt isə az idi, ona görə iş sual- cavabla və xəstələrə ötəri bir sürtmə yağı və ya işlətmə dərmanı verməklə bitirdi. Andrey Yefimıç yumruğunu yanağına dayamış halda oturub, xəstələrə dalğın- dalğın və qeyri- ixtiyari suallar verirdi. Sergey Sergeiç də oturub əllərini ovuşdurur və hərdənbir işə qarışırdı:

    - Rəhmli Allaha yaxşı ibadət etmədiyimiz üzündən xəstələnir və min cür məşəqqətlərə düçar oluruq, – deyirdi.

    Andrey Yefimıç xəstələri qəbul edərkən heç bir operasiya etmirdi; operasiyaları çoxdan yadırğamışdı, qan görəndə pis hala düşür, həyəcana gəlirdi. Boğazına baxmaq üçün uşağın ağzını açmaq lazım gələndə, uşaq isə ağlayaraq xırda əlləri ilə öz- özünü qoruyanda, uşağın çığırtısından başı gicəllənir, gözləri yaşarırdı. O, dərman yazmağa tələsir və əllərini havada yellədərək, qadına işarə edirdi ki, uşağı tez aparsın.

    Qəbul zamanı xəstələrin qorxaqlığı və kütlüyü, qəşəng Sergey Sergeiçin yaxınlığı, divarlardakı şəkillər və iyirmi ildən artıq arası kəsilmədən verdiyi eyni suallar tezliklə onu darıxdırırdı. Buna görə beş- altı xəstə qəbul etdikdən sonra çıxıb gedirdi. Qalan xəstələri feldşer özü qəbul edirdi.

    Andrey Yefimıç çoxdan bəri xüsusi praktika ilə məşğul olmadığını və buna görə ona heç kəsin mane olmayacağını düşünərək xoşhallıqla evə gəlir, tez kabinetində stol başında oturur və mütaliəyə başlayırdı. O, çox oxuyur və bundan ayrıca bir zövq alırdı. Maaşının yarısını kitab almağa sərf edirdi, altı otaqdan ibarət olan mənzilinin üç otağı kitab və köhnə jurnallarla dolu idi. Tarixə və fəlsəfəyə dair əsərləri hamısından çox sevirdi; təbabət elmindən isə yalnız “Vraç” jurnalını alırdı, bu jurnalı da həmişə axırından oxumağa başlardı. Mütaliəsi hər dəfə bir neçə saat çəkdiyi halda heç də onu yormurdu. Kitabları İvan Dmitriç kimi tez- tez və dəlicəsinə oxumayıb, ağır- ağır və mənasına fikir verə-verə oxuyardı, çox zaman bəyəndiyi və ya anlaşılmayan yerlərdə dayanıb fikirləşərdi. Kitabın yanında həmişə kiçik araq qrafini və boşqabsız- zadsız mahudun üstündə duzlu xiyar, ya da alma olardı. Hər yarım saatdan bir gözlərini kitabdan ayırmayaraq, bir qədəh araq töküb içirdi, sonra yenə baxmadan əli ilə xiyarı tapar və dişlərdi.

    Saat üçdə üsulluca mətbəx qapısına yanaşıb öskürər və deyərdi:

    - Daryuşka, xörək yesəydim pis olmazdı…

    Pis və xoşa gəlməyən nahardan sonra Andrey Yefimıç əllərini qoynuna qoyub otaqları gəzir və düşünürdü. Saat dördü, dalınca da beşi vurur, o isə hey gəzib düşünməsində davam edirdi. Hərdənbir mətbəx qapısının cırıltısı eşidilir və Daryuşkanın qırmızı, yuxulu üzü görünürdü.

    Daryuşka:

    - Andrey Yefimıç, pivə içmək vactınız deyilmi? – deyə qayğılı bir tərzdə xatırladırdı.

    Andrey Yefimıç:

    - Yox, hələ vaxt deyil, – deyə cavab verirdi.- Mən gözlərəm… Bir az gözlərəm.

