İndi aydın hiss edirik ki, bütövlükdə çağdaş mədəniyyətimizi düşündürən əsas mətləblərdən, sorunlardan biri - kökündən uzaqlaşdıqca özündən uzaqlaşan, özünəyadlaşan insanın yenidən öz təbii ilkinliyinə, əzəli saf varlığına qayıtması olmuşdur. Bu problem müxtəlif dünyaduyumuna malik olan sənətkarlar özünəməxsus şəkildə - yəni ya mənəviyyatın təbii-instinktiv durulaşması, ya örtbasdır edilməsi mümkün olmayan əzəli sentimental – romantic duyğuların insana verdiyi daimi narahatlıq, əbədi həyəcan, təşviş, nəyinsə yerində olmamasının, nəyinsə dolaşıq-çalpaşıq düşdüyünün dumanlı, yaxud aydın duyuluşu, ya coşğun temperamentin bütün yabançı, yad, qondarma-qurama görünən şeylərə qəfil nifrəti, qəlbin hansı bir guşəsindəsə işaran ilkinlik duyğularının birdən kükrəyib üzə çıxması, nəhayət, qəti inkar və doğmalıqdan hədsiz vəcdəgəlmə şəklində özünü göstərən xarakter-ruh dəyişmələri ilə açıqlayırlar. Bitkin - tutarlı əsərlərdə isə bütün təbii hisslərin, əgər belə demək mümkünsə, "kortəbii" özünütəsdiqinə ağılın, rasional məntiqin sübutları da hay verəndə insanın əxlaqi intibahı, özünəqayıdışı qanunauyğun-zəruri mənəviyyat hadisəsi kimi insanı daha dərindən düşündürür. Anarın "Macal" povesti (1977) belə əsərlərdəndir. Özünəqayıdışın mürəkkəb psixoloji şərait və münasibətlər zəminində təsvirini verən bu povestdə Anarın yazıçı sənətkarlığının ən etgili xassələri qabarıq görünür...
       Gəlin söhbətə həmin əsərin elə bir surətindən başlayaq ki, oradakı, demək olar, bütün hadisələr, münasibətlər məhz onun düşüncələrindən süzülüb keçirilərək təqdim olunur. Bu ‘uaddır. Bu Fuad o ‘uaddır ki, gecənin tən yarısı məmləkətimizin böyük paytaxtının reklamları sönmüş küçələrini "hadılayaraq" Şövqü Şəfizadəgildən gəlir. O Şövqü Şəfizadə və o Bilqeyis xanımgildən ki... Yox!.. Bunlar çox böyük adamlardır... Onların qızını almış, onların qohumu olmuş ‘uad bu xoşbəxtliyin baş verməsinə, artıq həyata keçmiş bu həqiqətə inana bilmir. Hey çalışır ki, bu səadətin şirinliyinə acı qatan qara-qura fikirləri başından qovsun. Bu zaman ürəyinə əvvəlcədən daman hadisə də baş verir; lakin o qarşılaşdığı cinayət hadisəsini görməməzliyə vurur, ölümü də, Əzrayılı da "aldadır..." Və bundan sonra ta ömrünün yetkin çağlarınacan – 40 yaşınacan qara-qura fikirləri başından qova-qova, gördüklərini, duyduqlarını görməməzliyə, bilməməzliyə vura-vura yaşayır... Fuad öz real yaşayış tərzinə, həyat, iş haqqındakı öz konsepsiyasına nə qədər haqq qazandırmağa çalışsa da, qəlbinə, şüuruna hopmuş əbədi, heç cür qarşısı alınmayan narahatlıqdan yaxa qurtara bilmir. Ancaq onun, ömrünün keçmişinə boylanmağa, etdiyi işləri necə etdiyini götür-qoy eləməyə macalı yoxdur! Bax, burada bizim qarşımızda Yeni Çağın tipik bir insanı canlanmış olur. Özü də bu Çağın problemlərini əks etdirən bir çox əsərlərdəki "insanın soyuqlaşması", "robot-rasional insanın peydası" kimi ənənəvi ideyanı deyil, "dövrün vaxt qıtlığı", "ritm uyğunsuzluğu", "götür-qoyların, davamlı ünsiyyətin qeyri-mümkünlüyü", nəhayət, "macalsızlıq" kimi başqa bir sosioloji ideyanı təmsil edən bu insan özünün "dəqiq məqsədlər" konsepsiyasının doğruluğunu hər vasitə ilə sübut etməyə çalışır. Özü də kimə sübut etməyə? - Özünün ikinci daxili "mən"inə və keçmiş tələbə yoldaşı Oktaya. ‘uad ardıcıl, davamlı-sürəkli