<< 1 / 2 / 3  >>

    Hirsi soyuyandan sonra ilk əvvəl başına belə bir fikir gəldi ki, zavallı Mixail Averyanıç indi yəqin bərk inciyib və ürəyi sınıbdır, nə qədər dəhşətli bir hal! Əvvəllər heç vaxt belə şey olmazdı. Bəs mənim ağlım və mərifətim hanı? Mənim idrakım və fəlsəfi laqeydliyim hanı?

    Doktor xəcalətindən və təəssüfündən bütün gecə yata bilmədi, səhəri isə saat ona yaxın poçt idarəsinə gedib müdirdən üzr istədi.

    Bundan mütəəssir olmuş Mixail Averyanıç içini çəkərək:

    - Gəlin, dünənki əhvalatı heç yada salmayaq, – dedi və onun əlini bərk sıxdı. – Keçmişi yada salanın gözü çıxsın. Lyubovkin! – deyə ucadan elə bağırdı ki, bütün poçtalyonlar və camaat diksindi. – Stul ver görək. Sən gözlə! – deyə barmaqlıq arasından ona sifarişli məktub uzadan qadının üstünə qışqırdı. – Görürsən ki, başım qarışıqdır! – Sonra üzünü Andrey Yefimıça tutubnəzakətlə dedi: – Keçmişi yada salmasaq yaxşıdır. Oturun, əzizim, xahiş edirəm.

    O bir dəqiqəliyə dizlərini sığalladıqdan sonra dedi:

    - Sizdən incimək heç mənim fikrimə belə gəlməzdi. Xəstəliklə zarafat olmaz, dostum. Sizin dünənki tutmanız doktorla məni qorxutdu, sonra uzun-uzadı sizin haqqınızda danışdıq. Əziz dostum, niyə siz öz xəstəliyinizlə ciddi məşğul olmursunuz? Heç bu yarayan işdir? Dostluğumuza ərk eləyib açıq danışmağıma sizdən üzr istəyirəm, – deyə Mixail Averyanıç pıçıldadı, – sizin yaşayışınız olduqca pis şəraitdə keçir: darısqallıq, natəmizlik, qulluq edəniniz yox, müalicə üçün vəsaitiniz yox… Əziz dostum, doktorla bərabər sizdə bir xahişimiz var, məsləhətimizə əməl edin: xəstəxanada yatıb özünüzü müalicə etdirin! Orada yemək də, qulluq da, müalicə də var. Söz yanınızda qalsın, Yevgeni Fyodorıç ətiacı adam olsa da, məlumatlıdır, ona tamamilə bel bağlamaq olar. Mənə söz verib ki, sizinlə məşğul olar.

    Andrey Yefimıç poçt müdirinin səmimiliyindən və birdən-birə yanaqlarında işıldayan göz yaşlarından mütəəssir olub, əlini döşünə qoydu və:

    - Hörmətli dostum, buna inanmayın! – deyə pıçıldadı. – Onların sözünə inanmayın! Yalan danışırlar! Mənim xəstəliyim yalnız bundan ibarətdir ki, iyirmi il ərzində bu şəhərdə yalnız bircə ağıllı adam tapmışam, ancaq o da dəlidir. Məndə heç bir xəstəlik yoxdur, ancaq mən çıxış yolu olmayan bir tilsimə düşmüşəm. Fərqi yoxdur, mən hər bir şeyə hazıram.

    - Xəstəxanada yatmağınız məsləhətdir, əziz dostum.

    - Məndən ötrü heç fərqi yoxdur, istər lap qəbir olsun.

    - Ancaq, dostum, xahişim budur, söz verəsiniz ki, Yevgeni Fyodorıçın dediklərinə qulaq asacaqsınız.

    - Söz verirəm. Ancaq təkrar edirəm, hörmətli dostum, mən tilsimə düşmüşəm. İndi hər şey, hətta dostlarımın səmimi müdaxiləsi belə, bircə şeyə – mənim məhv olmağıma sövq edilibdir. Mən məhv oluram və bunu mətanətlə etiraf edirəm.

    - Fikir etməyin əzizim, sağalarsınız.