    Axşamüstü adətən poçt müdiri Mixail Averyanıç onun yanına gəlirdi, Andrey Yefimıç yalnız bu adama ünsiyyət bağlayır və məclisinə dözürdü. Mixail Averyanıç vaxtilə xeyli dövlətli bir mülkədar olub, kavaleriyada qulluq etmişdi, lakin sonradan müflis olub, qoca vaxtında poçt idarəsinə qulluğa girmişdi. Bu, sağlam, gümrah görünüşlü, qəşəng ağ bakenli, nəzakətli, xoş və uca səsli bir adamdı. Mərhəmətli və həssas idisə də, xeyli ötkəmdi. Poçt idarəsinə gələnlərdən biri etiraz edəndə, razı olmayanda və ya mühakimə yeritməyə başlayanda, Mixail Averyanıç hirsindən pul kimi qızarır, bütün vücudu ilə titrəyir və gurultulu səslə: “Sus!” deyə bağırırdı, buna görə də poçt artıq çoxdan bəri qorxulu bir idarə kimi məşhur olmuşdu. Mixail Averyanıç Andrey Yefimıçı, mərifətli və alicənab olduğuna görə sevir və ona hörmət edirdi, başqa adamlara isə öz tabeliyindəkilər baxan kimi lovğalıqla baxırdı.

    O, Andrey Yefimıçın kabinetinə girərkən:

    - Bu da mən! – deyirdi. – Xoş gördük, əzizim! Deyəsən, zəhlənizi tökmüşəm, hə?

    Doktor:

    - Əksinə, çox şadam, – deyə cavab verirdi. – Sizin gəlişiniz həmişə mənə xoşdur.

    Dostlar kabinetdə divan üstə oturub, bir qədər dinməz- söyləməz papiros çəkirdilər.

    Andrey Yefimıç:

    - Daryuşka, pivə olsa, pis olmaz ha! – deyirdi.

    Birinci butulkanı da dinməz – söyləməz içirdilər, doktor düşüncəyə dalır, Mixail Averyanıç isə çox maraqlı bir şey nağıl edəcək adam kimi nəşələnir və dirçəlirdi. Söhbəti həmişə doktor başlayırdı.

    O, başını yırğalayaraq müsahibinin gözlərinə baxmadan yavaş- yavaş danışırdı (o, heç vaxt adamın gözlərinə baxmazdı ).

    - Çox təəssüf ki, Mixail Averyanıç, şəhərimizdə bir nəfər də olsun ağıllı və maraqlı söhbət eləyən adam yoxdur. Bu bizdən ötrü böyük bir məhrumiyyətdir. Hətta ziyalılarımız da bayağılığa üstün gələ bilmirlər, inandırıram sizi ki, onların inkişaf dərəcəsi aşağı silkdən heç də yüksək deyil.

    - Lap doğru deyirsiniz. Sözlərinizə tamamilə şərikəm.

    Doktor sakitcə və kəlmə- kəlmə sözünə davam etdi:

    - Siz özünüz də gözəlcə bilirsiniz ki, bu dünyada insan zəkasının ülvi mənəvi təzahürlərindən savayı, hər şey əhəmiyyətsiz və maraqsızdır. Ağıl heyvanla insan arasına möhkəm bir sədd çəkir, insanın ilahi bir vücud olmasına dəlalət edir və bir dərəcəyə qədər hətta onun üçün ölməzliyi, yəni olmayan bir şeyi əvəz edir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, insanın ağlı yeganə mümkün olan bir zövq mənbəyidir. Biz isə yan- yörəmizdə ağlı nə görürük, nə də eşidirik, demək, zövqdən məhrumuq. Əlbəttə, bizim kitablarımız vardır, lakin bu heç də canlı müsahibəni və ünsiyyəti əvəz etmir. Əgər belə bir müvəffəqiyyətsiz müqayisəyə icazə versəniz, cəsarətlə deyərəm ki, kitablar notdur, müsahibə isə mahnıdır.

    - Lap doğru deyirsiniz.

    Aralığa sükut çökdü. Daryuşka üzündə küt bir qüssə əlaməti olaraq mətbəxdən çıxdı və yumruğunu yanağına dayayaraq, söhbəti dinləmək üçün qapı ağzında durdu.

    Mixail Averyanıç köksünü ötürərək dedi:

    - Eh, siz də indiki adamlardan ağıl umursunuz!