düşüncələr axarında bir də ayılıb görür ki, Oktayla əməlli-başlı "ideya davasına" girişib, təəccüblənir ki, Oktay niyə onun belə daxili opponentinə çevrilib, niyə özünə belə mənəvi problem yaradır, niyə Oktayın prinsiplərini təkzib eləmək üçün vurnuxur. Ancaq ‘uad Oktayın həyat və düşüncə mövqeyinə nə qədər əks olsa da, dəqiq desək, əks olmağa çalışsa da, ona əhəmiyyət verməyə bilmir. ‘uadın gündəlik işlər dəftərində icra olunmamış bir iş kimi hər gün o biri günə keçirilən "özümlə görüş" ifadəsi də məhz Oktayın ciddi zarafatı, təlqini ilə yazılmışdır. "Özümlə görüş!" - bu, "Macal" povestinin başlıca ideyasıdır. Vaxt qıtlığından şikayətlənən ‘uadın ömrü sanki tarıma çəkilib: onun üçün zaman bütöv bir vahid kimi yoxdur, onun üçün saatlara, dəqiqələrə bölünmüş zaman qırıqları, parçaları var ki, bu qırıqlar, bu parçalar heç vaxt böyük, əbədi, ali məqsədə xidmət etmir. Hər zaman parçasının üzərinə bir konkret iş düşür, hətta Fuad üçün zamanın bir parçasında gördüyü işin ondan sonra gələn parçada gördüyü işlə əks olmasının da əhəmiyyəti yoxdur. Belə şəraitdə zaman insana yox, insan zamana xidmət eləmiş olur, zaman özü parçalandığı kimi insanı da parçalayır, xırdalayır, onu həyatının bütünü ilə vahid ali ideal uğrunda əbədi mübarizə edən insandan, prinsip və ideyaca bir-birini tamamlamayan, hətta "dəqiq məqsədlər" naminə bir-birinin əksi olan işlər icraçısına çevirir. Belə şəraitdə "İnsan zamanın özündən də əbədidir" - ideal maksimalizmi süquta uğrayır... Maraqlıdır, tənqid obyekti kimi ‘IX əsrin sonu - ‘‘ əsrin əvvəlləri üçün (Mirzə Cəlil, Sabir) nadan, passiv, bekara, əsrin ritmindən geri qalan insan ədəbiyyatı düşündürən əsas məsələ idisə, indi - Yeni Çağ Azərbaycan nəsri üçün nadan yox, intellektual, passiv yox, aktiv, əsrin ritmindən geri qalan yox, əsrin ritmini qabaqlayan ("macalsızlıq!") insan əsas problemlərdən olub!.. Bəli, insanın bütövləşmədiyi, əksinə, vaxtın quluna çevrildiyi, xırdalandığı bir vəziyyətdə, yəqin ki, özünüdərketmədən, özünəqayıdışdan da söhbət gedə bilməz. Bu elə böyük bəşəri faciədir ki, ona nə macalsızlıqla, nə Yeni Çağ insanının yaşayış tərzindən doğan vaxt qıtlığı ilə, nə də bunları təsdiq edən maddəli-sübutlu empirik-sosioloji nəzəriyyə və fıkirlərlə haqq qazandırmaq olar. Öz keçmişini düşünüb-daşınmağa macalı olmayan ‘uad məhz vaxt qıtlığından şikayət etsə də, özü də hiss edir ki, bu – macalsızlıqdan daha çox, "öz-özündən qaçma"dır. Bu artıq ‘uadın real naqisliyidir, əsrin, zamanın, onu əhatə edən mühitin günahı yox, özünün daxili əxlaqi-mənəvi çatışmazlığıdır. Bax, bu zaman aydın olur ki, "macalsızlıq" povestin başlıca ideyası olsa da, hələ bütün ideyası deyildir; çünki insanın öz mənəviyyatını müəyyənləşdirməsinə təkcə macalsızlıq mane ola bilməz; çünki özünümüəyyənləşdirmə daha əhatəli ictimai-əxlaqi amillərlə və xüsusilə hər hansı bir insanın fərdi mənəvi keyfiyyətləri ilə şərtlənir. Anarın da məqsədi bu olmamışdır ki, özünüdərketmənin, özünəqayıdışın yeganə maneəsinin macalsızlıq olduğunu sübut etməyə çalışsın. Elə buna görədir ki, daimi narahatlıq keçirən Fuadın vaxtı nə qədər saatlara, dəqiqələrə bölünsə də, təbii olaraq o hərdənbir özünü götür-qoy edir, özözündən qaça bilmir, bu ikili hisslər, düşüncələr onun varlığını didədidə böhran vəziyyətinə çatdırır.