    Andrey Yefimıç əsəbi halda dedi:

    - Bu sözlərdən nə çıxar? Ömrünün axırında, mənim indi keçirdiyim haləti keçirməyə adam tək-tək tapılar. Sizə desələr ki, məsələn, böyrəkləriniz xarabdır və ürəyiniz şişibdir, özünüzü müalicə etdirməyə başlarsınız və ya sizə dəli, yaxud da cani desələr, xülasə, adamların diqqəti sizə cəlb olunsa, – bilin ki, çıxılmaz bir tilsimə düşmüsünüz. Bu tilsimdən çıxmağa can atdıqda, yolunuzda daha da azacaqsınız. Bu cür vəziyyətdə təslim olmaq lazımdır, çünki heç bir insan qüvvəsi sizi bu fəlakətdən qurtara bilməyəcəkdir. Məncə belədir.

    Barmaqlığın dalındakı adamlar getdikcə artırdı. Andrey Yefimıç müdirin işinə mane olmasın deyə, ayağa qalxıb xudahafizləşməyə başladı. Mixail Averyanıç, xəstəxanada yatacağına dair ondan bir daha söz aldı və onu bayır qapıya qədər ötürdü.

    Həmin gün axşama yaxın Xobotov gözlənilmədən Andrey Yefimıçın yanına gəldi, əynində yarımkürk, ayağında da uzunboğaz çəkmə vardı, o elə bir əda ilə danışmağa başladı ki, guya dünən heç bir şey olmayıbmış.

    - Sizin yanınıza bir iş üçün gəlmişəm, dostum. Sizi dəvət etmək istəyirəm: mənimlə konsiliuma gəlmək istərsinizmi?

    Andrey Yefimıç Xobotovun onu gəzinti ilə əyləndirmək və ya ona doğrudan da pul qazanmaq üçün imkan vermək niyyətində olduğunu güman edib, tez geyindi və onunla bərabər küçəyə çıxdı. O, dünənki taqsırını ört-basdır etməyə və barışmağa can atırdı, dünənki əhvalat haqqında dilinə bir kəlmə belə söz gətirməyən və ehtimal ki, ona yazığı gələn Xobotova ürəkdən təşəkkür edirdi.

    Andrey Yefimıç soruşdu:

    - Xəstəniz haradadır?

    - Mənim xəstəxanamda. Mən çoxdan bəri onu sizə göstərmək istəyirdim… Çox maraqlı bir xəstəlikdir.

    Xəstəxana həyətinə girdilər, baş korpusu ötüb, ruhi xəstələrin olduğu fligelə yollandılar. Nədənsə buraya gələnəcən heç danışmadılar. Nikita adəti üzrə yerindən sıçrayıb, ayaq üstə dik durdu.

    Xobotov Andrey Yefimıçla palataya girərkən asta səslə dedi:

    - Burada bir xəstənin ciyərində ağırlaşma əmələ gəlmişdir. Siz burada gözləyin, mən bu saat gəlirəm. Stetoskop gətirəcəyəm.

    Xobotov bayıra çıxdı.

    XVII

    Hava qaralırdı. İvan Dmitriç üzünü yastığa tıxayıb öz yataöında uzanmışdı; iflic xəstə hərəkətsiz oturub yavaşca ağlayır və dodaqlarını titrədirdi. Kök mujik və keçmiş çeşidçi yatmışdılar. Sakitlikdi.

    Andrey Yefimıç İvan Dmitriçin çarpayısında oturub gözləyirdi. Yarım saata qədər keçdi və palataya Xobotovun əvəzində Nikita girdi, qucağında xalat, kimin isə köynək-tumanı və tuflisi vardı.

    O sakitcə dedi:

    - Buyurun geyinin, zati-aliləri. – Yəqin, təzə gətirilmiş boş bir çarpayını göstərərək əlavə etdi: – Yatağınız budur, buraya buyurun. Eybi yoxdur, Allahın köməkliyi ilə sağalarsınız.

