Müharibədən sonrakı dövr Azərbaycan ədəbi tənqidini və ümumiyyətlə,
ictimai fikrini tədqiq edərkən, elə bilirəm ki, həmin illərdə ortaya çıxmış «Səriyyə
məsələsi» xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və ən başlıcası isə, bir tərəfdən vulqarsosioloji
təfəkkür tərzində, digər tərəfdən isə, yalançı xəlqilik konsepsiyasının
süqutu üçün dönüş mərhələsi təşkil edir.
«Körpüsalanlar» və bu povestin qəhrəmanı Səriyyə obrazı həm bədii-estetik
cəhətdən, həm də mövzu baxımından Azərbaycan nəsrində tamam yeni bir hadisə idi
və özü ilə keyfiyyət dəyişikliyi gətirdi, ədəbi mərhələyə çevrildi, eyni zamanda,
ədəbi tənqiddə həmin dediyim dönüş mərhələsinin yaranmasına səbəb oldu.
İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının ən səriştəli tədqiqatçılarından biri, bizim gözəl
tənqidçimiz Yaşar Qarayev yazırdı: «Söyüdlü arx» (1958), «Körpüsalanlar» (1960),
«Dağlar arxasında üç dost» (1963) – bu əsərlərdə ifadə olunan yenilik, hər şeydən
əvvəl, müəllifin «müsbət qəhrəman» və «mənəvi gözəllik» anlayışını o illərin
stereotip ölçü, qəlib və normalarından fərqləndirən cəhətlərdən idi. Belə ki, müəllif
bilavasitə mövcud ədəbi ənənədən yox, həyatdan, ictimai və mənəvi-əxlaqi inkişafda
yeni mərhələnin formalaşdırdığı nəslin üzərində müşahidələrdən çıxış edərək,
müasir insan, məişət və əxlaq haqqında öz anlayışlarını irəli sürürdü.» («Xarı
bülbülün nağılı», Bakı, 1995, səh. 19.)
Mən «Körpüsalanlar»a qarşı həmin qaragüruh hücumunun təfərrüatına varmaq
istəmirəm, onsuz da, aradan keçən bu qırx il hər şeyi yerbəyer etdi, bu gün oxucular
ən müxtəlif dillərdə «Körpüsalanlar»ı oxuyurlar, onun haqqında o vaxt Azərbaycan
mətbuatını dolduran o cahil və nadan mülahizələr isə, indi yalnız acı təbəssüm
doğurur,– bundan artıq deyil.
Maraqlananlar isə, o dövrün mətbuatına baxa bilərlər və mən özüm də vaxtilə
ədəbiyyatımız üçün bu prinsipial məsələ ilə bağlı ətraflı yazmışam. (Ədəbi tənqid və
xarakter məsələsi, ADU-nun elmi əsərləri, Dil və ədəbiyyat seriyası, 1968, 2; Tənqid
və ədəbiyyatımızın problemləri. Bakı, 1981, səh. 174 – 189.)
Yuxarıda dediyim ədəbi tənqiddəki həmin «dönüş mərhələsi»nin prinsipial
xarakterini göstərən cəhətlərdən biri bu idi ki, Məmməd Arif (Keçən ilin nəsri
haqqında qeydlər. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 25 mart 1961), Məmməd Cəfər
(Həyatın romantikası. Bakı, 1968, səh.149) və başqaları kimi nüfuzlu qələm
sahibləri «Körpüsalanlar»a qarşı nadan hücumlara tutarlı çavablar verdilər.
Yalnız bir misal gətirmək istəyirəm: Cəfər Cəfərov Azərbaycan yazıçılarının
IV qurultayında «Ədəbi tənqid haqqında» söylədiyi məruzəsində, bu tənqidçiyə xas
olan bir açıqlıqla deyirdi: «Körpüsalanlar» povesti ilə əlaqədar olaraq özünü
göstərən avamlıqlara yol verilməməli, vaxtilə Mustafa Quliyevin dediyi «müsəlman
tənqidinin» qalıqları ilə mübarizə edilməlidir». (Əsərləri. Iki cilddə, 2-ci cild, Bakı,
1968, səh. 388-389.)
Mən «Körpüsalanlar»a qarşı bu qaraguruh hücumunu ona görə xatırladım ki,
İlyas Əfəndiyev belə gərgin bir vaxtda da o yazılara xüsusi əhəmiyyət vermirdi və
onun üçün yenə də oxucuların məktubları qat-qat artıq dərəcədə maraqlı idi.
Oxucular isə, «Körpüsalanlar»la bağlı ard-arası kəsilmədən məktublar yazırdı və
qəribə bir ehtirasla Səriyyəni müdafiə edirdi.
Əlbəttə, onlar «Azərbaycan qadını» jurnalının «təşkil etdiyi» oxucular
deyildi...
Bu sətirləri yazarkən, kiçik bir hadisə də yadıma düşdü.
O zaman mən gənc idim, universitetin ilk kurslarında oxuyurdum və atamdan
fərqli olaraq, o qaragüruh hücumu mənə çox təsir edirdi. «Azərbaycan qadını»
jurnalında çap olunan və Səriyyə surətini «ifşa» edən məktublardan birinin
müəllifinin müəllimə olduğu göstərilirdi. Mən soraqlaşıb o müəllimənin dərs dediyi
məktəbə telefonla zəng etdim və məlum oldu ki, həmin məktəbdə o adda müəllimə
işləmir. Bunu atama danışdım və dedim ki, bu məsələni açmaq lazımdı, qoy
redaksiya cavab versin ki, bu müəlliməni haradan tapıb, niyə belə təxribatlarla
məşğuldu?
İlyas Əfəndiyev gülə-gülə:
– Əşşi, sənin də işin qurtarıb də!..– dedi və bununla elə mən özüm də
sakitləşdim (sonralar da onun məni beləcə «sakitləşdirmələri» çox olub...).
O dövrün kontekstində mənim üçün çox maraqlı görünən və ədəbi tənqiddəki
bayaq dediyim həmin «dönüş mərhələsi» baxımından əhəmiyyətli olan bir məsələni
də qeyd etmək istəyirəm: «Körpüsalanlar»a qarşı Azərbaycan KP MK Bürosunun
təzyiqi ilə «Kommunist» qəzetindəki dərcin dayandırılmasından sonra başlayan
hücum kompaniyası ictimaiyyətdə elə bir ajiotaj yaratdı, elə bir çaxnaşma saldı,
oxucuların, aparıcı tənqidçilərin bu əsəri müdafiəsi elə bir müstəviyə gəlib çıxdı ki,
sözün əsl mənasında, ədəbi-ideoloji bumeranqa çevrildi və o «ifşa» məqalələri
Azərbaycan KP MK-nın 29 avqust 1962-ci il tarixli plenumunda, eləcə də Yazıçılar
Ittifaqı partiya təşkilatının yığıncağında çox ciddi tənqid olundu. (Bax: «Ədəbiyyat
və Incəsənət» qəzeti, 1 sentyabr 1962-ci il; «Ədəbiyyat və Incəsənət» qəzeti, 15
sentyabr 1962.)
İlyas Əfəndiyev üçün bu – oxucularının qələbəsi idi.
Mənim üçün qiymətli cəhətlərdən biri odur ki, İlyas Əfəndiyevin vəfatından
keçən bu beş ildə, onun haqqında sağlığında olduğundan daha artıq yazılıb.
Yalnız elə onun xatirəsinə həsr edilmiş «Sən həmişə bizimləsən» kitabına
(Bakı, «Gənclik», 1999.) ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin ağbirçək və
ağsaqqalları Mirvarid Dilbazidən, Tofiq Quliyevdən, Qılman İlkindən, Əzizə
Cəfərzadədən, Leyla Bədirbəylidən, Əziz Mirəhmədovdan, Kamal Talıbzadədən,
Süleyman Ələsgərovdan, Bəxtiyar Vahabzadədən, Tahir Salahovdan, Fərəməz
Maqsudovdan, Nəbi Xəzridən, Hüseyn Abbaszadədən, Qabildən, Ələviyyə
Babayevadan və başqalarından tutmuş, Yazıçılar Ittifaqının sürücüsü Kərbəlayi
Əliyə qədər 70-dən çox müəllifin ən səmimi hisslərinin ifadəsi olan məqalələri,
esseləri, şerləri, çıxışları toplanmışdır və mən bu sətirləri yazarkən də onların
hamısına minnətdarlıq hissi yaşayıram, eləcə də fürsətdən istifadə edib o kitabı tərtib
etmiş qələm dostlarım Dilsuzun və Abid Tahirlinin zəhmətini, İlyas Əfəndiyev
şəxsiyyətinə və yaradıcılığına çox istiqanlı münasibətlərini xüsusi qeyd edirəm.
İlyas Əfəndiyevin vəfatından sonra yazılmış o esselərdən, məqalələrdən,
xatirələrdən bəzi kiçik fraqmentləri oxuculara təqdim etmək istəyirəm.
«İlyas Əfəndiyevin dili başdan-başa musiqidir» – deyən və uzun illər boyu
onunla, necə deyərlər, «az-az görüşən, tez-tez yada düşən» dost olan bəstəkar Tofiq
Quliyev:
«İlyas Əfəndiyev qüdrətli sənətkar idi.
İlyas Əfəndiyev qayğıkeş ata idi.
İlyas Əfəndiyev gözəl baba idi.
İlyas Əfəndiyev yaxşı dost id\elə gəldi ki, İlyas müəllim gələcəkdən – iyirmi
birinci, iyirmi beşinci, bəlkə də otuzuncu əsrdən gəlmiş bir insandır.