       Fuadın anlayıb-duyduğu 7-8 yaşlarından tutmuş 40 yaşınacan mürəkkəb ömründə elə hadisələr olub ki, Fuad onları heç cür unuda bilmir, hətta xoşbəxt olduğu anlarda belə, "keçmişin hansı bir müdhiş qəlpəsi" isə ona sarı atılır və ona əzab gətirir. Fuadın keçmişi onu ağrıdır, yaxşı hisslərlə, hətta "yüngül qəribsəmə duyğuları" ilə xatırlanmayan ləyaqətsiz keçmişi onun arxasınca gəzir. Əgər əvvəllər də onu keçmişi məyus edirdisə, asta-asta ağrıdırdısa, nəhayət, elə bir gün gəlir ki, onun bütün varlığını, mənliyini, kişiliyini alt-üst edə biləcək hadisə baş verir; bu hadisə Fuadın keçmiş müəllimi Fuad Salahlının ölümüdür. Bu Fuad Salahlı o Fuad Salahlıdır ki, bizim qəhrəmanımız Fuad - "balaca" Fuad dünyanın bütün məntiqini pozaraq, həmin Fuad Salahlıya - "böyük" Fuada xəyanət etmişdir. Bəs Fuadın həyatında baş vermiş bu köklü-köməcli məslək, mövqe dəyişməsində əsas rol oynamış Şövqü Şəfizadə kimdir? Fuad Salahlı ilə (həmçinin, Oktay, Fuadın atası Qurban) Şövqü (həmçinin, dekan Zülfüqarov, Qafur Əhmədli) bir-birindən qəti ayrılan iki dünyanın adamlarıdır. Bu iki əqidə sahibləri arasında saziş, yekdillik heç cür mümkün deyil.
       Fuad Salahlı elə adamdır ki, haqsız olaraq institutdan qovulandan 8 ay sonra yenidən doğma məktəbə qayıdanda qalib gəlməsindən, rəqiblərinin uduzmasıdan danışmaq əvəzinə, arasından 8 ay keçmiş mühazirəni iki 45 dəqiqə arasındakı fasilədən əvvəlki söhbət kimi davam etdirir: "Keçən dəfə biz modulyardan danışmışdıq, deməli, modulyar..." Oktayın qəbirüstü nitqdə dediyi kimi, təkcə elə bu hərəkət Fuad Salahlının bütün mahiyyətini ifadə edir; "onun üçün vaxt ayrı-ayrı dövrlərə, kəsiklərə, parçalara bölünmür. Fuad Salahlı üçün vaxt bütöv, aramsız, fasiləsiz, daim hərəkətdə olan tam bir etik vahiddir". O özünün əsil memarlıq prinsiplərini heç vaxt tez-tez dəyişən və ondan da dəyişməyi tələb edən dəblərə, ucuz zövqlərə tabe eləməzdi. Yəqin ki, Fuad Salahlı Fuad kimi ömründə vaxt qıtlığından, macalsızlığından da şikayətlənməzdi. Fuad Salahlı Şövqü və Fuad kimi özünü zamana yox, zamanı özünə tabe edir! Fuad Salahlı üçün ömür dediyimiz fəaliyyət, dirilik yalnız bütöv bir ali məqsəd üçündür. Belə adamları, əlində imkan olan, nüfuz sahibi olan Şövqünün etdiyi kimi susdurmaq yox, əksinə, onların qarşılarındakı hər cür qadağaları, şlaqbaumları atmaq lazımdır. Qorxmaq lazım deyil. Onlar bəşəriyyətə xeyirdən başqa heç nə verməzlər, özlərini pərvanə kimi oda-közə vurarlar, dünyanı dəyişdirib təzədən qurarlar, dünyanı elə rəngarəng, elə gözəl edərlər ki, elə çiçəklənən dünya yaradarlar ki, gəl görəsən! Əsl istedad, bənzərsiz memar olan Fuad Salahlının ölümü - faciəvi ölümdür! Çünki Fuad Salahlı dünyaya yaratmaq üçün gəlmişdi. Ancaq onu bu böyük insani arzularını həyata keçirməyə qoymurlar, çertyojlar, layihələr şifonerin altında