    Andrey Yefimıç məsələni anladı. Dinməz-söyləməz durub Nikitanın göstərdiyi çarpayıda oturdu; Nikitanın dayanıb gözlədiyini gördükdə, lüt soyundu və soyunduğuna xəcalət çəkdi. Sonra xəstəxana paltarını geydi, tuman çox gödək idi, köynək uzun idi, xalat isə quru balıq qoxusu verirdi. Nikita:

    - Allah qoysa, sağalarsınız, – deyə təkrar etdi və Andrey Yefimıçın çıxartdığı paltarı qucağına alıb bayıra çıxdı və qapını bağladı.

    Andrey Yefimıç utana-utana xalata bürünərək və öz təzə kostyumunda dustağa oxşadığını hiss edərək düşünürdü: “Fərqi yoxdur… İstər frak olsun, istər mundir olsun, istərsə də bu xalat olsun – heç fərqi yoxdur…”.

    Bəs saat? Yan cibindəki yazı dəftərçəsi? Papiros? Nikita paltarı hara apardı? İndi, deyəsən, ölənə kimi daha şalvar, jilet və çəkmə geymək müyəssər olmayacaq. Bütün bunlar ilk zamanlar ona bir növ qəribə və hətta anlaşılmaz görünürdü. Andrey Yefimıç indi də bu fikirdə idi ki, meşşan Belovanın evi ilə 6 №-li palata arasında heç bir fərq yoxdur, bu dünyada hər şey mənasız və qarmaqarışıqdır, bununla belə Andrey Yefimıçın əlləri əsir, ayaqları soyuyurdu, bir azdan sonra İvan Dmitriçin durub onu xalatda görəcəyi fikrindən qorxurdu. O, durub otaqda bir az gəzdi və yenə oturdu.

    Yarım saat, bir saat oturdu, bu cür boş-boşuna oturmaqdan bərk darıxdı; əcəba, bu adamlar kimi burada günlərlə, həftələrlə və hətta illərlə yaşamaq olarmı? Andrey Yefimıç darıxdığından oturur, gəzir, yenə də otururdu; gedib pəncərədən bayıra baxmaq və otaqda var-gəl eləmək olar. Bəs sonra? Büt kimi hey bu cür oturub düşünməkdən nə çıxar? Yox, bu mümkün deyil.

    Andrey Yefimıç uzandı, lakin tez ayağa qalxdı, xalatının qolu ilə alnının tərini sildi və üzü quru balıq qoxusu verdiyini hiss etdi. Yenə otaqda gəzinməyə başladı. Qollarını heyrətlə açaraq dedi:

    - Burada anlaşılmazlıq var… Məsələni aydınlaşdırmaq lazımdır, mütləq anlaşılmazlıq var…

    Bu zaman İvan Dmitriç yuxudan oyandı. Çarpayısında oturub yumruqlarını yanaqlarına dayadı. Tüpürdü. Sonra tənbəl-tənbəl doktora baxdı və yəqin ki, ilk dəqiqə heç bir şey anlamadı; lakin az sonra onun yuxulu üzü acıqlı və istehzalı bir şəkil aldı. Gözünün birini qıyaraq, yuxulu səsi ilə xırıldadı:

    - Aha, dostum, sizi də buraya basdılar! Çox şadam, vaxt var idi siz adamların qanını içirdiniz, indi də sizinkini içəcəklər. Gözəl işdir!

    Andrey Yefimıç İvan Dmitriçin sözlərindən qorxaraq:

    - Burada bir növ anlaşılmazlıq var, – dedi, çiyinlərini qısdı və: – Bir növ anlaşılmazlıq var, – deyə təkrar etdi.

    İvan Dmitriç yenə tüpürüb yerinə uzandı.

    - Mənhus həyat! – deyə donquldandı. – Bu həyatın, çəkilən iztirablar qarşısında mükafatla, opera apofeozu ilə deyil, ölümlə bitəcəyini düşünmək nə qədər acı, nə qədər ağırdır! Ölən kimi mujiklər gəlib qol-qıçından yapışacaq və səni zirzəmiyə atacaqlar. Uf! Zərər yoxdur… O dünyada da kefimiz kök olacaqdır. Mən o dünyadan kabus kimi buraya gəlib bu əclafları qorxudacağam. Məni gördükdə qorxudan saçları, saqqalları ağaracaq.

    Moyseyko qayıtdı və doktoru gördükdə əlini ona uzadıb dedi:

    - Bir qəpik sədəqə ver!