    Sonra o, keçmişdəki həyatdan danışmağa başladı:

    - O zamanlar adamın günü xoş və maraqlı keçirdi. Rus ziyalıları nə qədər ağıllı, nə qədər zəkalı idilər, namus və dostluq məfhumlarını onlar nə qədər əziz tuturdular! O vaxtlar vekselsiz nə qədər istəsən borc pul ala bilərdin, ehtiyacı olan bir yoldaşına yardım əlini uzatmamaq əskiklik hesab olunurdu. Necə hərbi səfərlər, sərgüzəştlər, vuruşmalar, necə yoldaşlar, necə qadınlar vardı! Hələ Qafqaz- nə gözəl bir diyar! Bir batalyon komandirinin arvadı zabit paltarı geyib axşamlar dağlara gəzməyə gedərdi, bu qəribə qadın özü ilə bələdçi də götürməzdi. Deyirdilər ki, aulda onun bir knyazla romantik əhvalatı varmış.

    Daryuşka:

    - Ah pərvərdigara… – deyə ah çəkdi.

    - Hələ necə içirdilər! Necə yeyirdilər! Necə də diribaş liberallar vardı!

    Andrey Yefimıç dinləyir, amma eşitmirdi; o nə isə düşünür və pivəni ağır- ağır qurtuldadırdı. O, Mixail Averyanıçın sözünü kəsərək, birdən- birə danışmağa başladı.

    - Çox zaman mənim yuxuma ağıllı adamlar girir və onlarla söhbət eləyirəm. Mən atamın sayəsində gözəl təhsil almışam, lakin altmışıncı illərin ideyalarının təsiri altında atam məni həkimlik oxumağa məcbur etdi. Mənə elə gəlir ki, o zaman atama qulaq asmasaydım, indi zehni hərəkatın tam mərkəzində olardım. Ehtimal ki, bir fakültənin üzvü olardım. Əlbəttə, ağıl da daima deyil, keçib gedən müvəqqəti bir şeydir, lakin mənim ağla nə üçün meyl göstərdiyimi siz artıq bilirsiniz. Həyat insana qüssə verən bir tələdir. Mütəffəkir bir adam yaşa dolub kamala çatdıqda özünü ixtiyarsız olaraq çıxılmaz bir tələdə hiss edir. Doğrudan da, o öz iradəsinə zidd olaraq,hər hansı bir təsadüf nəticəsində heçlikdən həyata keçirilmişdir… Nə üçün? Mütəfəkkir adam öz həyatının mənasını və məqsədini bilmək istəyəndə, ona demirlər, ya da sarsaq şeylər söyləyirlər, o, qapını döyür, amma açan olmur; ölüm də onun iradəsinə zidd olaraq onu yaxalayır. Həbsxanada ümumi bədbəxtliklə bir- birinə bağlı olan adamlar bir yerə toplanarkən özlərini yüngül hiss etdikləri kimi, həyatda da analizə və ümumiləşdirməyə nail olan adamlar bir yerə topanıb, vaxtlarını məğrur və azad ideya mübadiləsi ilə keçirdikdə, tələdə olduğunu hiss etmirsən. Ağıl bu mənada əvəzedilməz bir zövqdür.

    - Tamamilə doğrudur.

    Andrey Yefimıç müsahibinin gözlərinə baxmadan sakitcə və ara verə- verə ağıllı adamlar və onların söhbəti haqqında danışırdı, Mixail Averyanıç isə onu diqqətlə dinləyir və ” tamamilə doğrudur ” deyə onunla razılaşırdı.

    Poçt müdiri birdən:

    - Siz ruhun ölməz olmasına inanırsınızmı? – deyə soruşdu.

    - Xeyr, möhtərəm Mixail Averyanıç, inanmıram və inanmağa da əsasım yoxdur.

    - Sözün düzü, mən də şübhələnirəm. Hərçənd məndə belə bir hiss vardır ki, guya heç ölməyəcəyəm. Bu yandan da öz- özümə deyirəm: ay qoca kaftar, vaxtındır, bu gün- sabah öləcəksən. Amma ürəyimdə bir səs mənə deyir: inanma, ölməyəcəksən!..

    Mixail Averyanıç saat ona işləyəndə çıxıb getdi. Dəhlizdə kürkünü geyinərkən içini çəkərək dedi:

    - Amma tale bizi nə hicra bir guşəyə atıb! Hər şeydən çox adam buna yanır ki, biz elə burada da öləcəyik. Eh!..