toz basıb qalır... Bütöv bir şəxsiyyət öz varlığını, öz yeganəliyini xalqına, doğma torpağına, dünyaya əməli olaraq sübut edə bilmədən həyatdan gedir. Həyatdan elə bir adam gedir ki, onun görmək istədiyi işləri bir də heç kim görə bilməyəcək!.. Bu faciənin konkret olaraq adını nə qoymaq olar? - İçində boğulub qalmış imkan! Bax, Fuad belə bir insana, insana yox, böyük, əsl əqidəyə, məsləkə dönük çıxır. Və onun dəfn mərasimində ilk dəfə olaraq ağrı ilə peşimançılıq duyğusu keçirir; müəlliminin ölümünə inanmır, onunla "bir daha görüşməyəcəyinə, nahaq olmuş bu qəbahətləri təshih edə bilməyəcəyinə" inanmır, bu ölümün yalana çıxmasını, təkzibini gözləyir. Axı "ölüm - adamları əbədiyyətə bir növ bitkin, tamamlanmış şəkildə.., qoyduğu irsin, izin, adın müəyyənliyi baxımından yekunlaşdıraraq, nəticələyərək təqdim edir. Fuad Salahlı haqqındasa ölümü ilə tamamlanmış, bitmiş fərd kimi düşünmək mümkün deyil"... Fuad dönük çıxdığı zamandan bəri ilk dəfə olaraq müəllimi haqqında belə insani mühakimə yürüdür, dumanlı da olsa, Fuad Salahlının böyük faciəsini və özünün bir də heç vaxt düzəldilməsi mümkün olmayan səhvini ağrı ilə duyur... Zamanın, tarixin bütün dolanbaclarından məharətlə irəliləyən, hər günün, hər saatın hökmünə, tələbinə "ləbbeyk" deyib itaətkarlıqla əməl edən və bütün bunları yalnız özünün mənafeyi, "güclü olması" xatirinə edən, bununla da, dünyanın, insanlığın, idealın bütövlüyünə, harmoniyasına əbədi bir ləkə gətirən insanlardan biri də Şövqüdür. Fuadın fikrincə, "bütün əvvəlki və sonrakı dövrlər üçün ən böyük memar" hesab olunan Şövqü mahir, kələkbaz bir diplomatdır. O, "rütbə diplomatiyasını" - açıq yox, xəlvəti mübarizəni, düşməni məhv etmək üçün taktiki sxem qurmaq üsulunu, tərəfdar, arxa, havadar qazanmaq vasitələrini, hər zaman parçasının tələbinə uyğun hərəkət etmək vərdişini, prinsipsiz olaraq hər cür şəraitə uyğunlaşmaq səriştəsini - belə bir əcaib mimikriyanı - dünənsiz yaşamağı bütün varlığı ilə mənimsəyərək, bütün bunları konkret iş gedişatında həyata keçirə bilir. Bu adam qətiyyən imkan verməzdi ki, onun çertyojları şifonerin altında toz basıb qalsın, əgər onlar işə keçməyibsə, başqasını çəkərdi, o da dövrə uyğun olmayanda, daha başqasını qurardı!.. Çünki Şövqüdən hər nə desən olar: hərəmxana qapısında boynunu büküb oturan xacə də, əli baltalı cəllad da... İndiki şəraitdə isə Şövqü kimi adamlar, heç vaxt əvvəlcədən kişi kimi müharibə elan edib döyüşmürlər, onlar yalnız gizli kəşfiyyat, casusluq yolu ilə əməliyyat aparırlar. Onlar qarşılarına çıxan maneəni bütövlükdə yox, altdan-altdan, asta-asta, didə-didə məhv edirlər. Bu adamlar əvəzsiz bir insanı sıradan çıxarıb məhv edərlər, sonra gəlib onun dəfn mərasimində mərhumla 40 ildən artıq dostluğu ilə fəxr etməsindən danışarlar, yaxşı-yaxşı, cani-dildən "yanıb tökülərlər!.."