    XVIII

    Andrey Yefimıç pəncərəyə yanaşıb çölə baxdı. Hava qaralırdı, üfüqdə, sağ tərəfdən soyuq və tünd qırmızı ay çıxmaqda idi. Xəstəxana barısının təqribən yüz sajanlığında daş divarla hasarlanmış uca bir ev vardı. Bu, həbsxana idi.

    “Bax, həqiqət budur!” – deyə Andrey Yefimıç düşündü və onu dəhşət bürüdü.

    Ay da, həbsxana da, hasarın üstünə çalınmış mıxlar da, sümükyandıran zavodun uzaq alovu da dəhşətli idi. Arxa tərəfdən iniltili səs eşidilirdi. Andrey Yefimıç geri döndü, döşündə parlaq ulduzları və ordenləri olan bir adam gördü, bu adam gülümsəyir və hiyləgərcəsinə göz vururdu. Bu da Andrey Yefimıça dəhşətli göründü.

    Andrey Yefimıç öz-özünü inandırırdı ki, ayda da, həbsxanada da qəribə bir şey yoxdur, ruhən sağlam olan adamlar da orden taxırlar və bütün bunlar vaxtilə çürüyüb torpağa dönəcəklər, lakin birdən onu elə bir ümidsizlik qapladı ki, hər iki əli ilə barmaqlıqdan yapışıb var gücü ilə onu silkələdi. Möhkəm barmaqlıq heç qımıldanmadı da.

    Sonra qorxusu artmasın deyə gedib İvan Dmitriçin yanında oturdu. O, titrəyərək və alnının soyuq tərini silərək dedi:

    - Ruhdan düşdüm, əzizim. Ruhdan düşdüm. İvan Dmitriç istehza ilə ona dedi:

    - Siz hələ bir az da filosofluq eləyin.

    - Aman Allah, aman Allah… Elədir, elədir… Siz, gərək, demişdiniz ki, Rusiyada fəlsəfə yoxdur, amma hər kəs, hətta xırda-xuruş adamlar da filosofluq edir. Axı bu cür adamların filosofluq etməsinin heç kəsə zərəri yoxdur, – deyə Andrey Yefimıç ağlamaq istəyən və qarşısındakının ürəyini yumşaltmağa çalışan bir adam kimi dilləndi. – Daha bu cür istehzalı gülüş nəyə lazımmış? Bu xırda-xuruş adamlar təmin olunduqları halda, necə filosofluq etməsinlər? Ağıllı, mərifətli, məğrur, azadlıq sevən, Allah sifətli bir şəxs üçün çirkin, sarsaq bir şəhərə aralıq hakimi getməkdən və ömrünü küpə qoymaq, zəli salmaq, qan aldırmaqla keçirməkdən başqa çıxış yolu yoxdur. Bu qədər şarlatanlıq, məhdudluq, bayağılıq olar? Ay Allah!

    - Siz axmaq söz danışırsınız. Aralıq həkimi olmağı bəyənmirdinizsə, nazir gedəydiniz.

    - Heç yerə, heç yerə mümkün deyil. Biz acizik, əzizim. Əvvəllər mən laqeyd idim, sağlam və ağıllı mühakimələr yürüdürdüm, ancaq həyat qaba bir surətdə mənə toxunan kimi ruhdan düşdüm… Bu, yorğunluq nəticəsi idi… Biz zəifik, yaramazıq… Siz də beləsiniz, mənim əzizim. Siz ağıllısınız, alicənabsınız, ana südü ilə birlikdə sizə gözəl hisslər aşılanmışdır, lakin həyata qədəm qoyan kimi yorulub xəstələnmisiniz… Zəifsiniz, zəif?

    Qaranlıq çökəndə Andrey Yefimıçı, qorxu və inciklik hissindən başqa, zəhlətökən bir şey də yormağa başladı. Nəhayət, o, başa düşdü ki, xətri pivə və papiros istəyir.