Biz – yeni-yeni nəsillər onun öz əsrində (yəni bütün əsrlərdə!) onunla həmişə
yenidən görüşəcəyik...».
Polad Bülbüloğlu:
«Nə İlyas müəllimin dəfnində, nə də teatrın açılışında mən böyük
ağsaqqalımıza demək istədiyim sözləri deyə bilmədim. Kövrək hisslər məni bürüdü.
Gözlərim doldu. Sözlər qırıq-qırıq oldu. Amma indi, elə həmin ovqatla demək
istədiklərimi ağ vərəqələrə köçürə bilirəm:
– Irəliyə baxın, əziz İlyas müəllim! Və inanın ki, nə qədər səhnəmiz var, o heç
vaxt Nərminsiz, Kamransız, Nargiləsiz, Natəvansız – qəribə talelər yaşayan,
mahnıları ulu dağlarda qalan insanlarsız olmayacaq. Xoşbəxt ruhunuz həmişə
səhnəmizin divarları arasında, başımızın üstündə olacaq!
Rahat yatın, ustad!
Siz həmişə bizimlə olacaqsınız!».
Həsənağa Turabov:
«Azərbaycan milli teatr sənəti möhtəşəm bir binadır. Bu sənət sarayı
«Axundov teatrı» təməli üzərində yüksəlirsə, onun özünəməxsus mərtəbələrini
«Mirzə Cəlil teatrı», «Hüseyn Cavid teatrı», «Cəfər Cabbarlı teatrı» təşkil
etməkdədir. Aydın məsələdir ki, milli dramaturgiyamızdakı imzalar çoxdur, amma
müəllifin adı yalnız o zaman müstəqil teatr lövhəsinə yazılır ki, yazar öz taleyini
məhz teatrla bağlasın, Belinskinin təbirincə desək, «teatrda doğulsun və teatrda da
ölsün». Burada fiziki ölüm yeni – mənəvi, bədii, sənət həyatına keçid kimi anlaşılır
və hər hansı sənətçidən ötrü bundan xoşbəxt tale yoxdur...
İlyas Əfəndiyev ömrü boyu bu xoşbəxtliyə doğru getməkdəydi və sonuncu
niyyəti onu arzuladığı mənzilə çatdırdı.
Çünki Azərbaycan milli teatr sənətinin ulu binasının ən incə, lirik, həssas və
qeyrətli mərtəbəsi artıq «İlyas Əfəndiyev teatrına» məxsusdur...».
Vaqif Bayatlı Önər:
«Əziz İlyas müəllim! Siz çiyinlərinizi, ürəyinizi, həyatınızı verib Azərbaycanı
XXI yüzilliyin astanasına gətirib çıxardınız...».
Bəlkə də sitatları həddən arıq gətirdim, amma buna məni o yazıların (həm də
yalnız sitat gətirdiklərimin yox, hamısının!) səmimiliyi, orada ifadə olunan
hissiyyatın saflığı sövq etdi, çünki o səmimilik də, o hissiyyat saflığı (və zənginliyi!)
də İlyas Əfəndiyevin özünün təbiətinə çox xas olan bir cəhət idi və başqalarında da
həmin səmimiyyəti, həmin hissiyyatı yüksək qiymətləndirirdi.
Mən İlyas Əfəndiyev haqqındakı xatirələrdən, məqalələrdən bu kiçik parçaları
ağ kağıza köçürürəm və qoca Abbas Tufarqanlının fikrimin dərinlərində həmişəlik
ilişib qalmış iki misrasını eşidirəm:
Bu dünya karvansaradı,
Hər gələn qonar, əylənməz...
O xatirələr, məqalələr, esselər müəlliflərinin də bir işıqlı qismi bu gün artıq
haqq dünyasındadı...
Vəfatından sonra İlyas Əfəndiyevdən bəhs edən böyük albom nəşr olundu
(Bakı, «Işıq», 1996), Əmin Əfəndiyev «İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı» mövzusunda
doktorluq dissertasiyası müdafiə etdi və həmin dissertasiya əsasında yazılmış
eyniadlı monoqrafiyası (Bakı, «Elm», 2000), eləcə də onun hazırladığı «İlyas
Əfəndiyev. Biblioqrafik göstərici» kitabı (Bakı, «Çinar-Çap», 2002) çapdan çıxdı
və yeri düşmüşkən, mən, İlyas Əfəndiyevin ədəbi irsinin öyrənilməsində və xüsusən
də toplanmasında bu tədqiqatçının xidmətlərini xüsusi qeyd etmək istəyirəm.
Səidə Şahbazovanın «İlyas Əfəndiyevin tarixi dramları» monoqrafiyası (Bakı,
«Ağrıdağ», 2002.) nəşr olundu.
Bu müddət ərzində İlyas Əfəndiyevin özünün əsərləri müxtəlif teatrlarda
tamaşaya qoyuldu, ömrünün son illərində yazdığı əsərlərdən ibarət «Sən ey böyük
Yaradan» adlı kitabı nəşr olundu (Bakı, «Şərq-Qərb», 1997), vaxtilə yazılmış,
tamaşaya qoyulmuş bir sıra əsərləri ilk dəfə dərc edildi və o tamaşalar da, o kitab da,
o əsərlər də mətbuatda geniş işıqlandırıldı, böyük uğur qazandı...
Mühüm hadisələrdən biri də o oldu ki, İlyas Əfəndiyevin yeddi cilddən ibarət
«Seçilmiş əsərlər»i latın qrafikası ilə nəşr edildi. Bu nəşri hazırlamaq üçün İlyas
Əfəndiyev yaradıcılığına yaxından bələd olan, bu yaradıcılığı yüksək
qiymətləndirən, İlyas Əfəndiyevin şəxsiyyətinə dərin hörmət bəsləyən Ağamusa
Axundov, Anar, Vaqif Bayatlı Önər, Bəxtiyar Vahabzadə, Bəkir Nəbiyev, Dilsuz
Mustafayev, Əmin Əfəndiyev, Əziz Mirəhmədov, Həsənağa Turabov, İlham
Rəhimli, Kamal Talıbzadə, Timuçin Əfəndiyev, Vilayət Quliyev, Yaqub Ismayılov
və Yaşar Qarayevdən ibarət Redaksiya heyəti yarandı, mən Baş redaktor oldum və
çox gərgin hazırlıq işindən sonra, yeddi cildliyi nəşr etdik (Bakı, «Çinar-Çap»,
2002).
İlyas Əfəndiyevin sağlığında Azərbaycan dilində dörd dəfə «Seçilmiş əsərlər»i
nəşr olunmuşdu: bir cildliyi (Bakı, «Azərnəşr», 1959), iki cildliyi (Bakı, «Azərnəşr»,
1-ci cild – 1964, 2-ci cild – 1965), dörd cildliyi (Bakı, «Azərnəşr», 1-ci cild – 1969,
2-ci cild – 1970, 3-4-cü cildlər – 1973) və nəhayət, altı cildliyi (Bakı, «Yazıçı»,
1984).
Təxminən 250 çap vərəqi həcmində olan yeddi cildlikdə İlyas Əfəndiyevin
əsas əsərləri, o cümlədən, indiyədək heç bir kitabına düşməyən hekayələri, pyesləri
və başqa yazıları toplanmışdır və bu nəşrin ciddi uğurlarından biri də odur ki, İlyas
Əfəndiyevin ədəbiyyat, sənət haqqında məqalələri ilk dəfə bir yerə toplanaraq 35
çap vərəqi həcmində ayrıca bir cild kimi (sonuncu – 7-ci cild) nəşr olundu.
İlyas Əfəndiyev yalnız bir yazıçı kimi yox, eyni zamanda, dövrün vulqarsosioloji
doqmalarına heç vəchlə yaxın durmayan və əsərin bədii-estetik cəhətlərini
əsas götürən tənqidçi kimi də Azərbaycan ədəbi prosesində aktiv iştirak edirdi və
onun yeddi cildlik «Seçilmiş əsərlər»i əyani şəkildə göstərdi ki, İlyas Əfəndiyev
yalnız milli bədii ədəbiyyatın deyil, ictimai fikrimizin də inkişafında mühüm
xidmətlərə malikdir.
Yeddicildliyi oxucular (yeni bir epoxa oxucuları!), böyük maraqla qarşıladı,
ədəbi tənqid bu nəşri yüksək qiymətləndirdi və bir daha məlum oldu ki,
yaradıcılığının böyük əksəriyyəti sovet dövrünə düşən İlyas Əfəndiyev böyük sovet
yazıçısı yox, böyük Azərbaycan yazıçısıdır, onun istisnasız olaraq, bütün hekayələri,
romanları, povestləri və pyesləri, hətta məqalələri sistemə, ideologiyaya yox,
ədəbiyyata məxsusdur.
İlyas Əfəndiyev bədii əsərləri ilə ideologiyaya yox, ədəbiyyata xidmət
etmişdir.
Bu sözlərin həqiqət olduğunu, burada qətiyyən heç bir mübaliğəyə yol
verilmədiyini, elə bilirəm ki, həmin yeddicildlik yaxşı təsdiq edir, İlyas Əfəndiyevin
bəyəndiyi bədii surətlərdən birinin – Şərifin dediyi kimi, «subutalnı, dokumentalnı».