       ...Övlad başqa nemətdir! Fuad Salahlının isə övladı yoxdur, o, Fuadı, Oktayı özünə oğul bilir, onların simasında özünün ardıcılını, davamçısını görür, ümidlə alışıb yanır ki, onun arzularını məhz bunlar davam etdirəcəklər. Şövqü isə bilir ki, tək Fuad Salahlı hələ gücsüzdür, onu bütövləşdirən, güclüləşdirən Oktaydır, Fuaddır, neçəneçə gözəl ideallı gəncdir, bax, bu zaman Fuad Salahlı - bütöv, köklü-budaqlı Fuad Salahlıdır. Ona görə də Şövqü bütöv Fuad Salahlını (böyük bir gücü, idealı!) parça-parça, tikə-tikə doğramağı qət edərək, onun ardıcılını, davamçısını - balasını əlindən alır! Çünki bilir ki, Salahlılar arta bilərlər, daha böyük, gücçatmaz maneəyə çevrilə bilərlər, ona görə də onların kökünü kəsmək, onları davamçıdan, övladdan, nəsildən məhrum etmək istəyir... Bu zaman Şövqü əla düşünülmüş taktiki sxem hazırlayır: Salahlının əsas davamçısını - Fuadı uçurumun lap kənarından xilas edir və digər psixoloji üsullardan istifadə edərək (məsələn, istedadlı, yüksək nəzəri səviyyəhətta ədalətli olmasını, özünün dəindiyədək gördüyü işlərdən narazı olduğunu "sübut edərək") Fuadı ram eləyir... Daha sonralar Fuad Şövqünün əsl simasını, kimliyini öyrənir və bundan sonra da Şövqünün iş üsullarını, Şövqü prinsiplərini, Şövqü əqidələrini - bütöv bir Şövqüzmi tədriclə mənimsəyir, özünküləşdirir.
       Ancaq canında-qanında Şövqü əlamətləri olan Fuad üçün əsl, kişi insan nümunəsi uzaqda deyildi, öz doğma evində idi - atası idi, həmçinin, o, Fuad Salahlıtək bir adamın tələbəsi olmaq kimi bir xoşbəxtliyə malik idi! Fuadda isə, əksinə, getdikcə məhz özünüqoruma "yarağı" möhkəmlənərək, "Şövqü prinsipləri" ilə də "zənginləşir".
       Başqa-başqa məqamlarda Fuad Salahlı Şövqü haqqında "konyukturşik" (prinsipsiz adam), Şövqü isə Salahlı haqqında "neudaçnik" (müvəffəqiyyətsiz adam) deyir! Povestdəki bu iki mövqeyin fərqi də məhz prinsip haqqındakı iki əks həyatayanaşma yolu ilə bağlıdır. "Neudaçnik" Fuad Salahlının həmfikri Oktayın "xoşbəxtlik və əzab gətirən prinsiplər" haqqındakı mövqeyi ilə razılaşmayan, "konyukturşik" Şövqünün "adamı" Fuada elə gəlir ki, hər hansı bir konkret dövrün tələblərinə cavab vermək özü də bir prinsipdir. O, dövrün qəbul etmək istəmədiyi prinsiplər, əqidələr üzərində əsib durmağı məqbul hesab eləmir. Bax, bu zaman prinsipsizliklə "dəqiq məqsədlər" konsepsiyası birləşərək, həm insanı, həm də onun görəcəyi böyük işin mahiyyətini heçə endirir. Fuad öz fikirlərini sübut eləmək üçün, əqidələri yolunda qurban gedən ilk xristianları, islam şəhidlərini misal gətirir, bəs görəsən, niyə misallarını davam etdirə bilmir, Nəsimini, Brunonu və neçəneçə zamanın özündən də əbədi olan, yaşadığı dövrlərin dediklərinə əməl etmədiklərinə görə bütün dövrlər üçün prinsipiallıq mücəssəməsinə çevrilən adamları xatırlamır?! B.