VII

    Andrey Yefimıç dostunu yola salıb stol başına oturur və yenə kitab oxumağa başlayır. Axşamın, sonra gecənin sükutu heç bir səslə pozulmur, sanki vaxt dayanır və doktorla bərabər kitabın üzərində donurdu, adama elə gəlirdi ki, bu saat dünyada bu kitabdan və yaşıl şarlı lampadan başqa heç bir şey yoxdur. Doktorun müjiklərə məxsus kobud sifəti insan zəkasının hərəkəti qarşısında yavaş- yavaş riqqət və vəch təbəssümü ilə parlayırdı. “Ah, nə üçün insan ölməz deyil!- deyə o düşünürdü.- Əgər hər şey torpağa gömülməyə məhkum isə və nəhayət, Yer kürəsinin qabığı ilə bərabər soyuyacaqsa, sonra da milyonlarla il mənasız və məqsədsiz bir halda günəşin ətrafına dolanacaqsa- əcəba, beyin mərkəzləri və qırışıqları, görmə, danışma qabiliyyəti, xüsusi hisslər, düha nə üçünmüş? Soyumaq və sonradan günəş ətrafında mənasızcasına hərlənmək üçün, yoxluqdan yüksək və bəlkə də ilahi ağla malik insan yaratmaq, sonra da onu sanki lağa qoymaq üçün torpağa çevirmək nəyə lazımmış?”.

    Maddələr mübadiləsi! Lakin bu ölməzlik surroqatı ilə özünə təsəlli vermək nə böyük bir qorxaqlıqdır! Təbiətdə baş verən şüursuz proseslər insan səfehliyindən də alçaqdır, çünki səfehlikdə, necə olsa, şüur və iradə var, proseslərdə isə heç nə yoxdur. Yalnız ölüm qarşısında qorxaqlığı qürur və ləyaqətindən çox olan bir qorxaq özünə təsəlli verə bilər ki, bir zaman onun bədəni otda, daşda, qurbağada yaşayacaqdır… Öz ölməzliyini maddələr mübadiləsində görmək- qiymətli və əziz bir skripka sındıqdan sonra, onun qabının parlaq gələcəyi olduğunu qabaqcadan xəbər vermək kimi çox qəribə bir şeydir.

    Saat zəng vuranda Andrey Yefimıç kresloya söykənib bir az düşünmək üçün gözlərini yumur, sonra kitabdan oxuduğu gözəl fikirlərin təsiri altında öz keçmişinə və hal- hazırına bir nəzər salırdı. Keçmiş iyrəncdir, bunu yadına salmasan yaxşıdır. Lakin hazırda da hər şey keçmişdəki kimidir. Andrey Yefimıç bilirdi ki, onun fikirləri, soyumuş yer kürəsi ilə birlikdə günün ətrafında hərlənməkdə ikən, həkimin mənzili ilə yanaşı olan böyük korpusda adamlar cürbəcür xəstəliklər və natəmizliklər içərisində əzab çəkirlər; bəlkə bu saat bu adamlardan biri həşəratla çarpışır, digəri qızıl yel xəstəliyinə tutulur və ya bərk sarınmış sarğının əziyyətindən inləyir; bəlkə xəstələr xəstə baxıcıları ilə bir yerdə kart oynayır, yaxud da araq içirlər.Hesabat ili ərzində min iki yüz adam aldadılmışdır; xəstəxananın bütün işi, iyirmi il bundan qabaqkı kimi, oğurluq, qeybət, dava- dalaş, qohumbazlıq,kobud şarlatanlıq üzərində qurulmuşdur, ona görə xəstəxana yenə qabaqkı kimi əhalinin sağlamlığı üçün son dərəcə zərərli bir müəssisədir. O bilirdi ki, 6 No- li palatada Nikita xəstələri barmaqlıq arxasında kötəkləyir, Moyseyko da hər gün şəhəri dolaşıb sədəqə yığır.