Bir kitabı da ayrıca qeyd etmək istəyirəm: İlyas Əfəndiyev vəfat etdikdən
sonra, mətbuatda onun haqqında çox yazılar çap olundu və mən hər gün sübh tezdən
öz yazı-pozu işlərimi onunla başladım ki, İlyas Əfəndiyev haqqında mətbuatda dərc
edilmiş həmin yazılardan səciyyəvi hesab etdiyim kiçik hissələri (bəzən yalnız bircə
cümləni...) olduğu kimi kompüterə köçürdüm və beləliklə, İlyas Əfəndiyev
haqqında, mənim düşüncəmə görə, maraqlı bir kitab yarandı.
Salnamə səciyyəli bu kitab – «Sənətkarın ikinci ömrü. (İlyas Əfəndiyev. Beş
ilin salnaməsi)» onun vəfatının beşinci ildönümündə nəşr olundu (Bakı, «ÇinarÇap
», 2002).
Həmin kitaba mən belə bir kiçicik ön söz yazmışdım:
«1996-cı il.
3 oktyabr. Cümə axşamı.
Saat 13.45.
İlyas Əfəndiyevin dünyasını dəyişdiyi il, gün, saat, dəqiqə...
Bu tarixdən sonra İlyas Əfəndiyevin – yazıçının, mütəfəkkirin, vətəndaşın –
ikinci ömrü (sənət ömrü! yaradıcılıq ömrü! əməllər ömrü!) başlanır...
Bu ömrün – sənətkarın ikinci ömrünün – müddəti (davamlığı, uzunluğu) insan
ömrünün çərçivəsi ilə müqayisəyə belə gəlmir və sənətkarın bu dünyada qoyub
getdiyi Sözün əhəmiyyəti, əslində, o ikinci ömrün zaman vahidinə çevrilir...
İlyas Əfəndiyev ömrü davam edir...
İlyas Əfəndiyev haqq dünyasına köçdüyü bu beş ildə – 1996-cı ilin
oktyabrından 2001-ci ilin oktyabrınacan – sənət adamları, yazıçılar, alimlər,
jurnalistlər, adi oxucular mətbuat səhifələrində onun haqqında məxsusi qələmə
alınmış bir çox xatirələrdən, məqalələrdən başqa, müxtəlif mövzulu yazılarında,
müsahibələrində də tez-tez onu nisgil dolu bir səmimiyyətlə xatırlamış, İlyas
Əfəndiyevin şəxsiyyəti və yaradıcılığı haqqında, bu yaradıcılığın XX əsr
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafındakı rolu barədə ürəkdolusu bir hərarətlə söz
demiş, onunla bağlı tarixi faktlara diqqət yetirmiş, müxtəlif məlumatlar vermişlər.
Mətbuatdakı, nəşr olunan kitablardakı həmin yazıların, məlumatların hamısını
izləmək praktiki cəhətdən mümkün deyil.
Bu beş ildə İlyas Əfəndiyev yaradıcılığı haqqında nəşr olunmuş
monoqrafiyaları, «Sən həmişə bizimləsən» adlı xatirələr kitabını, onun
şəxsiyyətindən və yaradıcılığından bəhs edən məqalələri, xatirələri, deyilən fikirləri,
mülahizələri, açıqlanan faktları bir yerə toplasan, neçə cilddən ibarət bir nəşr ola
bilər.
Mən, salnamə xarakterli bu kitabda, həmin yazılardan elə kiçicik hissələr seçib
oxucuya təqdim etməyə çalışdım ki, mövzunun ehtiva dairəsi imkan daxilində
əhatəli olsun, İlyas Əfəndiyevin şəxsiyyəti və yaradıcılığı, eləcə də, onun müasir
Azərbaycan ictimai fikrindəki yeri barədə dəqiq təsəvvür yaratsın.
Yazılardan seçdiyim nümunələrdə, mən, təbii ki, müəlliflərin üslubuna
toxunmamışam. Həmin nümunələr mətbuatda necə getmişdirsə, bu kitabda da eləcə
verilmişdir.
1 noyabr 2001-ci il.
Bu kitabı da oxucular hərarətlə qarşıladı.
Bəli, bu müddət ərzində mətbuat İlyas Əfəndiyevdən çox yazdı...
Onu xatırladılar, onu alqışladılar, ona məşhur pyesinin adına uyğun, «sən
həmişə bizimləsən» dedilər...
Və yeganə çatışmayan cəhət isə o oldu ki, daha onun özünə oxucu məktubları
yazılmadı, onun iş kabinetində onun özünə ünvanlanmış telefon zəngləri daha
səslənmədi...
4.
Bu gün mənim üçün əlamətdar görünən bir cəhət də odur ki, İlyas Əfəndiyevin
dostları da, eyni zamanda, onun oxucuları idi və onların həm İlyas Əfəndiyevin
şəxsiyyətinə, həm də yaradıcılığına böyük hörmət və məhəbbətləri var idi. Əslində
bu, eyni zamanda, ədəbiyyatla, sənətlə bağlı mövqelərin, zövqlərin, istəklərin birliyi
idi.
Onun dostları elə də çox deyildi (Molla Cumanın məşhur misrası, elə bilirəm
ki, burada yerinə düşür: «Dərdi qanan ya bir ola, ya iki...»), amma düşməni isə,
ümumiyyətlə, yox idi. Paxıllıq edən, ədəbi qısqanclıq hissini boğa bilməyən, gözü
götürməyən, əlbəttə, var idi, amma – düşməni – yox idi və elə bilirəm ki, yazıçılar
aləmindəki, – xüsusən, 40 – 50 – 60-cı illərdə – intriqalar burulğanını nəzərə alsaq
və bura onu da əlavə etsək ki, dövrün, hakim ideologiyanın, sistemin yaratdığı abhava
həmin «intriqalar burulğanının» daha da qızışması üçün gözəl münbit zəmin,
əlverişli şərait yaradırdı, bu fakt, yəni İlyas Əfəndiyev «düşmənsizliyi» onun
şəxsiyyəti haqqında az söz demir.
Bununla əlaqədar orasını da xüsusi qeyd etmək istəyirəm ki, İlyas Əfəndiyev
ötkəm adam idi, sözü şax üzə deyən və heç kimdən çəkinməyən, öz sərbəstliyini,
ləyaqətini qiymətləndirməyi və qorumağı bacaran bir şəxsiyyət idi.
Yenə Bəxtiyar Vahabzadədən bir sitat gətirmək istəyirəm, çünki İlyas
Əfəndiyevlə bağlı bu da dəqiq bir müşahidədir: İlyas Əfəndiyev «hər adamla
ünsiyyət bağlamaz, onun öz ətrafı, öz həmsöhbətləri olardı. O, istedadsız, sırtıq,
mütaliəsiz, dayaz adamlardan qaçardı. Amma istedadlı, mütaliəli və ziyalı
adamlarla... söhbətdən ləzzət alardı. Çünki özü daxilən ziyalı adam idi. Dərin
mütaliəsi var idi. Mən cəsarətlə deyə bilərəm ki, yazıçılar içərisində Qərb və rus
ədəbiyyatını onun qədər dərindən bilən qələm sahiblərini barmaqla saymaq olar».
Mən, indi əlçatmaz, ünyetməz bir uzaqlıqda qalmış 60-cı illərin ikinci
yarısında namizədlik dissertasiyası yazırdım və o zaman M.F.Axundov adına Dövlət
kitabxanasında həmin 30-40-50-ci illərin bütün respublika mətbuatını səhifə-səhifə
vərəqləmişdim: bir çox görkəmli yazıçı və şairlərimizdən fərqli olaraq, İlyas
Əfəndiyevin kimisə «ifşa» etməsinə, sonralar peşmançılığını çəkəcəyi, cürbəcür
bəraət bəhanələri gətirməyə məcbur olacağı hansısa bir «ifşa» məktubuna (o
zamanın geniş yayılmış «ədəbi janrına»!) imza atmasına rast gəlməmişəm, çünki
belə hadisə olmayıb.
O dövrün ədəbi-ictimai həyatını öyrənənlər bu faktın nə demək olduğunu daha
yaxşı qiymətləndirə bilərlər (və qiymətləndirirlər!).
Amma onu «ifşa» edən yazılar var...
İlyas Əfəndiyevin uşaqlıq dostlarından mən, ancaq heykəltəraş Cəlal
Qaryağdını və tarixçi, professor Əhəd Bağırzadəni tanıyırdım və onlar sonralar da
hərdənbir əlaqə saxlayırdılar, bəzən görüşürdülər, bəzən də uzun illər
görüşmürdülər. Buna görə də İlyas Əfəndiyev vəfat edəndə və Cəlal Qaryağdı
başsağlığı verməyə gələndə (Əhəd Bağırzadə isə daha əvvəl vəfat etmişdi), məni
qucaqlayıb uşaq kimi ağlaması və:
– İlyasın ölümü mənim belimi sındırdı,– deməsi, bu sözləri dedirdən kədərin
təbiiliyi, doğrusu, mənim üçün bir az gözlənilməz oldu və hətta mən, nədənsə, elə
bil ki, onun qarşısında özümü bir az günahkar hiss etdim.
Beş ildən sonra, 2001-ci ildə Cəlal Qaryağdı da rəhmətə getdi və bu sözləri
yazarkən bu uşaqlıq dostlarının haqq dünyasındakı ruhları qarşısında indi özümü bir
balaca rahat hiss edirəm: Cəlal müəllim uzun illərdən bəri üzərində işlədiyi Cəfər
Cabbarlı heykəlini bitirmişdi və o heykəl Xızıda ucaldılmalı idi, ancaq bunun üçün
vəsait çatışmırdı. Mən BMT-nin Azərbaycandakı nümayəndəliyini bu işə cəlb edə
bildim və o heykəlin açılış mərasimində onunla birlikdə iştirak etdim. Indi Cəlal
Qaryağdının əsl sənətkarlıqla yaratdığı o heykəl Cəfərin ana yurdunda ucalmaqdadı.
