Cəmiyyətdə meydana gələn bu dəyişikliklər, hər şeydən əvvəl arxeoloji abidələrin arxitekturası və topoqrafiyasında da özünü göstərmişdir. E.ə. II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəli ilə tarixləndirilən siklop tikintilər, məhz belə abidələrdəndir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, onların tədqiqi, bu abidələrdən üç məqsədlə-daimi yaşayış, mühafizə və heyvanların qorunması məqsədi ilə istifadə olunduğunu göstərir. Bu dövrdə tayfalarının ətrafı möhkəmləndirilmiş yaşayış yerlərində yaşamasına baxmayaraq, güclü basqınlar zamanı əlçatmaz dağlarda inşa edilən qalalara da ehtiyac duymuşlar. Bu qalalardan yalnız düşmən təhlükəsindən müdafiə üçün istifadə edilməmişdir. Onlardan düşmən hücumları zamanı mal-qaranı qorumaq üçün də istifadə edilmişdir. Ümumiyyətlə, qala tipli yaşayış yerlərinin araşdırılması sosial ziddiyyətlərin və düşmən təhlükəsinin xeyli artdığını göstərir.
    Azərbaycanda olan qala tipli yaşayış yerlərinin tədqiqi, onlardan yalnız birində-Qazançı qalasında Narınqalanın olduğunu göstərmişdir. Fikrimizcə, Qazançıqalada Narınqalanın inşası bir qədər sonraya, daha doğrusu, inkişaf etmiş Dəmir dövrünə aiddir.
    Tayfalar arasında sosial bərabərsizliyin gücləndiyini qəbir abidələri də təsdiq edir. Əgər qəbirlərin bir qrupu zəngin avadanlığı ilə seçilirsə, digər bir qrupu yoxsul avadanlığa malikdir. Bu dövrdə tayfa başçılarına aid zəngin qəbirlər ortaya çıxır. Xanlar rayonundakı 1 №-li kurqan, Qarabulaqdakı 5 №-li kurqan, Borsunluda tədqiq olunan kurqan və digərləri qəbilə başçısına aid edilmişdir. Bunlar arasında Borsunlu kurqanı diqqəti cəlb edir. Qəbrin təsviri yuxarıda verildiyindən, onun üzərində geniş dayanmayacağıq, Lakin qəbrin 256 kv.m sahəni əhatə etməsi, tayfa başçısının mühafizəçiləri ilə birlikdə yüksək dəbdəbə ilə basdırılması mövcud olan sosial bərabərsizlik haqqında təsəvvür yaradır.
    Qəbilə üzvləri arasında sosial bərabərsizliyin mövcud olduğunu qəbirlərdə oturdulmuş vəziyyətdə olan skeletlərə rast gəlinməsi də sübut edir. Oturdulmuş vəziyyətdə olan skeletlərə kurqanlarda və daş qutu tipli qəbirlərdə rast gəlinmişdir. Bəzi qəbirlər avadanlığının azlığı ilə seçilir.
    Tayfa başçısına aid edilən qəbirlərdən biri Kolanı nekropolundadır. Bu qəbir böyüklüyünə görə digərlərindən fərqlənir. Qəbir dağıdıldığından, dəfn adətini kifayyət qədər izləmək mümkün olmamışdır. İkikameralı qəbirin yan daşları üzərində çəkilmiş mifik şəkillər, onun tayfanın xüsusi adamına aid olduğunu göstərir. Qeyd edək ki, rəsmlərlə bəzənmiş qəbir kamerası olan qəbirlərə indiyədək az rast gəlinəmişdir.
    Gəncəçay vadisindəki 1 və 2 №-li yaşayış yerlərində aparılan tədqiqatlar, cüt nigaha əsaslanan tək ailələrin yaşadığı bir, bəzən isə ikiotaqlı evlərin sayca artdığını göstərir. Bu, artıq əvvəlki dövrlər üçün xarakterik olan patriarxal qəbilə münasibətləri qalıqlarının tamamilə dağıdıldığını, xüsusi mülkiyyətin inkişaf etdiyini göstərir.