    Digər tərəfdən, ona gözəlcə məlum idi ki, son iyirmi beş il içərisində təbabət elmində ağlasığmaz bir dəyişiklik əmələ gəlmişdir. Universitetdə oxuyan zaman ona elə gəlirdi ki, təbabət elminin aqibəti də tezliklə yalançı kimyanın və metafizikanın aqibətinə dönəcəkdir; indi isə gecələr mütaliə edərkən təbabət elmi ona təsir edir, onda heyrət oyadır və hətta onu vəcdə gətirərdi. Doğrudan da, nə gözlənilməz inkişaf, nə böyük bir inqilab! Antiseptika sayəsindəelə operasiyalar edilir ki, böyük alim Piroqov bunu hətta in sne qeyri-mümkün hesab edirdi. Adi zemstvo həkimləri diz oynağının kəsilməsi əməliyyatına cəsarətlə girişirlər, mədə operasiyasının yalnız yüzdə biri ölümlə nəticələnir, daş bağlama xəstəliyi isə, o qədər bekara şey hesab olunur ki, hətta bu xüsusda heç yazmırlar. Sifilisi olan xəstə tamamilə sağalır. Hələ irsiyyət nəzəriyyəsi, hipnotizm, Pasterin və Koxun kəşfləri, statistika ilə gigiyena, hələ bizim rus zemstvo təbabəti! Psixiatriya indiki xəstəliklər təsnifatı ilə, xəstəliyi tanımaq və müalicə etmək metodları ilə bərabər qabaqkına nisbətən tam bir Elbrusdur. İndi ağlını itirmiş adamların başına soyuq su tökmür və əyinlərinə dəli köynəyi geyindirmirlər, başına hava gəlmiş adamların indi insan kimi saxlayır və qəzetlərdə yazıldığı kimi, hətta onlar üçün teatr tamaşaları və ballar da düzəldirlər. Andrey Yefimıç bilirdi ki, indiki baxışları və zövqləri nəzərə aldıqda, 6 №-li palata kimi bir biabırçılıq yalnız dəmir yolundan iki yüz verst uzaq olan bir yerdə mümkündür, bu, yalnız bələdiyyə rəisi və bütün qlasnıları yarımsavadlı meşşan olan şəhərdə ola bilər; çünki bu yarımsavadlı meşşanların nəzərində elə bir kahindir ki, o, xəstənin boğazına qalay töksə belə, ona tənqidsiz-zadsız inanması lazımdır! Başqa yerdə olsaydı, camaat və qəzetlər bu balaca Bastiliyanı çoxdan darmadağın etmişdilər.

    Andrey Yefimıç gözlərini açıb öz-özündən soruşdu: “Yaxşı, bəs nə olsun? Bundan nə çıxsın? Antiseptika da var, Kox və Paster də var, amma mahiyyət etibarilə, işlər heç dəyişməmişdir. Xəstəlik və ölüm hadisələri eyni dərəcədədir. Dəlilər üçün ballar və tamaşalar düzəldirlər, amma onları azadlığa buraxmırlar. Demək, bütün bunlar boş-boş şeylərdir, əbəs yerə əlləşib-vuruşmaqdır və gözəl Vyana klinikası ilə mənim xəstəxanamın arasında, mahiyyət etibarilə, heç bir fərq yoxdur”.

    Lakin kədər və paxıllığa oxşayan bir hiss onun laqeyd qalmasına mane olurdu. Bu yəqin yorğunluqdan idi. Ağırlaşmış başı kitabın üstünə düşür, yumşaq olsun deyə əllərini üzünün altına qoyub düşünürdü:

    “Mən zərərli bir işə xidmət edirəm, aldatdığım adamlardan maaş alıram, mən namuslu adam deyiləm. Ancaq öz-özlüyümdə mən axı bir heçəm, yalnız zəruri ictimai bəlanın bir zərrəsiyəm: bütün qəza məmurları pisdirlər, ziyalı adamdırlar və müftə maaş alırlar… İki yüz il bundan sonra dünyaya gəlsəydim, başqa adam olardım”.

    Saat üçü vuranda Andrey Yefimıç lampanı söndürüb yataq otağına getdi. Lakin o yatmaq istəmirdi.