İlyas Əfəndiyevin daima xatırladığı ən yaxın uşaqlıq və yeniyetməlik dostu
haqqında da yazmaq istəyirəm: Məhəmməd adlı o oğlanla Füzulidə bir məktəbdə
oxuyublar, Məhəmməd iki sinif irəlidə imiş və təxminən 16-17 yaşları olanda – 30-
31-ci illərdə – yeni hakimiyyəti, yerli bolşeviklərin rəhbərliyini və əməllərini heç
cürə qəbul etmədikləri üçün, İlyasla Məhəmməd qərar veriblər ki, Irana qaçıb,
oradan Türkiyəyə gedib Azərbaycan uğrunda mübarizə aparacaqlar, həmfikirlərini
başlarına toplayıb yenidən Azərbaycana qayıdacaqlar. Nəhayət, bir gün sözləşirlər
ki, səhər tezdən görüşüb Arazı keçsinlər. Sübh tezdən sözləşdikləri yerdə görüşürlər.
İlyas Əfəndiyev deyirdi: «Çayı keçməyə hazırlaşırdıq ki, birdən-birə anam,
atam, balaca qardaşlarım, bacılarım yadıma düşdü. Fikirləşdim ki, bunları burda
qoyub gedirəm, axırları necə olacaq? Bolşeviklər atama, anama, bütün ailəmizə
zülm edirdilər, fikirləşdim ki, bu zülmə necə tab gətirəcəklər? Bunlar bu vəziyyətdə
qalır burda, mən Türkiyədə necə rahat yaşaya bilərəm? Məhəmmədə dedim ki, yox,
mən getmirəm. Nə qədər elədisə də, getmədim. Məhəmmədlə vidalaşdıq, onu
ötürdüm, üzüb Arazı keçdi, mən geri qayıtdım».
İlyas Əfəndiyev, dediyim kimi, Məhəmmədi tez-tez xatırlayırdı, onun çox
ağıllı və bacarıqlı olduğunu deyirdi və şübhə etmirdi ki, əgər, salamat qalıbsa,
hörmətli bir adam olub.
Sonralar mən Türkiyə səfərlərim zamanı həmişə bu adamı axtarırdım, onun
haqqında soraqlaşırdım və nəhayət 90-cı illərin əvvəllərində Türkiyədə yaşayan
mühacirlərimizin köməkliyi ilə onun kimliyini müəyyənləşdirə bildim:
mühacirətdəki Azərbaycan milli azadlıq hərəkatının görkəmli xadimlərindən biri –
Məmməd Azər Aran.
52-53 illik xəbərsizlikdən sonra gələn bu soraq İlyas Əfəndiyevi çox
sevindirdi və ona çox da təsir etdi. Atam, Məmməd Azər Arana məktub yazdı və
mən o məktubu ünvanına çatdıra bildim. Mənə deyilənə görə, Məmməd Azər Aran
da bu məktuba çox sevinib, sovet rejimindən İlyas Əfəndiyevlə birlikdə qaçmaq
istədiklərini təfərrüatı ilə xatırlayıb, ancaq çox da təəssüf ki, o zaman o, artıq ağır
Parkenson xəstəliyinə tutulmuşdu və azacıq sonra da vəfat etdi.
Mən onun vəfat etdiyini atama demədim və məktubuna cavabın gəlməməyinə
belə bir bəhanə gətirdim ki, ağır xəstədir, deyir, belə bir vəziyyətdə mən İlyasa
cavab yazmaq istəmirəm, sağalan kimi Bakıya gedib özüm İlyasla görüşəcəyəm.
İlyas Əfəndiyev sidq-ürəkdən gələn bir pərişanlıqla:
– Bəs həkimləri nə deyir?– soruşurdu.
Mən də:
– Deyirlər sağalacaq,– deyirdim.
Sonra İlyas Əfəndiyev özü vəfat etdi...
Türk Kültur Dərgisi «Azərbaycan» 1996-cı il oktyabr nömrəsində yazırdı:
«Bakıdan aldığımız acı xəbər Azərbaycan Kültur Dərnəyi Yönetimi və
mənsublarını acılara boğdu.
Azərbaycan Cümhuriyyətinin olduğu qədər, Türk Dünyasının da ən böyük
dram yazarlarından biri olan İlyas Əfəndiyev Bakıda Tanrının rəhmətinə qovuşdu.
İlyas Əfəndiyev 72 illik kommunist rus işğalı dönəmində Kommunist
partiyasına üzv olmağı rədd edən görkəmli şəxsiyyətlərdən biri idi. O, sovet
ordusunun Azərbaycanı işğal etdiyini, Azərbaycan xalqının bir müstəmləkə həyatı
yaşadığını gördükdən sonra, mühacirətdə Müsavat Partiyasının rəhbəri olmuş
Məmməd Azər Aranla birlikdə Türkiyəyə qaçmağa qərar vermişdir. Lakin son anda
atası onun qaçmasına mane olmuşdur».
Bu hadisənin əslində necə olduğunu mən yazdım. «Azərbaycan» dərgisi isə,
İlyas Əfəndiyevin xatirəsinə həsr olunmuş həmin yazıda Məmməd Azər Aran
haqqında da məlumat verir: «Məmməd Azər Aran Irandan keçməklə Türkiyəyə
gəlmiş, Hərbi tibb fakültəsinə daxil olmuş və buranı bitirdikən sonra türk ordusunda
hərbi həkim kimi xidmət etmişdir. Əsəb xəstəlikləri üzrə mütəxəssis olan Məmməd
Azər Aran polkovnik rütbəsinə kimi yüksəlmişdir. O, Türkiyəyə gəldikdən sonra,
Müsavat Partiyası sıralarına üzv yazılmış və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ən
mötəbər silahdaşlarından biri olmuşdur. Məmməd Azər Aran, Kərim Odər rəhmətə
getdikdən sonra Müsavat Partiyasına rəhbərlik etmişdir».
Orası da yadıma gəlir ki, 60-cı illərin əvvəllərində Türkiyəyə getməyə
hazırlaşan Mehdi Hüseyn bir axşam bizə gəlmişdi. O zaman Türkiyəyə getmək, az
qala, aya uçmaq kimi bir şey idi, amma atam üçün də, Mehdi Hüseyn üçün də, aya
uçmaqdan daha maraqlı və daha arzulanan bir səfər idi. Onda Mehdi Hüseyn
zarafatla atama dedi:
– Bəlkə orada sənin o Məhəmmədini də tapdım...
İlyas Əfəndiyev:
– Sən elə özün sağ-salamat qayıt gəl, bəsdi,– dedi.– O boyda Türkiyədə sən
Məhəmmədi haradan tapacaqsan?
Sən demə, «o boyda Türkiyədə» Məhəmmədi tapmaq mümkün imiş...
Mən artıq yazdım ki, atamın Mehdi Hüseynlə xüsusi dostluğu var idi (mən ona
«Mehdi əmi» deyirdim) və İlyas Əfəndiyev sonralar yazdığı xatirəsində 1939-cu ildə
Yazıçılar Ittifaqında, elə indiki «Xaqani» 25-dəki binada onunla ilk görüşlərini
xatırlayaraq belə yazırdı:
«Mehdi o zaman tanınmış, məşhur yazıçı idi. Mən onun məqalələrini çox
oxumuşdum və etiraf eləyim ki, onu (xüsusən, Cəfər Cabbarlı haqqındakı məlum
məqalələrinə görə) quru, amansız bir adam kimi təsəvvür edirdim, hətta şəklini
qəzetlərdə görəndə onun sərt ifadəli simasına baxıb fikirləşirdim ki, «görəsən bu
adam heç gülümsəyirmi»?
Indisə o, açıq, səmimi ifadə ilə gülümsəyən iri qara gözlərilə, şən zarafatıyla
birdən-birə mənə başqa cür təsir bağışladı və onda heç bir xudbinlik, yekəxanalıq
əlaməti hiss eləməməyim mənə xoş gəldi. Insanın istər müsbət və istərsə də mənfi
hərəkətlərində elə anlar, elə çalarlar olur ki, onlar heç bir zaman unudulmur... Və
sanki həmin adamın ruhi aləminə pəncərə açır.
Mehdi Hüseynlə gələcəyin iyirmi beş illik dostluğuna çevriləcək ilk
tanıqşlığımız belə oldu».
İlyas Əfəndiyev həmin xatirəsini belə bitirirdi:
«Heyf ki, ədəbiyyatımızın bu unudulmaz xadimi çox yaşamadı. O, bir anın
içində qartal kimi uçub əbədiyyətə getdi.
Rəyasət heyətinin iclasında idik. Yazıçılar qurultayına hazırlıq işlərini
müzakirə edirdik. Mehdi sədr stolu arxasında ayaq üstə dayanaraq papiros çəkə-çəkə
çıxış eləyən hansı yazıçını isə dinləyirdi. Birdən stula əyləşərək başını mizə əyib
hərəkətsiz dayandı və Hüseyn Abbaszadə dəhşətlə səsləndi:
– Mehdi getdi ki!
Mən hər dəfə Mehdinin dəniz kənarındakı evinin qabağından keçəndə onun
yazda-yayda əyləşib söhbət elədiyimiz balkonuna baxıram və o balkon mənə o qədər
kədərli, o qədər kimsəsiz, o qədər yazıq görünür ki, elə bil Mehdi ilə orada
keçirdiyimiz vaxtlardan yüz il keçir... Min il keçir...»