    Bu dövrdə Azərbaycanda yaşayan tayfalar arasında birləşmə prosesinin getdiyini nəzərə alaraq, söyləmək olar ki, e.ə. II minilliyin sonunda, ola bilsin ki, Azərbaycanın böyük bir hissəsini əhatə edən tayfa birliyi olmuşdur. Onun ərazisi Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin yayıldığı əraziyə uyğun olmuşdur. Lakin yazılı məlumatlar olmadığından, geniş nəticələr çıxarmaq mümkün deyildir.
    Son Tunc və Erkən Dəmir dövrünə aid abidələrin tədqiqi qədim insanların dünyagörüşü və inamları ilə bağlı qiymətli materiallar verilmişdir. Bu dövrə aid qəbir abidələri tək və kollektiv dəfnlərlə xarakterizə olunur. İnsanların yanına müxtəlif məişət əşyaları, silah qoyulması, ev heyvanlarının, o cümlədən at, dəvə, qoyun s. heyvanların ölən adamla birlikdə dəfn edilməsi, insanların o biri dünyaya inamı ilə bağlı olmuşdur. Ölən adamın atı, ev heyvanları və qulluqçuları ilə basdırılması bu inamı ifadə edir.
    Qəbirlərdə vəhşi heyvan sümüklərinə rast gəlinməsi, ehtimal ki, insanların məşğuliyyəti ilə bağlı müəyyən inancları əks etdirir. Belə ki, Sarıdərə nekropolunda aparılan qazıntılar zamanı, qəbirlərin içərisində dələ kəlləsinə rast gəlinmişdir. Şübhəsiz ki, vəhşi heyvan sümüklərinin qəbirlərdən tapılması, onların ritual xarakter daşıdığını göstərir.
    Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin qəbir abidələrini araşdıran tədqiqatçılar bəzi qəbirlərdə skeletlərin parçalanmış vəziyyətdə dəfn edildiyini qeyd etmişlər. Onların bu fikrə gəlməsinə səbəb alt çənənin kəllədən ayrılması, kəllənin ayrı dəfn edilməsi, skeletlərin müəyyən sümüklərinin çatışmamasıdır. Qeyd edək ki, qəbirlərə sümüklərin qarışması, kollektiv dəfn adətləri ilə bağlı ola bilər. Arxeoloji abidələrin tədqiqi göstərir ki, kollektiv dəfnlər zamanı, əvvəlki dəfnlər qəbirin bir tərəfinə sıxışdırıldığından sümüklər bir-birinə qarışmışdır. Ola bilsin ki, skeletin kəlləsinə müəyyən hörmət edildiyindən, onlar qarışıq sümüklərin üzərində, bir-birinin yanına yığılmışdır. Belə bir faktı gözdən qaçırmaq olmaz ki, bu abidələrin böyük bir qismi qeyri-professional arxeoloqlar tərəfindən qazılmışdır.
    Abidələrin tədqiqi, bu dövrdə ölüyandırma adətinin də mövcud olduğunu göstərir. Qəbirlərin bəzisində ölülərin külü açıq, bəzi hallarda isə urnalarda dəfn edilmişdir.
    Gəncəçay rayonunun bir qrup abidəsində ağac konstruksiyaların mövcudluğu ehtimal ki, Orta Tunc dövrü ənənələrinin qalığıdır. Bu həm də praktiki məqsədlərlə də bağlı ola bilər. Belə ki, Borsunlu kurqanındakı nəhəng qəbrin üzəri yalnız ağac tirlərlə qapadıla bilərdi Onların bir neçə cərgə düzülmüsi isə dayanıqlıq və çürümənin qarşısını almaq məqsədi daşımışdır. Ağac konstruksiyalı qəbirlərin şimaldan gələn tayfalarla bağlı olması haqqında М.N.Poqrebovanın fikri əsassızdır. Belə ki, ağac tirlərlə örtülmüş qəbirlərə Cənubi Qafqazda Orta Tunc dövründə də rast gəlinmişdir.