VIII

    İki il bundan əvvəl zemstvo səxavətə gəlib, zemstvo xəstəxanası açılanadək şəhər xəstəxanasında işləyən tibbi heyətin gücləndirilməsi üçün ildə üç yüz manat buraxmağı qərara almışdı, qəza həkimi Yevgeni Fyodorıç Xobotov Andrey Yefimıça köməkçi sifəti ilə göndərilmişdi. Bu, hələ otuz yaşına dolmamış, qarayanız bir gənc idi, onun boyu uca, almacıq sümükləri enli, gözləri xırda idi; yəqin ki, ata-babası başqa millətdənmiş. Şəhərə qəpiksiz gəlmişdi, yanında balaca bir çamadan və gənc, lakin kifir bir qadın vardı, öz dediyinə görə, bu onun aşpazı idi. Qadının südəmər bir uşağı vardı. Yevgeni Fyodorıç günlüklü şapka və uzunboğaz çəkmə geyirdi, qışda isə yarımkürkdə gəzirdi. O, çox çəkmədən feldşer Sergey Sergeyeviçlə və xəzinədarla dostlaşdı, qalan məmurları isə nədənsə aristokrat adlandırır onlardan çəkinirdi. Mənzilində vur-tut bir kitabı vardı. “Vyana klinikasının 1881-ci il üçün ən yeni reseptləri”. O, xəstələrin yanına gələrkən həmişə bu kitabı özü ilə götürərdi. Axşamlar klubda bilyard oynardı, kart oyununu isə heç sevməzdi. Danışarkən: ganitel, sirkəli mantifoliya, indi isə basacaq gopa və sair bu kimi sözləri həvəslə işlədərdi.

    Xəstəxanaya həftədə iki dəfə gələr, palataları gəzər və xəstələri qəbul edərdi. Antiseptikanın yoxluğu və həcəmət bankları onun xoşuna gəlməzdi, lakin Andrey Yefimıçı haramzadə bir adam sayırdı, onun böyük məbləğ sahibi olduğunu güman edir və ona həzəd aparırdı. Mümkün olsaydı Andrey Yefimıçın yerini məmnuniyyətlə tutardı.

IX

    Bahar gecələrindən birində, martın axırlarında, qar tamam əriyərkən, doktor öz dostu poçt müdirini qapıyadək ötürmək üçün həyətə çıxmışdı. Bu dəmdə sədəqə yığmaqdan qayıdan cuhud Moyseyko həyətə girirdi. Onun başı açıqdı, yalın ayaqlarına dayaz qaloş geymişdi, əlində balaca bir sədəqə torbası vardı.

    O, soyuqdan əsə-əsə təbəssümlə doktora müraciət etdi:

    - Bir qəpik ver!

    Rədd etməyi bacarmayan Andrey Yefimıç ona bir dənə ikişahılıq verdi. Doktor onun qırmızı, arıq topuqlu yalın ayaqlarına baxıb fikirləşdi:

    “Belə də iş olar? Bu soyuqda ayaqyalın necə davam gətirir?”.

    Doktor həm yazığı gəlməyə, həm də iyrənməyə oxşayan bir hisslə, gah yəhudinin daz başına, gah qırmızı topuqlarına baxaraq, onun ardınca fligelə getdi. İçəri girərkən Nikita cır-cındır üstündən qalxıb gərnəşməyə başladı.

    Andrey Yefimıç yumşaq bir tərzdə dedi:

    -Xoş gördük, Nikita. Bu yəhudiyə bir cüt çəkmə düzəltsəydik, pis olmazdı, yoxsa soyuqlayacaqdır.

    - Baş üstə, zati-aliləri! Buyurduğunuzu nəzarətçiyə çatdıraram.

    - Zəhmət olmasa! Mənim dilimdən xahiş edərsən. De ki, doktor özü təvəqqe elədi.

    Dəhlizin palataya olan qapısı açıldı. İvan Dmitriç çarpayıda uzanmışdı. O, özgə adamın səsini eşidib dirsəkləndi. Dinləməyə başladı və danışan adamın doktor olduğunu anladı. Qəzəbindən bütün vücudu titrədi, acıqlı üzü qızarmış, gözləri hədəqədən çıxmış bir halda yerindən sıçrayıb, palatanın ortasına yüyürdü.

    - Doktor gəldi! – deyə bağırdı və qəhqəhə çəkdi. – Axır ki, gəlib çıxdı! Ağalar, təbrik edirəm, doktor sizi yad eləyib! Alçaq hərif! – deyə lap özündən çıxmış bir halda çığırdı, palatada bu vaxta qədər onda belə hal görməmişdilər, o, qəzəblə ayağını yerə döydü. – Bu əclafı öldürmək də azdır! Ayaqyoluna salıb boğulmalıdır!