İlyas Əfəndiyevin bu cümlələri yazdığı 1988-ci ildə «o vaxtdan» düz iyirmi üç
il keçirdi...
Onun üçün dost ayrılığının yüz ilə, min ilə bərabər cəmi iyirmi üç ili...
İlyas Əfəndiyev hərdən söhbət əsnasında bir anlıq fikrə gedib, elə bil ki, özü
özündən soruşurdu:
– Mehdinin vəfatından neçə il keçib?
– Beş il...– deyirdim.
Sonra on il.. On beş il... Iyirmi il...
Və hər dəfə də İlyas Əfəndiyev aradan keçən bu illərin sürətinə heyrət edirdi...
... İllər eyni sürətlə ötüb gedir...
Və illərin bu ildırım sürətini mən indi Fəxri Xiyabana – İlyas Əfəndiyevin
məzarını ziyarətə gedəndə, lap çox, hətta elə bil ki, cismimlə hiss edirəm.
Nə tez gəlib keçdi bu bir il... Bu iki il... Üç il... Dörd il... Beş, altı, yeddi,
səkkiz il...
Və o Fəxri Xiyabanda İlyas Əfəndiyevlə Mehdi Hüseyn qonşudu.
Onların arasında təkcə Abdulla Şaiqin məzarıdı və İlyas Əfəndiyev həyatda da
Abdulla Şaiqlə qonşu yaşamışdı – «Hüsü Hacıyev» 19 saylı binada eyni blokda:
Abdulla Şaiq ikinci mərtəbədə, İlyas Əfəndiyev üçüncü mərtəbədə və fikirləşirəm,
nə yaxşı ki, İlyas Əfəndiyev də, Mehdi Hüseyn də Abdulla Şaiqə sidq-ürəkdən gələn
bir ehtiram bəsləyirdilər.
İlyas Əfəndiyev 1971-ci ildə Abdulla Şaiq haqqında «Unudulmaz yazıçı,
böyük humanist» adlı bir esse yazmışdı (Bax: «Kommunist» qəzeti, 5 may 1971),
bir ildən sonra yenə həmin essenin üzərinə qayıtdı (adətən, heç vaxt haçansa
yazdığını təzədən işləməzdi, heç təzədən oxumazdı da), onu tamam yenidən işləyib,
əlavələr edib çap etdirdi («Böyük humanist», «Azərbaycan» jurnalı, ¹3, 1972).
O essedə İlyas Əfəndiyev yazırdı:
«Vəfatından bir qədər əvvəl bir dəfə mən küçədə təsadüfən ona rast gəldim.
Salamdan sonra:
– Necəsiz, Şaiq müəllim?– deyə soruşdum.
O özünəməxsus bir mülayimliklə gülümsəyərək:
– Qocalıqla, xəstəliklərlə mübarizə aparıram,– dedi.
Mən:
– Həmişə qalib olun,– dedim,– görünüşünüz yaxşıdır.
– Təki olsun,– deyə zarafatla cavab verib öz xatirələrini yazmaqda olduğunu
söylədi.
Mən onun arıq, nurlu çöhrəsinə baxaraq hiss edirdim ki, yarım əsrdən artıq öz
xalqı üçün böyük işlər görmüş bu şərəfli insan yenə nə isə, xeyirli bir iş görmək,
oxucularına lazımlı bir söz demək istəyir. Onun artıq geridə qalmış ləyaqətli
ömrünün bir daha geriyə qayıtmayacağı məni kədərləndirirdi.»
Həmin «şərəfli insan», «ləyaqətli ömür» sahibi indi İlyas Əfəndiyevlə Mehdi
Hüseynin arasında, onlarla eləcə kədərli bir qonşuluqdadı...
Heç nə geriyə qayıtmayacaq...
...İlyas Əfəndiyevin yaxın dostlarından biri də Adil Isgəndərov idi.
«Intizar»dan sonra İlyas Əfəndiyev ilk müstəqil pyesini – «Işıqlı yollar»ı
yazmışdı və 1947-ci ildə Akademik Milli Dram Teatrında səhnəyə qoyulmuş bu
tamaşanın quruluşçu rejissoru Adil Isgəndərov idi, bir il sonra, 1948-ci ildə Adil
Isgəndərov həmin teatrda «Bahar suları»na quruluş verdi və ümumiyyətlə, İlyas
Əfəndiyev həmişə deyirdi ki, məni teatra Adil gətirdi. İlyas Əfəndiyev yazırdı:
«Mən neftçilərin həyatından yazacağım pyesin (söhbət «Işıqlı yollar»dan
gedir.– E.) süjetini təxmini olaraq Adilə nağıl elədim. O diqqətlə qulaq asıb, öz
qeydlərini, arzularını da dedi. Mən birinci dəfəydi ki, Adil Isgəndərovla müstəqil
yaradıcılıq işinə başlayırdım. Mənim düşündüyüm, qısa ştrixlərlə təsvir elədiyim
surətləri onun dərhal necə aydın duyduğunu, hətta bəzən onun necə vəcdə gəldiyini
hiss edirdim. Və bu cəhət, yaradıcılıqda təbiətən vasvası olan məni ruhlandırdı. Mən
onun necə gözəl tamaşalar verdiyini görmüşdüm. Buna görə də, indi fikirlərimin onu
necə maraqlandırdığını hiss etməyim mənim dramaturgiya sahəsində özümə
inamımı artırırdı».
Görünür, onların gələcək dostluğunun da bünövrəsində bir-birilərini beləcə
«dərhal» anlamaq dayanırdı və bu dostluq zamanın sınağından çıxmış bir dostluq
idi.
Iş belə gətirmişdi ki, Adil Isgəndərov «Bahar suları»ndan sonra İlyas
Əfəndiyevin başqa bir əsərinə quruluş verməmişdi. 1948-ci ildən sonra «Atayevlər
ailəsi» pyesini 1954-cü ildə Adil Isgəndərovun razılığı ilə o zaman yeni fəaliyyətə
başlamış Tofiq Kazımov tamaşaya qoymuşdu, onillik fasilədən sonra «Sən həmişə
mənimləsən» yazılanda isə, Adil Isgəndərov artıq çox haqsız bir surətdə teatrdan
uzaqlaşdırılmışdı.
Ancaq Adil Isgəndərov teatrda olanda da, olmayanda da, İlyas Əfəndiyevin
Sona xanımın makinasından çıxmış yeni əsərlərinin əlyazmalarının ilk
oxucularından biri olurdu. Və vacib deyildi ki, pyes olsun,– İlyas Əfəndiyev yeni
hekayələrini, povest və romanlarını da hələ çapdan əvvəl oxuyub fikir deməsi üçün
Adil Isgəndərova verirdi və Adil müəllim də o əlyazmalarını həmişə maraqla
qarşılayırdı, onları çox ciddi oxuyurdu, axşam bizdə çay içə-içə fikrini deyirdi,
qeydlərini bildirirdi və belə bir ənənə yaranmışdı ki, sonra da köhnə «Inturist»in
restoranına gedirdilər. İlyas Əfəndiyev evdən çıxanda deyirdi:
– Bax, Adil, bu dəfə hesabı mən verəcəyəm!
Adil Isgəndərov:
– Hələ bir gedək, qadam...– deyirdi.
Mən də maraqlanırdım ki, görəsən, restoranda hesabı kim verəcək və gecə, ya
səhəri gün atamdan soruşanda, gülümsəyə-gülümsəyə başını bulayırdı:
– Adil...
Adil Isgəndərov İlyas Əfəndiyevin 60-70-ci illərdə yazdığı yeni pyeslərini
oxuyurdu, amma həmin əsərlərin tamaşalarına getmirdi, çünki uzun illər boyu, necə
deyərlər, canını qoyduğu teatra daha ayaq basmırdı və onun teatrdan beləcə
uzaqlaşdırılmasını, teatra getməməyini, xüsusən, ilk vaxtlarda, atam çox ürəyinə
salırdı.
Bir çox illərdən sonra İlyas Əfəndiyev «Sənətkarın taleyi» adlı essesində
yazırdı:
«Bir dəfə ona dedim:
– Adil, bəlkə, bir neçə yazıçı, yuxarı təşkilatlardan xahiş eləyək, səni
qaytarsınlar teatra?..
Dərindən nəfəs alıb:
– Yox,– dedi.– Işləyə bilmərəm, ürəyim sınıb...
Mən də kədərlə hiss elədim ki, Adil haqlıdır... Işləyə bilməz.
Taleyin qəribə işləri olur...
Bəzən bizlərdən birimiz ürəyimizdən şikayət eləyəndə Adil zarafatyana
deyərdi ki:
– Qadam, ürək adamın harasında olur?..
Özü isə heç gözlənilmədən ürəyindən öldü...».
Mən indi bu sətirləri oxuyuram, bu sözlərin deyildiyi, bu ovqatın yaşandığı
günlər, illər gözlərimin qabağına gəlir və elə bil, İlyas Əfəndiyevlə bir yerdə
fikirləşirəm ki, əlbəttə, ürək neyləsin?..
İlyas Əfəndiyevin Tofiq Kazımovla da hələ 50-ci illərin əvvəllərindən etibarən
yaxın dostluqları var idi və bu dostluq da bir tərəfdən, təbii ki, şəxsi hisslərin ifadəsi
idi, digər tərəfdən isə bədii-estetik əqidə, ədəbi məfkurə dostluğu idi.