    Kolanı nekropolundan aşkar olunan, qəbilə rəhbərinə aid qəbirdəki rəsmlər, bu dövrdə yaşayan insanların dini inancları ilə bağlı maraqlı məlumat əldə etməyə imkan verir. Qeyd etdiyimiz kimi, rəsmlər mifoloji xarakterdədir. Üzərində rəsm olan daşlar qəbirdə üz-üzə yerləşdirilmişdir. Rəsmlərin hər ikisi qazıma texnikası ilə çəkilmişdir. Rəsmlərdən biri, hündürlüyü 103 sm, eni 82 sm olan daş lövhə üzərindədir. Burada atın üzərində sxematik insan fiquru təsvir edilmişdir. Kareliyadan Sibirədək geniş bir ərazidə yayılmış qayaüstü təsvirlərlə aparılan qarşılaşdırmalar burada Günəş Tanrısının təsvir edildiyini deməyə imkan verir. Fantastik və mifoloji rəsmlər içərisində özünə bənzərlər tapmayan ikinci rəsm, qoruyucu ruh kimi izah edilmişdir. Fikrimizcə, bu rəsmlər dəfn edilən şəxsin o biri dünyadakı yaşayışının təminatçısı və qoruyucusu olmuşdur.     Son Tunc dövrünə aid gil qablar üzərində rast gəlinən təsvirlər də insanların inancları ilə bağlı müəyyən fikirlər söyləməyə imkan verir. Tədqiqatçıların haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, gil qablar üzərindəki təsvirlər bəzən o qədər qarışmışdır ki, onların dekorativ xarakteri simvolik mənasını üstələmişdir. Bununla belə, müəyyən nəticələr çıxarmaq mümkündür. Bu baxımdan, gil qablar üzərində olan insan təsvirləri diqqəti çəkir. Bu təsvirlər olduqca sxematik, çox zaman üçbucaqların və digər həndəsi fiqurların birləşdirilməsi ilə yaradılmışdır. İnsan təsvirlərinin başı bir-birinin içərisində yerləşdirilmiş konsentrik dairələr, şüa ayrılan kiçik dairələr, bəzən isə svastika ilə verilmişdir. Bəzi hallarda insan təsvirlərinin başı həyat ağacının detallarını əks etdirən işarələrlə tamamlanır. Qayaüstü təsvirlərin və gil məmulatı üzərində rast gəlinən rəsmlərin araşdırılması göstərir ki, dairə, içərisində nöqtə olan dairə, svastika və bu qəbildən olan digər işarələr Günəşi simvolizə etmişdir.
    Gil qablar üzərindəki işarələrin təhlili, Son Tunc dövründə həyat ağacının kanonlaşdırılmış rəsmlərinin mövcud olduğunu göstərmişdir. Qeyd olunduğu kimi, həyat ağacı Günəşi simvolizə etmişdir. Araşdırmalar, bu dövrdə Günəşə sitayişin geniş yayıldığını göstərir. Ola bilsin ki, bu dövrdə təbiətin canlandırıcısı və bərəkətləndiricisi olan Günəş Allahı Xocalı-Gədəbəy tayfalarının panteonunda əsas yer tutmuşdur.
    Gil qablar üzərində rast gəlinən təsvirlər də tədqiqatçılar tərəfindən analiz edilmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, gil qablar üzərində olan həndəsi bəzəmələr dağları, səmanı, Günəşi, yağışı və təbiətin digər atributlarını simvolizə etmişdir. Bu rəsmlər məxsus olduqları xalqların kainat haqqında təsəvvürlərini əks etdirməklə, onların zəngin mənəvi aləmə malik olduğunu göstərir. Dövrünə görə yüksək inkişaf etmiş iqtisadiyyata və zəngin mənəvi aləmə malik olan bu xalqların formalaşmasında, şübhəsiz ki, qonşu ölkələrlə iqtisadi-mədəni əlaqələrin inkişafı müəyyən rol oynamışdır. Arxeoldoji tapıntılar bu əlaqələrin şərqdə Çinə, qərbdə Мisirə, cənubda Мesopotamiyaya, şimalda Qara dəniz sahillərinə qədər uzandığını göstərir. Yaxın Şərq ölkələri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələr, mühüm əhəmiyyət daşımışdır. Azərbaycanda Xocalıdan, II Kültəpədən və Yurdçu qəbirlərindən aşkar olunan şirli qablar Assuriya ilə iqtisadi-mədəni əlaqələrin olduğunu göstərir. Xocalıda 11 №-li kurqandan əldə edilən muncuğun üzərində Assur çarı Adadnirarinin adına rast gəlinməsi də bununla bağlıdır. Assuriya ilə olan əlaqələr nəticəsində, şübhəsiz ki, Azərbaycanın qalaya və nikelə olan tələbatı da ödənilmişdir. Çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi e.ə. I minillikdə qalay ticarətində assurlu tacirlər mühüm rol oynamış və qalayın Ön Asiya ölkələrinə Assuriya vasitəsilə yayıldığı tədqiqatçılar tərəfindən qeyd edilmişdir.