    Bu sözləri eşidən Andrey Yefimıç dəhlizdən palataya baxdı və yumşaq bir əda ilə dedi:

    - Nə üçün?

    İvan Dmitriç hədəliyici bir görkəmlə ona yanaşdı və rəşə ilə xalata bürünərək:

    - Nə üçün? Onun üçün ki, oğrusan! – dedi və tüpürmək istəyirmiş kimi dodaqlarını nifrətlə büzdü. – Şarlatan! Cəllad!

    Andrey Yefimıç taqsırını duyan bir adam kimi gülümsəyərək dedi:

    - Sakit olun! İnandırıram sizi ki, mən ömrümdə bir dəfə də olsun oğurluq eləməmişəm, qalan şeylərə gəldikdə siz çox mübaliğə edirsiniz. Mənim əlimdən acıqlı olduğunuzu görürəm. Xahiş edirəm, sakit olun və soyuqqanlıqla deyin: niyə mənim əlimdən acıqlısınız?

    - Məni niyə burada saxlayırsınız?

    - Xəstə olduğunuz üçün.

    - Hə, xəstəyəm. Amma onlarla, yüzlərlə dəli azad gəzib dolaşır, çünki siz nadan olduğunuz üçün onları sağlam adamlardan ayırd edə bilmirsiniz. Nə üçün mən və bu yazıqlar hamının əvəzində bir günahkar kimi burada qalmalıyıq? Nə üçün siz, feldşer, nəzarətçi və sizin kimi xəstəxana rəzilləri, əxlaqca bizdən qat-qat aşağı olduğunuz halda, özünüz burda yatmayıb, bizi yatırdırsınız? Bəs məntiq hanı?

    - Əxlaqın və məntiqin buraya dəxli yoxdur. Hər şey təsadüfdən asılıdır. Kimi tutub buraya salıblarsa, o burada qalır, kimi salmayıblarsa, özü üçün gəzir, vəssalam. Mənim doktor, sənin isə ruhi xəstə olmağında nə bir əxlaq var, nə də bir məntiq, bu yalnız boş bir təsadüfdür.

    - İvan Dmitriç boğuq bir səslə:

    - Mənim bu cəfəngiyatdan başım çıxmır… – deyib öz çarpayısına əyləşdi.

    Nikita doktorun hüzurunda Moyseykanın ciblərini axtarmaqdan utandı; Moyseyko yığmış olduğu çörək qırıqlarını, kağız və sür-sümükləri yatağı üzərinə qoydu. O, soyuqdan hələ də titrəyə-titrəyə yəhudi dilində nə isə avazla danışmağa başladı.Yəqin təsəvvür edirdi ki, özünə bir dükan açıbdır.

    İvan Dmitriç titrək bir səslə:

    - Məni buraxın! – dedi.

    - Buraxa bilmərəm.

    - Axı nə üçün? Nə səbəbə?

    - Ona görə ki, buna mənim ixtiyarım yoxdur. Özünüz fikirləşin, mən sizi buraxsam, bundan sizə nə fayda? Gedin. Şəhər əhli və ya polis sizi tutub yenə buraya salacaq.

    İvan Dmitriç:

    - Hə, hə, düzdür… – dedi və alnının tərini sildi.

    - Bu dəhşətdir. Bəs mən başıma nə kül töküm? Nə çarə qılım?

    İvan Dmitriçin səsi və onun xoş ifadəli gənc siması Andrey Yefimıçın xoşuna gəldi. O, bu cavan oğlanı oxşamaq və sakit etmək istədi. Onun yanında çarpayıya oturdu, bir qədərdüşünüb dedi:

    - Siz soruşursunuz ki, başıma nə çarə qılım? Sizin indiki vəziyyətinizdən yaxşı çarə – buradan qaçmaqdır. Lakin təəssüf ki, bundan bir fayda çıxmaz. Sizi tutacaqlar. Cəmiyyət özünü canilərdən, ruhi xəstələrdən və ümumiyyətlə, yaramaz adamlardan qoruduqda, ona batmaq olmaz. İndi bircə çarəniz var, siz bu qənaətə gəlməlisiniz ki, burada qalmağınız vacibdir.

<< 1 / 2 / 3  >>