Tofiq Kazımov «Atayevlər ailəsi»nə verdiyi quruluşdan düz on il sonra, 1964-
cü ildə «Sən həmişə mənimləsən» pyesini tamaşaya qoydu və o tamaşa Azərbaycan
teatrının tarixində prinsipial əhəmiyyətli mühüm hadisəyə çevrildi.
Bundan sonra Tofiq Kazımov 1968-ci ildə «Unuda bilmirəm»i, 1969-cu ildə
«Məhv olmuş gündəliklər»i, 1975-ci ildə isə «Bağlardan gələn səs»i Akademik Milli
Dram Teatrının səhnəsində tamaşaya qoydu.
Bu tamaşalar haqqında, onların Azərbaycan teatr sənətinin inkişafındakı rolu
barədə müxtəlif teatrşünaslar nəslinin Cəfər Cəfərov və Yaşar Qarayevdən tutmuş
Məryəm Əlizadə və İlham Rəhimliyə qədər, demək olar ki, bütün səriştəli
nümayəndələri çox yazıblar və indiki kontekstdə mənim üçün vacib cəhət odur ki,
təkrar edirəm, İlyas Əfəndiyev ilə Tofiq Kazımovun dostluğu şəxsi dostluq ilə sənət
dostluğunun birliyi idi.
Sultan Hacıbəyovla dost idilər və bu dostluğun isə bünövrəsi uzaq keçmişlərə
gedib çıxırdı: Sultan Hacıbəyovun anası Zəhra xanımla İlyas Əfəndiyevin anası
Bilqeyis xanım gənclik rəfiqələri idi və mənim onların söhbətinə qulaq asmağa
xüsusi azarım var idi: tez-tez xatırlayırdılar ki, yayda Şuşada Üzeyir Hacıbəyovun
anası Şirin xanıma necə gedib baş çəkirdilər, Cıdır düzündə, Ərimgəldidə necə
gəzməyə çıxırdılar, Şuşadan kəsə Molla Nəsrəddin yolu ilə faytonla Qaryaginə
(indiki Füzuliyə) necə gedirdilər və o rəhmətliklər o söhbəti elə canlı aparırdılar, elə
şövqlə danışırdılar ki, elə bil, o faytonda elə mən özüm də o kəsə Molla Nəsrəddin
yolu ilə üzüaşağı Füzuliyə tərəf düşürdüm, mən özüm də onlarla bir yerdə gedib
Üzeyir bəyin qoca anası Şirin xanımı yoluxurdum, Cıdır düzündə, Ərimgəldidə
onlarla bir yerdə gəzirdim.
Sonralar İlyas Əfəndiyev Şuşanın o səfalı və unudulmaz yerləri barədə yazırdı:
«Yay zamanı aran Qarabağın – Yevlağın, Bərdənin, Tərtərin, Ağdamın,
Ağcəbədinin, Füzulinin, Cəbrayılın, Beyləqanın camaatı Şuşaya yaylağa gedərdilər.
Bu əhalinin Şuşada iki məşhur gəzmək yeri var idi. Biri cənub hündürlüyündəki
məşhur Cıdır düzü, digəri Ağdama gedən yolun üstündəki Ərimgəldi idi. Axşamçağı
camaatın yarısı Cıdır düzünə, yarısı da Ərimgəldiyə gəzintiyə çıxardı. Arvadlar
Şuşadan Ağdama gedən yola baxıb, Arandan gələcək ərlərinin yolunu
gözləyirdilər... Ərlər də cümə axşamları dal-dala düzülmüş faytonlarda, ucaboylu
qaçağan Qarabağ atlarında dolayı yolla Şuşaya qalxardılar. Özləri ilə Arandan təzə
dəymiş yemiş, qarpız, üzüm gətirərdilər. Cümə günü evlərdən qalxan kabab iyi
şəhərə yayılardı. Axşam çağları Xanın (Xan Şuşinskinin– E.) dəstəsi Cıdır düzündə,
Bahadurun, Qaçaybalanın dəstələri də Ərimgəldidə çalıb-oxuyurdular. Biz uşaqlar
həmişə anamızla Cıdır düzünə gəzməyə çıxırdıq» .
Sultan Hacıbəyovun əsərləri arasında İlyas Əfəndiyevin ən çox xoşuna gələni
«Karvan» simfonik mənzərəsi idi, deyirdi:
– Soltan (onu belə çağırırdı, «Sultan» yox), hər dəfə sənin «Karvan»ına qulaq
asanda, mənə elə gəlir ki, ömrümdə görmədiyim səhraları görürəm, dəvə
karvanlarını görürəm, o karvanla addımlayan, o dəvələrin üstündə oturan adamları
görürəm... Hətta onların nə hiss elədiklərini hiss edirəm...
1967-ci ildə səhnəyə qoyulmuş «Mənim günahım» tamaşasının da musiqisini
İlyas Əfəndiyevin istəyi ilə Sultan Hacıbəyov yazmışdı: «– Bu pyesə sənin musiqin
lazımdı!».
Ümumiyyətlə, deməliyəm ki, İlyas Əfəndiyev musiqiyə çox həssas adam idi
və «Tofiq Kazımovu xatırlayarkən...» adlı essesində yazırdı ki, «Pyeslərimin ilk işığı
fikrimə həmişə hansı mahnıyla, muğamlasa daxil olmuşdur. «Sən həmişə
mənimləsən»də «Qaragilə» mahnısı, «Mahnı dağlarda qaldı»da «Aman ovçu, vurma
məni» mahnısı... və s. «Məhv olmuş gündəliklər» pyesi mənim fikrimə «Pəncərədən
daş gəlir...» mahnısıyla daxil olmuşdu.
Və yəqin bu da o səbəblərdən biri idi ki, İlyas Əfəndiyevin bir sıra
bəstəkarlarla yaxın, məhrəmanə münasibəti var idi. Mən artıq Tofiq Quliyev
haqqında dedim. Eləcə də Fikrət Əmirov, Səid Rüstəmov, Niyazi, Əfrasiyab
Bədəlbəyli, Süleyman Ələsgərov onun tez-tez görüşdüyü, zəngləşdiyi, hal-əhval
tutduğu adamlar sırasında idi və bu bəstəkarlarla onu, eyni zamanda, birgə
yaradıcılıq işi də birləşdirirdi.
Fikrət Əmirov hələ 1947-ci ildə «Işıqlı yollar» tamaşasının musiqisini
yazmışdı və çox-çox sonralar da cavanlıq dövrlərindəki həmin birgə yaradıcılıq
işlərini xüsusi bir hərarətlə xatırlayırdı: « – İlyas, yadındadı də...».
40-cı illərin sonları, 50-ci illərin əvvəllərində İlyas Əfəndiyevlə Fikrət Əmirov
yay aylarını bir yerdə Şuşaya, yazıçıların oradakı məşhur Yaradıcılıq Evinə
gedirdilər və biz iyul, avqust aylarını orada qonşu olurduq.
Fikrət Əmirovla birlikdə Isa bulağında, Daşaltında, Səkili bulaqda, Turşsuda
keçirdiyimiz ailəvi məclislər, o məclislərdə Şuşa xanəndələrinin, yeniyetmələrin
oxumaqları, «Qarabağ şikəstəsi», «Şuşanın dağları», «Qaçaq Nəbi», «Tel nazik, bel
nazik», «Irəvanda xal qalmadı» mahnıları, o zaman müharibədən qayıtdıqdan sonra
universiteti yenicə bitirmiş cavan bir tarixçi olan rəhmətlik Firudin Şuşinskinin də o
şikəstəyə, o mahnılara qulaq asa-asa həvəsə gəlib tın-tın səsiylə pəsdən gözəl
zümzümə eləməyi mənim heç vaxt yadımdan çıxmayacaq uşaqlıq xatirələrimdəndir.
Yeri düşmüşkən deyim ki, Şuşadakı həmin Yaradıcılıq Evi yay aylarında
həqiqi mənada bir ədəbiyyat, ümumiyyətlə, mədəniyyət ocağına çevrilirdi və oranın
təkrarsız ab-havasını, orada Süleyman Rəhimovla, Fikrət Əmirovla, Bayram
Bayramovla, Cəfər Xəndanla, Balaş Azəroğluyla, Qasım Qasımzadəylə,
Cahanbaxışla, gənc Əliağa Kürçaylı və Məsud Əlioğluyla, o illərdə yüksək
vəzifələrdə işləyən, sonralar isə Nazirlər Sovetinin, Respublika Ali Soveti Rəyasət
Heyətinin sədri olmuş Məmməd Isgəndərovla gözəl qonşuluğumuzu, onlarla sözsöhbətini
İlyas Əfəndiyev, xüsusən 90-cı illərdə – ömrünün son illərində tez-tez
xatırlayırdı.
«Işıqlı yollar»dan düz on yeddi il sonra, 1964-cü ildə «Sən həmişə
mənimləsən»in də musiqisini İlyas Əfəndiyevin təklifi ilə Fikrət Əmirov
bəstələmişdi.
Əfrasiyab Bədəlbəyli 1944-cü ildə «Intizar» tamaşasının, Səid Rüstəmov
1948-ci ildə «Bahar suları»nın, Niyazi 1954-cü ildə «Atayevlər ailəsi»nin, Tofiq
Quliyev «Sən həmişə mənimləsən»in Rus Dram Teatrındakı tamaşasına, Süleyman
Ələsgərov 1971-ci ildə «Mahnı dağlarda qaldı»nın musiqisini bəstələmişdilər.
Sonrakı nəsil nümayəndələrindən Arif Məlikov, Vasif Adıgözəlov, Emin Sabitoğlu,
Cavanşir Quliyev kimi bəstəkarlar da İlyas Əfəndiyevin tamaşaya qoyulmuş
pyeslərinə musiqi yazmışdılar.