Şounun zarafatyana aforizmlərindən birində deyilir ki, ağıllılar dünyaya uyğunlaşırlar, axmaqlar isə dünyanı özlərinə uyğunlaşdırmağa cəhd edirlər, elə buna görə də dünyanı dəyişdirir və tarixi axmaqlaşdırırlar. Şövqü və Fuad belə "ağıllıardandır"... Birinci tərəfi "dəqiq məqsədlər" olan "prinsipsizlik" ideyasının ikinci mühüm tərəfi də "dünənsiz yaşamaq"dır. Bu əslində o deməkdir ki, sən keçmişdə etdiklərin üçün nə peşimansan, nə də cavabdehsən, çünki keçmişdə səndən başqa şey tələb edirdilər, indi isə ayrı bir şey tələb edirlər, indi nə etsən olar, axı, onsuz da sən gələcəkdə yaxşı işlər görəcəksən! - Bu elə bir əyridüşüncənin, şikəst mövqeyin bəliridir ki, onu bir qədər də davam etdirsən, ən rəzil hərəkətlərə, nəzəriyyələrə belə haqq qazandırmaq mümkündür; hətta insanların kütləvi fiziki sağlamlığı naminə anormal körpələri tələf edən qədim yunanlara da, bəşəriyyətin gələcək səadəti naminə, onların bir hissəsini qırmağı təklif edən maltusçusayaq konsepsiyalara da! Povestin epiqrafındasa oxuyuruq: "İşlənmiş günahları sonrakı yaxşılıqlarla yumaq fikri, gələcək bəxtiyarlıq naminə hazırkı yamanlıqlara bəraət qazandırmaq ideyası Zen əxlaqına kökündən ziddir". Sufilərin dörd pillədən (şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət) keçən yolu, Dostoyevski Raskolnikovunun faciəvi sarsıntıları, Kamyunun "Alman dostuma məktubu"nda dedektivləri məhz bu əxlaqi axtarışların məbədinə gətirir və buradan qaldırır insanı. F.Engels isə yazırdı: "Şəxsiyyət nə etdiyi ilə deyil, həm də bunu necə (kursiv bizimdir - R.U.) etdiyi ilə xarakterizə olunur". Zen fəlsəfəsində və Engelsin ibrətamiz cümləsində ifadə olunan və çağımız üçün də qətiyyən əhəmiyyətini itirməyən bu böyük humanist fikirlərlə Şövqü və Fuad "prinsiplərinin" qəti əksliyi göz qabağındadır. Elə bütün dövrlərdə olduğu kimi, indi də prinsipiallıq, dəyişməz əqidə, məslək uğrunda əbədi mübarizə davam edir. Sanki Fuad Salahlının faciəli taleyi Oktay üçün də gözlənilir; əbəs yerə Fuadın ürəyinə dammır ki, Salahlının dəfnində nitq söyləyən Oktay həm də özünə, öz gələcək taleyinə ağı deyir. Biz Salahlı ilə Şövqünün mübarizəsinin davamını nəsillər mübarizəsi kimi, startda imkanları Fuadla eyni olan Oktayla Fuadın əks əxlaqi mövqelərində görürük...
       Bəs necə olur ki, Şövqünün içərisində az qala həll olmuş, əriyib yoxalmış Fuad özünə qayıda bilir?!
       Yox! Biz burada hind filmlərində olduğu kimi, mənfi qəhrəmanın hansı bir hadisənin təsiri nəticəsindəsə birdən müsbət qəhrəmanın qarşısında diz çökərək bağışlanmaq diləməsinin şahidi olmuruq. Bu özünəqayıdış gündən-günə qövr eləyən, əbədi narahatlığa, əzaba səbəb olan hisslərin, nəhayət, ağıl məntiqi ilə calanaraq insanda özünənifrət yaratması nəticəsində baş verir. Ürəyindən keçən giziltini, sentimentallığı özündən qovmağa çalışan Fuadda çoxdan başlamış mənəvi ağrıların təbii davamı mütləq böhranla nəticələnməliydi. Özü də Fuadın böhranı, "öz-özü ilə görüşü" - məhz Fuad Salahlının dəfni günü olmalıydı! Bu elə bir gündür ki, eyni bir Fuad xarici qonaqları qarşılayarkən "bu gün bizimçün çox sevinclibir gündür", Salahlının dəfnində isə "bu gün bizimçün çox kədərli bir gündür" deyir! Bu elə bir gündür ki, Fuad Salahlını bütün arzuları ilə birlikdə dəfn edirlər, Fuadın isə arzuları həyata keçir! (Onu daha yüksək vəzifəyə layiq