    Мetallurgiya və metalişləmənin coşğun inkişafı yalnız xammalın deyil, hazır metal əşyaların da mübadilə edilməsi ilə əlamətdar olmuşdur. Yaxın Şərq ölkələrindən Azərbaycana gətirilən Ön Asiya tipli xəncərlər buna misal ola bilər. Bu tip xəncərlər Qarabağ kurqanlarından, Xanlar kurqanlarından, Culfa nekropolundan, Talış abidələrindən aşkar edilmişdir. Bu xəncərlərin İran, Assuriya və Мisir mənşəli olduğu qeyd edilmişdir. Şübhəsiz ki, bu tip silahlar Azərbaycana Мesopotamiyadan, Urmiya hövzəsindən keçməklə yayılmışdır. Azərbaycanda yayılan Ön Asiya tipli xəncərlərin tarixi ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Hazırda tədqiqatçılar bu tip silahları e.ə. II minilliyin ortası və ikinci yarısı ilə tarixləndirməkdədirlər.
    Xocalı-Gədəbəy tipli xəncərlərin Çində aşkar olunması mədəni əlaqələrin birtərəfli olmadığını göstərməkdədir. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti üçün xarakterik olan tunc kəmərlərə Ukrayna abidələrində rast gəlinməsi də, bununla bağlıdır. Bu dövrdə Azərbaycandan hazır metal məmulatı ilə bərabər, şübhəsiz ki, xammal da ixrac edilmişdir. Çünki Azərbaycan ərazisi mis, arsen, sürmə və polimetal yataqları ilə zəngin olmuşdur. Bu baxımdan, Naxçıvanda Qarabağlar kəndində tapılan bilərzik formalı mis külçələr diqqəti cəlb edir. Cızma xətlərlə naxışlanan bu əşyaların bəzisi hədsiz ağırdır. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, onların ağırlarından ola bilsin ki, mübadilə vasitəsi kimi istifadə olunmuşdur.
    Qədim Şərq ölkələri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələrin inkişaf etdiyini firuzəyi, mavi şirlə örtülən pasta muncuqlar da təsdiq edir. Bu tip muncuqların Мisir və Мesopotamiyada istehsal olunduğu qeyd edilmişdir. İqtisadi-mədəni əlaqələr nəticəsində bu tip muncuqlar butun Cənubi Qafqaza və Azərbaycana yayılmışdır.
    Azərbaycan tayfalarının Şərq ölkələri ilə əlaqələrini göstərən tapıntılardan biri Cyprea və Dentalium tipli balıqqulağından hazırlanmış muncuqlardır.Tədqiqatçılar Cyprea tipli balıqqulağının Hind okeanından, Dentalium tiplilərin isə Van hövzəsindən gətirildiyini qeyd etmişlər. Bu əşyalardan mübadilə vasitəsi kimi də istifadə olunduğu qeyd edilmişdir.
    Yuxarıda göstərildiyi kimi, Ön Asiya və Aralıq dənizi hövzəsi ilə iqtisadimədəni əlaqələr gil qabların bəzəmə texnikasına da müəyyən təsir göstərmişdir. Bütöv olaraq götürüldükdə, demək olar ki, Son Tunc dövründə Azərbaycanda formalaşan arxeoloji mədəniyyət qonşu ölkələrlə sıx iqtisadi-mədəni əlaqələr əsasında inkişaf etmişdir. Bu əlaqələrin mövcudluğu şəraitində Azərbaycan tayfalarının iqtisadi-mədəni inkişafı Şərq ölkələrinin əldə etdiyi nailiyyətləri mənimsəməklə zənginləşmiş və öz növbəsində onların da inkişafına müəyyən təsir göstərmişdir.