Tofiq Quliyev İlyas Əfəndiyev haqqındakı həmin yazısında belə bir fikir
söyləyirdi: «İlyas Əfəndiyevin əsərlərinin dili başdan-başa musiqidir və mən
musiqiyə musiqi yazmağı heç cürə dərk edə bilmirdim...»
Maestro Niyazi isə hər dəfə məni görəndə:
– İlyasa de ki,– deyirdi,– heç Həcərin plovu da Bilqeyis xanımın plovuna çata
bilmir!
Qara Qarayevlə də ilıq münasibətləri var idi, həmişə bayramlarda, yeni əsərləri
meydana çıxanda zəngləşirdilər və bu münasibətlərin əsasında, gənclik illərindən
etibarən, hər ikisinin Imran Qasımovla dostluğu dururdu.
1968-ci ildə, Qara Qarayevin 50 illik yubileyi zamanı İlyas Əfəndiyev yazırdı:
«Bütün böyük sənətkarlar kimi, Qara Qarayev insan qəlbinin, insan ruhunun
indiyə qədər nüfuz edilməyən dərinliklərinə gedir, bu vaxtadək duyulmayan sirlərini
tərənnüm edir. Buna görə də, bəstəkarın əsərlərində fəlsəfi axtarışlarla, kəşflərlə
müasirlik birləşib qüdrətli bir gözəlliklə səslənir. O, Heminquey kimi fikrinin yalnız
müəyyən hissəsini açıq ifadə edir. Qalan böyük hissəsini duyub dərk etməyi
dinləyicinin öhdəsinə buraxır. Böyük və dərin fikir sahibi olan sənətkarlarda həmişə
belə olmuşdur. Bethovendə, Şekspirdə də belə olmuşdur...».
Orası da heç yadımdan çıxmır ki, 1974-cü ilin küləkli-yağışlı bir noyabr
gecəsinin yarısı tez-tez arası kəsilən uzun telefon zənglərindən və bizim də bu
zənglə bağlı nigarançılığımızdan sonra, Qara Qarayev, səhv etmirəmsə, Vyanadan
bizə telefon açıb İlyas Əfəndiyevi 60 illiyi münasibətilə təbrik etmişdi. (Atam ona,
Imran Qasımovdan gələn gənclik illərinin deyim ənənəsi ilə, «Karik», o isə, atama
elə həmin ənənə ilə «İlyuşa» deyirdi.)
Iki böyük xanəndə də vardı ki, İlyas Əfəndiyev onların həm şəxsiyyətinə
hörmət edirdi, həm də sənətlərini yüksək qiymətləndirirdi: Xan Şuşinski və Ağabala
Abdullayev.
Xan Şuşinskinin İlyas Əfəndiyevin atası ilə dostluğu var idi, Şuşadan Füzuliyə
(Qaryaginə) enəndə ona çox qonaq olmuşdu, günlərlə evlərində qalmışdı və mən,
hayıf ki, bu dostluğun tarixini bilmirəm, amma lap uşaq çağlarımdan həmişə bunun
şahidi olmuşam ki, İlyas Əfəndiyev ilə Xan Şuşinski həmişə çox mehriban
görüşüblər, məhrəm adamlar kimi hal-əhval tutublar.
Orası da yaxşı yadımdadır ki, bir gözəl yaz günü, axşamçağı – universitetdə
oxuduğum illər idi – «Hüsü Hacıyev» küçəsinə çıxan eyvanımızda oturub atamla
söhbət edirdik və birdən gördük ki, Xan Şuşinski başında buxara papağı, əynində
boz qabardin yaz paltosu qəlyanını tüstülədə-tüstülədə küçə ilə gedir. Atam elə
üçüncü mərtəbənin eyvanından Xan Şuşinskini səslədi və onu evə dəvət etdi və İlyas
Əfəndiyevin dəvəti o qədər sidq-ürəkdən idi ki, Xan əmi yolunu dəyişib həyətimizə
gəldi, mən blokun ağzına çıxıb onu qarşıladım və evə gəldik.
Bu hadisədən 43-44 il keçib, amma hər dəfə mən Xanın səsini eşidəndə, onu
televizorda görəndə həmin yaz axşamı Xan əmi ilə birlikdə elə o eyvandaca oturub
çay içməyimiz, Xan Şuşinski ilə atamın söhbətləri bütün təfərrüatlarına qədər
yadıma düşür, hətta onun çəkdiyi qəlyanın gözəl tənbəki qoxusunu da, elə bil,
yaxınlığımda hiss edirəm.
«Hüsü Hacıyev» maşınların çox gəlib-getdiyi, səsli-küylü bir küçədir, amma
qəribədir, elə o zaman da, üstündən bu qədər illər keçəndən sonra da, yaz
axşamındakı o eyvan söhbəti, elə bil, başdan-başa bir Şuşa ab-havasına bürünmüşdü,
elə bil, Şuşa dağlarının, Şuşa meşələrinin ətri-havası uçub gəlib bizim üçüncü
mərtəbədəki o eyvanımıza qonmuşdu.
İlyas Əfəndiyev Ağabala Abdullayevin də səsini, avazını, xüsusən, onun
«Zabul»unu çox bəyənirdi və bir insan kimi də onu tez-tez xatırlayırdı.
80-ci illərin sonlarında, 90-cı illərdə İlyas Əfəndiyev bir silsilə esse-xatirələr
yazdı və onun 15 dekabr 1991-ci il tarixi ilə yazdığı «Orfey quyudan çıxandan sonra
nə gördü...» adlı essesində belə bir epizod var:
«... «yeni iqtisadi siyasət» sayəsindəki yalançı azadlıqdan istifadə eləyən atam
təsərrüfatını yoluna qoyaraq bağımızda dərin su quyusu qazdırırdı. Quyunun ağzı
üçün mədəndən iri daş gətirib ortasını dəldirmişdi.
Su quyusunu iki adam qazardı: biri düsərlə qazıb torpağı torbaya doldurar,
yuxarıda – quyunun başında da duran adam onu çəkib kənara boşaldardı.
Yaz vaxtı idi. Anamla atam ikinci mərtəbənin balkonunda əyləşib çay içirdilər.
Onların yanında iri dibçəkdə gur çiçək açmış oliandr gülü var idi. O zaman bizim
yerlərdə oliandr gülü olmazdı. Gülü atam hardansa gətirtmişdi, yəqin ona görə o gül
indi də yaddaşımıda qalıb. Cavan, gözəl bir qadın olan anamın əynindəki mavi atlas
paltarının rəngi ilə o oliandrın təravətli çəhrayı rəngi bir-birinə qəribə, zərif ahəng
verirdi.
Aşağıda – bağçada qazılmaqda olan quyunun başında orta yaşlı bir kişi
dayanıb, qazılan torpağı çəkib kənara tökürdü.
Birdən sanki qeybdən gələn səs kimi, bir muğam eşidildi. Kimsə gənc və
olduqca şirin, həzin bir ahənglə oxuyurdu. Şerə, musiqiyə qarşı çox həssas bir qadın
olan anam təəccüblə atama baxaraq soruşdu:
– Harda oxuyurlar bunu?
Atam xoş ifadə ilə:
– Quyunun içində! – dedi və quyunun başında dayanıb torpaq çəkən kişiyə
işarə ilə əlavə etdi: – O kankanın oğludur. Quyunu o qazır.
Mən də anam kimi musiqiyə çox həssas uşaq olduğumdan o muğama
heyranlıqla qulaq asırdım.
Mən o on altı-on yeddi yaşında sağlam, qaraqaş, qaragöz oğlanı, o gənc
kankanı hər gün gəlib quyuya girəndə görürdüm.
Anam dedi:
– Gözəl səsi var. Nə əcəb xanəndə olmaq istəmir?
Atam:
– Bunlar Cənubi Azərbaycandan gəliblər, – dedi. – Mən də kişidən soruşdum
ki, oğlunun belə səsi var, nə əcəb ustad xanəndənin birinə qoşmursan? Kişi dedi ki,
əvvəl öz sənətimi öyrədirəm, sonra özü bilər.
O gecə uzun zaman gözümə yuxu getmədi. O yaz gecəsinin səssizliyi içində
quyunun qaranlıq dibindən gələn o səsi sanki mən hey eşidirdim... Bəzən Arazın o
tayından gələn və bu cür qəribə bir yanğı ilə oxuyan o gənc xəyalımda dönüb zülmət
dünyasına düşmüş Məlikməmməd olurdu. Bəzən də anamın nağıl elədiyi «Yusif və
Züleyxa» dastanının quyuya atılmış Yusifi olurdu. Qəribədir ki, mən onu oxuduğu
muğam ilə birlikdə adi, yəni bu işıqlı dünyada təsəvvür eləyə bilmirdim... Elə bil ki,
o məhz qaranlıq quyuda, o zülmət dünyasında hansı kədərli hekayəti isə oxumaq
üçün yaranmışdı...
– Çox təsirli səsi var... – deyən anam soruşdu: – Adı nədi o oğlanın?
Atam dedi:
– Deyəsən Ağabaladı...».
İlyas Əfəndiyev Ağabalanı ilk dəfə belə görmüşdü. Son dəfə isə onu altmışıncı
illərin axırında gördü. O zaman biz Füzulidəki Kürdmahmudlu kəndinə toya
getmişdik və o toyu Ağabala Abdullayev aparırdı. Yadımdadı, atam musiqiçilərin
ayrıca mizi arxasında oturmuş Ağabala Abdullayevə baxa-baxa qüssə ilə:
– Ağabala qocalıb...– dedi.