görüblər.) Və bu zaman Fuadın günahları - BMV-li oğlan qarşısında alçalması, çox böyük şərəfsizlik edib atasının adını biabırçı halda divara yazması, Asyaya xəyanəti, dogma ata-anasına yadlaşması, cinayətə rast gəlib onu gizlətməsi və nəhayət, şüurlu şəkildə etdiyi ən böyük səhvi - Fuad Salahlıya dönüklüyü - Şövqüyə təslimçiliyi (bir görün, insan necə damcıdamcı, mərhələ-mərhələ məhv olarmış!) - bir-birinin üstünə qalaqlanaraq, onun mənəviyyatını sarsıdır. Fuad bir də ayılıb görür ki, o bütün varlığını, heysiyyətini, kişiliyini itirmişdir, o bütün doğma, əziz olan varlıqlardan uzaqlaşmışdır, görür ki, o qəti olaraq müəyyən bir dünyanın adamı deyil, aralıq dünyanın adımıdır. Duyur ki, sevdiyi arvadı, uşaqları, pulu, vəzifəsi olsa da, xoşbəxtlik sarıdan əbədilik qısırdır. Müəllimigildə yediyi limon qabığı da, doğmaca evlərindəki akvarium balıqları da, anasının ütülədiyi paltarların iyi də - malik olduğu bütün naz-nemətlərdən daha əzizdi, da istəklidi... Fuad ikinci dəfə özünün ayda bir dəfə gəldiyi, Rumiyyənin tərbiyəsini görmüş uşaqlarının isə iyrənib gəlmədiyi ata evində - oğlanlarının şəklini atası Qurbanın çarpayısı yanında asılmış görəndə sarsılır: - "Fuadın içindən buğum-buğum qalxan, boğazını qəhərlə tıxayan, gözlərini dumanlandırıb dolduran duyğu-peşimançılıq, günahlılıq, nisgil idimi bu, qəribə, izahsız, dolaşıq dünyada qəribə, izahsız, dolaşıq insan münasibətlərinin, ata-oğul, ailə, nəsil əlaqələrinin pırtlaşıq kələfiydimi, bilmirdi, nə idi bu bağrını çatladan, nə idi axı..." Fuadın oğlanları isə tamam yad mühitdə tərbiyələnib böyüyür... Fuad yəqin bunu da anlamalıydı ki, onun övladları mərd atasının - Qurban kişinin deyil, Şövqünün nəslini davam etdirəcəklər. Doğma nəvələri ola-ola, Qurban kişinin nəsli kəsiləcəkdir! Fuad məhz bu anda dərk edir ki, həmişə nəyisə itirə-itirə yüksəlib, amma əslində heç nə qazanmayıb. Özü də elə şeyləri itirib ki, onu bir də heç vaxt qazanmaq mümkün olmayacaq!… Düşünür…, düşünür və nəhayət Çərkəz ananın yanına qayıdır: "Gəldim balıqların suyunu dəyişməyə".
       Biz buna nə deyiriksə deyək: özünəqayıdışmı, təmizlənməmi, Yeni Çağ katarsisimi, Buddasayağı daxili işıqlanmamı, Karmanın genetik təcəllasımı, Tolstoyun əxlaq fəlsəfəsinin yeni təsdiqimi, -əslində, mahiyyət birdir ki, birdir. Bu - hər yerdə və hər zaman şəxsiyyətin özünü dərk etməsi, özünə qayıtması kimi böyük bir mənəvi intibahın, əxlaqi inqilabın gerçəkləşməsidir. Bu mənəvipsixoloji çevrilişin, özünəqayıdışın ümumbəşəri əhəmiyyəti isə odur ki, bu dünyada ocağa dönüklükdən də yaman dərd olmadığına inanırsan!… Bu itirgənli çevriliş - son çağın ağrılı Azərbaycan özünəqayıdışını da ifadə edir.
       Anarın özünəqayıdış çarpışmalarında bulunan Fuadı həm də bir təzadlı milli obraz olaraq qloballaşma çağında başqa mədəniyyətlərdə əriyib itməyin, özünə yadlaşıb puç olmağın faciəvi sonuclarını öncə görükdürür. Bu ayıldıcı sağlam ideyanın mədəniyyətimizdə varlığı - qloballaşma epoxasında Azərbaycanın itirgənliksiz təbii çağdaşlaşmasının ən möhkəm milli-mənəvi təməllərindəndir.