    - Mən buradan çıxacağam, əzizim, – dedi. – Deyəcəyəm buraya işıq gətirsinlər… Dözə bilmirəm… qüvvəm çatmır…

    Andrey Yefimıç gedib qapını açdı, lakin Nikita cəld yerindən sıçrayıb onu qabaqladı:

    - Hara gedirsiniz? Olmaz, olmaz! – dedi. – Yatmaq vaxtıdır!

    Andrey yefimıç tələsik dedi:

    - Mən ancaq bircə dəqiqə həyətdə gəzmək istəyirəm!

    - Olmaz, olmaz, buyruq yoxdur. Özünüz ki, yaxşı bilirsiniz.

    Nikita qapını çırpdı və arxasını qapıya dayadı.

    Andrey Yefimıç çiyinlərini qısaraq soruşdu:

    - Mən buradan çıxsam, kimə zərər toxuna bilər? Başa düşə bilmirəm! – Sonra titrək bir səslə dedi: – Nikita, mən çıxmalıyam! Mənə lazımdır!

    Nikita öyüd tərzində dedi:

    - Qayda-qanunu pozmayın, yaxşı deyil!

    İvan Dmitriç birdən:

    - Bu nə oyundur, belə də iş olar? – deyə bağırdı və yerindən sıçradı. – Onun nə haqqı var buraxmasın? Onlar nə cəsarətlə bizi burada saxlayırlar? Qanunda, gərək ki, aydın deyilir: heç kəs məhkəməsiz, azadlıqdan məhrum edilə bilməz! Bu zorakılıqdır! Özbaşınalıqdır!

    Andrey Yefimıç İvan Dmitriçin bağırmasından ürəklənərək dedi:

    - Əlbəttə, özbaşınalıqdır! Mənə lazımdır, ona görə də çıxmalıyam! Onun haqqı yoxdur! Burax, sənə deyirəm!

    İvan Dmitriç:

    - Eşitmirsən, qanmaz heyvan? – deyə bağırdı və yumruğu ilə qapını döydü. – Aç, yoxsa qapını sındıraram! Qaniçən!

    Andrey Yefimıç bütün vücudu ilə əsərək çığırdı:

    - Aç qapını! Mən tələb edirəm!

    Nikita qapı dalından:

    - Danış görək! – deyə cavab verdi. – Danış!

    - Heç olmasa Yevgeni Fyodoriçi buraya çağır! De ki, səni Andrey Yefimıç bir dəqiqəliyə yanına çağırır! – Sabah özü gələcəkdir.

    İvan Dmitriç sözünə davam edərək dedi:

    - Bizi heç vaxt buraxmayacaqlar! Burada çürüdəcəklər. Pərvərdigara, doğrudanmı o dünyada cəhənnəm yoxdur və bu alçaq həriflər bağışlanacaqlar! Bəs ədalət hanı? Aç qapını, yaramaz, bağrım çatladı! – deyə o, cır səslə qışqırdı və qapıya təkan verdi. – Vurub başımı partladaram! Qatillər!

    Nikita tez qapını açdı, əlləri ilə, dizi ilə Andrey Yefimıçı kobud surətdə itələdi, sonra qolaylanıb üzünə bir yumruq ilişdirdi. Andrey Yefimıça elə gəldi ki, guya başından böyük bir dalğa aşdı və onu çarpayıya doğru sürüklədi; ağzı doğrudan da şor olmuşdu; ehtimal ki, dişləri qanamışdı. Üzüb dalğanın üstünə çıxmaq istəyirmiş kimi, əllərini havada yırğalamağa başladı və kimin isə çarpayısından yapışdı, bu zaman Nikitanın iki dəfə kürəyinə vurduğunu hiss etdi.