İlyas Əfəndiyevin yaxın dostlarından biri də fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,
professor Əmir Həbibzadə idi. Əmir müəllim başqa sahə ilə məşğul olsa da, daxili
aləmi etibarilə sənət adamı idi, zəngin hissiyyatı, gözəl zövqü var idi, yaxşı geyinirdi
və İlyas Əfəndiyev də səliqə və zövq ilə, həmişə yeni dəbdə geyinməyi xoşladığı
üçün, kastyum atrezlərini Əmir müəllimlə birlikdə alardılar, Əmir müəllim yaxşı
dərzilər tapardı və atam da Sadıqovdan xəlvət, bəzən kastyumlarını o dərzilərə
tikdirərdi.
Tağı Sadıqov Bakının məşhur dərzilərindən biri idi və yadıma gəlir, bütün
Sovet Ittifaqında Lenin ordeni almış yeganə dərzi də o idi. İlyas Əfəndiyev uzun
illər boyu kastyumlarını Sadıqova tikdirərdi, amma hərdən, Sadıqov inciməsin deyə,
gizlincə, Əmir müəllimin tapıb təriflədiyi dərzilərə də sifariş verirdi.
Bizim, Sultan Hacıbəyovun və Əmir müəllimin 50-ci illərin sonlarında, 60-cı
illərdə, 70-ci illərin lap əvvəllərində yayda yığışıb ailəvi surətdə maşınla
Kislovodska getməyimiz, orada bütün yay aylarını Iosif Samoyloviç Bass adlı çox
koloritli və qılıqlı bir yəhudinin müdir olduğu pansionatda qalmağımız mənim ən
unudulmaz yeniyetməlik və gənclik xatirələrimdən biridir.
1960-ci illərin sonlarında mən «Beş qəpiklik motosikl» adlı bir hekayə
yazmışdım və o hekayədə Kislovodskdakı həmin pansionatı təsvir etmişdim, hətta o
hekayədə belə bir iki misra da var idi:
Köhnə hamam, köhnə tas,
Köhnə pansionat, köhnə Bass!..
Bu hekayə məşhur rus tənqidçisi Iqor Zolotusskinin tərcüməsində 1971-ci ilin
yayında «Drujba narodov» jurnalında çap olunmuşdu (bu, mənim Moskva
mətbuatında çap edilən ilk yazım idi) və o vaxt Moskvada olan Anar jurnaldan bir
nüsxə alıb Kislovodskda mənə gəndərmişdi.
Yaxşı yadımdadı, bir tərəfdən, əlbəttə, İlyas Əfəndiyev üçün xoş idi ki,
«Drujba narodov» kimi nüfuzlu bir jurnalda mənim hekayəm dərc edilib, amma o
biri tərəfdən də bir az narahat oldu ki, Iosif oxuyar, pərt olar...
O iki misranın rusca tərcüməsi belə idi:
Tot je qolos, tot je bas,
V pansionate tot je Bass...
Amma Iosif Samoyloviç pərt olmadı, daha doğrusu, bilmədi ki, pərt olsun, ya
olmasın. Əmir müəllimlə Sultan Hacıbəyov illərdən bəri ikisinin arasında bütün
incəliklərinə qədər formalaşmış bir yumorla (və zahirən çox ciddi şəkildə!) həmin
jurnalı təntənəli surətdə Iosif Samoyloviçə göstərib, adı tarixə düşdüyü üçün onu
təbrik etdilər...
İlyas Əfəndiyevin qardaşı, yazıçı Tofiq Əfəndiyev də, bacısı, həkim Nəzihə
xanım həyat yoldaşı, həkim Üzeyir Məmmədovla və uşaqlarla birlikdə, bəstəkar
Səid Rüstəmov da, Nazim Hacıyevin böyük qardaşı professor Ağa Hacıyev də,
köhnə zadəgan nəsilli və çox da koloritli bir adam olan və İlyas Əfəndiyevin xətrini
çox istəyən skripkaçı Davud Qədimov (atam ona «Dodik» deyirdi, mədəniyyət
işçilərinin arasında isə «Davud Balayeviç» kimi məşhur idi), Qarabağ xanlarının
nəslindən olan, dirijor Əli Cavanşir (ona da «Alik» deyirdilər) yayda ailələri ilə
gəlib orada qalırdılar və Kislovodskdakı o pansionat ədəbi-mədəni klub kimi bir
yerə çevrilmişdi. Qara Qarayev də, Imran Qasımov da, Nazim Hacıyev də hərdənbir
o «kluba» baş çəkərdi, orada qalardı...
Mənim üçün olduqca xoş bir hadisədir ki, yaşı 85-i keçmiş Əmir müəllim bu
gün də sağ-salamatdır, Bakı Universitetində dərs deyir, eləcə səliqə-səhmanla, eləcə
zövq ilə geyinir və mən sidq-ürəkdən arzu edirəm ki, Əmir müəllim 100-ü də beləcə
keçsin, ondan o tərəflərə də getsin.
Əmir müəllim 85 illiyi münasibətilə nəşr olunmuş kitabda yazır ki,
«Azərbaycanda iki görkəmli şəxslə – sənət dahisi ilə dostluq etmişəm. Biri xalq
yazıçısı İlyas Əfəndiyev, o biri isə bəstəkar Sultan Hacıbəyovdur. Bunların hər ikisi
vasitəsilə mən digər sənət xadimləri ilə – bəstəkarlarla, rəssamlarla, yazıçılarla tanış
olmuşam və onlarla tez-tez ünsiyyətdə olmuşam... Adam gözəl, klassik musiqi
əsərlərinə qulaq asarkən çox yüksək mənəvi zövq alır və bu cür musiqiyə dəfələrlə
qulaq asmaq istəyir. Lakin bu əsərlərin bəzi hissələrini nə zümzümə edə, nə də
fortepianoda çala bilirsən. Mən, dostum İlyas Əfəndiyevin bir çox əsərlərini
oxumaqla bərabər, dram əsərlərinə qulaq asmışam və sevmişəm. Lakin bu əsərlərə
lazımi qiymət verməyə mənim gücüm çatmır...»
Əmir müəllim hər dəfə məni görəndə daha özünü saxlaya bilməyib
doluxsunur:
– İlyassız da dünya olar?.. Sultan hardadı indi?.. – deyir...
Və Əmir müəllim bu gün də İlyas Əfəndiyevin tamaşalarına gedir, onu
oxuyur, onun haqqında yazılanları izləyir, xüsusi bir həvəs və təəssübkeşliklə onun
maraqlarını güdür – dostluq davam edir...
Cəfər Cəfərov yadıma düşür...
İlyas Əfəndiyev Cəfər Cəfərovu bir insan kimi də, teatrşünas-tənqidçi kimi də
yüksək qiymətləndirirdi və xüsusən 60-cı illərdə onlar çox yaxınlaşmışdılar. Həmin
60-cı illərdə Cəfər Cəfərov tez-tez bizə gələrdi, baməzə bir adam olan memar
Qəzənfər Əlizadəni də hərdən özü ilə birlikdə gətirərdi və o teatr söhbətləri, o
zarafatlar dövrün ideoloji mühiti ilə heç vəchlə bir araya sığmırdı və yəqin o
söhbətlərin, o zarafatların gözəlliyi də elə onda idi.
Cəfər Cəfərov Bakıda anadan olub, Bakıda böyümüşdü, şəhər adamı idi və
İlyas Əfəndiyev zarafatla: «Əbülhəsən demiş, əzzim, əzzim, həyatı öyrənmək
lazımdır!» deyərək onu tez-tez rayonlara, xüsusən, Qarabağ tərəflərə aparırdı və
mənim də onlarla birlikdə getdiyimiz o səfərlərdən biri həmişəlik olaraq xatirəmə
hopub qalıb.
60-cı illərin ortaları idi, mən universiteti yenicə bitirib aspiranturaya
girmişdim və biz bir gözəl payız günü Cəfər Cəfərovu da götürüb Sabirabada, İlyas
Əfəndiyevin dostu həkim-yazıçı Əli Ağabəyligilə getdik. Maşını Timuçin sürürdü və
bütün yol boyu Cəfər müəllimlə atam cürbəcür məzəli əhvalatları xatırlayıb
gülürdülər, bir sözlə, kefləri kök idi.
Sabirabadda doktor (Əli Ağabəylini belə çağırırdıq) bərə kirayələmişdi və
Kürlə Arazın qovuşağında lap astadan o bərə ilə üzə-üzə gözəl və xudmani bir
məclis keçirdik. Gün batabatda idi və o Qovuşaq deyilən yerə birdən-birə elə bir
payız gözəlliyi çökdü ki, istər-istəməz hamımız susub suyun xəfifcə şırıltısı içində
xəzan yarpaqlarının sarısına, batan günəşin qırmızısına, səmanın getdikcə tündləşən
gömgöylüyünə bürünmüş o mənzərəyə baxırdıq və birdən Cəfər müəllim bayaqkı o
şadyanalıqla, zarafatlarla heç cürə uyuşmayan kədərli bir səslə:
– Hayıf!..– dedi.– Ömrümüzün çox vaxtını hədərə sərf elədik...– Sonra atama
baxdı.– Səni demirəm, İlyas, özümü deyirəm... Sən elə cavanlıqdan yazıbpozursan...
Amma mənim indiki ağlım olsaydı, hər şeyi atıb, indiyə qədər çox şey
yazardım... Həyatdı də...
|