    İvan Dmitriç ucadan bağırdı, yəqin onu döyürdülər. Sonra hər şey sakitləşdi. Ay işığı barmaqlıqdan keçərək döşəməyə tor kimi şəbəkəli kölgə salmışdı. Adamı vahimə bürüyürdü. Andrey Yefimıç nəfəsini gizlətmişdi: onu bir daha vuracaqlarını qorxu ilə gözləyirdi. Sanki bir adam orağı qapıb onun sinəsinə və bağırsaqlarına saplamış və burmuşdu. Ağrının gücündən yastığı dişləyirdi, dişlərini bərk-bərk qıcamışdı; birdən bu hərc-mərclik içində başından dəhşətli, dözülməz bir fikir keçdi: ayın işığında indi qara kilkələr kimi görünən bu adamlar da, demək, illər boyu hər gün onun bu saat hiss etdiyi ağrıları, işgəncələri keçirmişlər. Necə olmuşdur ki, o iyirmi il ərzində bu zavallıların çəkdiyi əzab və iztirabdan xəbəri olmamış və bunu bilmək də istəməmişdir. O, ağrının nə olduğunu bilmirdi, demək müqəssir deyildi, lakin Nikita kimi lal və qaba olan vicdan onu təpədən dırnağa qədər soyumağa məcbur etdi. Andrey Yefimıç yerindən dik atıldı, var gücü ilə bağırmaq, Nikitanı, sonra Xobotovu, nəzarətçini və feldşeri, axırda da özünü öldürmək üçün tez qaçmaq istədi, lakin sinəsindən heç bir səs çıxmadı, ayaqları da ona tabe olmadı, o, hirsindən təngnəfəs olub əynindəki xalatı və köynəyi parçaladı, döşəməyə sərələnib özündən getdi.

    XIX

    Ertəsi gün səhər onun başı bərk ağrıyır, qulaqları uğuldayırdı, bütün bədəni əzgin, taqətsiz idi. Dünənki zəifliyini xatırlayarkən, utanmır, sıxılmırdı. Dünən o, qorxaqlıq göstərir, hətta aydan da qorxurdu, qabaqlarda heç ağlına gətirmədiyi hissləri və fikirləri, məsələn, filosofluq edən xırda-xuruş adamların təmin edilmədiyi fikrini səmimiyyətlə ifadə edirdi. İndi isə ondan ötrü heç bir şeyin fərqi yox idi.

    O, yemir, içmir, hərəkətsiz uzanır və qusurdu.

    Ona sual verəndə: “Məndən ötrü fərqi yoxdur, – deyə düşünürdü. – Cavab verməyəcəyəm… Məndən ötrü fərqi yoxdur”.

    Nahardan sonra Mixail Averyanıç gəlib ona bir çetvər çay, bir girvənkə də marmelad gətirdi. Daryuşka da gəldi, qüssəli-qüssəli düz bir saat onun çarpayısının yanında hərəkətsiz dayandı. Doktor Xobotov da onu ziyarət etdi. O bir şüşə bromlu kalium gətirmişdi. Nikitaya tapşırdı ki, palataya dərman qoxusu versin.

    Axşama yaxın Andrey Yefimıç apoplektik zərbədən öldü. Əvvəlcə özündə sarsıdıcı bir üşütmə və ürəkbulanma hiss etdi; elə bil murdar bir şey bütün bədənini, hətta barmaqlarını bürüyərək, mədəsindən başına yayıldı, gözlərini və qulaqlarını qapladı. Gözlərində yaşıl işıltılar əmələ gəldi. Andrey Yefimıç əcəlinin çatdığını anladı və İvan Dmitriçin, Mixail Averyanıçla və milyonlarla adamların əbədiyyətə inandıqlarını xatırladı. Bəlkə əbədiyyət var? Lakin o bu əbədiyyəti istəmirdi, bunu yalnız bir anlığa düşünmüşdü – dünən kitabda oxuduğu fövqəladə gözəl və zərif bir maral sürüsü gözünün önündən keçdi; sonra bir arvad ona məktub uzatdı… Mixail Averyanıç nə isə bir söz dedi. Sonra hər şey yox oldu və Andrey Yefimıç əbədi yuxuya getdi.

    Mujiklər gəlib onun qol-qıçından yapışdılar və ibadətxanaya apardılar, stol üstünə uzatdılar. Andrey Yefimıçın gözləri açıq qalmşdı, ay işığı üstünə düşmüşdü. Səhər Sergey Sergeiç gəlib çarmıxa çəkilmiş İsanın təsviri qarşısında dua oxudu və keçmiş müdirinin gözlərini qapadı. Ertəsi gün Andrey Yefimıçı dəfn etdilər. Dəfndə Mixail Averyanıçdan və Daryuşkadan başqa heç kəs yox idi.

<< 1 / 2 / 3  >>