«Amma bu o demək deyil ki, narahat olmağa əsas var. Çünki beş il Böyük ədəbiyyat üçün elə də çox vaxt deyil»

     Yaradıcı insanların dünyasına, hamıdan gizlədikləri aləmə daxil olmaq marağım var. Uzunmüddətli müşahidələrimdən sonra yalnız bunu deyə bilərəm ki, o aləm qaranlıq bir otaq kimidir. Sadəcə bəzilərində otağın qapısı açıqdı və sən heç olmasa, astanadan durub içəri boylanmaq (hətta içəri keçməyi bacarmasan belə) imkanı qazana bilərsən - əlbəttə ki, otaq sahibinin icazəsi ilə. Amma elə yazıçılar var ki, (dünya ədəbiyyatı tarixində də olubdur) onlarda qapı bağlıdır. Və istəsən belə, ora daxil olmaq imkanın olmayacaq. Əl çəkməyib, orada baş verənlərlə maraqlansan, sadəcə haqqında sahibin bir neçə xırda izahını eşidə bilərsən. Lap səni qane etməsə belə.
     Müsahibim, xalq yazıçısı ELÇİN də həmin ikinci qisim yazıçılardandır. Və etiraf edim ki, onunla söhbət əsnasında «qapıda qalmaq» hissini eynilə ANARla söhbətim zamanı da keçirmişdim. Bu isə o deməkdir ki, o söhbətə nə zamansa bir daha ehtiyac olacaq.
     Bir də... Həmin fikrin təsdiqini müsahibənin sonundakı fikirləri ilə ELÇİNin də etirafında tapdım. Əlbəttə ki, buna təəssüfləndim. Eyni zamanda da sevindim - həqiqət olduğu üçün...
     -Son zamanlar ədəbi mühitdə Böyuk ədəbiyyat anlayışından tez-tez istifadə edilir. Bu, ədəbiyyatı kiçilməkdən qorumaq, yoxsa yaranan əsərlər bolluğunda həqiqi ədəbiyyat numunələrini fərqləndirmək istəyindəndir?
     -Böyük ədəbiyyat - terminalogiya kimi o qədər da uğurlu deyil. Amma bu ifadənin arxasında əsl ədəbiyyat dayanıb. Yəni istedadın təcəssümü kimi yaranan həqiqi ədəbiyyat Böyük ədəbiyyatın sinonimidir.
     O ki qaldı dediyin əsərlərin «xırda ədəbiyyatcıq»lar arasından qaldırılmasına, burada həqiqət də var, əsl ədəbiyyata nostalji münasibət də. Yadınıza salın. Bir müddət əvvəl bizdə «Ulduz» jurnalının 65 min, «Azərbaycan» jurnalının 70 min, «Ədəbiyyat» qəzetinin isə 60 min tirajı var idi. Kitablarımız 50, 100 min tirajla nəşr olunurdu. Yadıma gəlir ki, 1983-cu ildə «Mahmud və Məryəm» romanı dalbadal 320 min tirajla dərc edildi. Bax, bu nöqteyi-nəzərdən ədəbiyyata nostalgiya hissi mövcuddur. Çünki indi onun təbliği ilə məşğul olan nəşrlərin tirajı aşağı düşüb, eyni zamanda, maddi və mənəvi səbəblər üzündən oxucusu azalıb. Maddi səbəbi məlumdur, mənəvi səbəbi isə ondan ibarətdir ki, insanların həyatında gedən siyasiləşmə ədəbiyyatı arxa plana keçirib.
     -Siz nostalgiya hissindən danışırsınız. Bu o deməkdir ki, Azərbaycanda bu gün yaxşı ədəbiyyat nümunələri yaranmır?
     -Nostalgiyanı dövr deyil, sırf keyfiyyət baxımından deyirəm. Yaxşı ədəbiyyatın yaranıb-yaranmamasına qaldıqda, həmişə mətbuatı izləyən adam kimi deyə bilərəm ki, son beş ildə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında hadisə hesab etdiyim bir əsər oxumamışam. Təəssüflər olsun ki, belə şey olmayıb. Amma bu o demək deyil ki, narahat olmağa əsas var. Yox! Çünki beş il Böyük ədəbiyyat üçün elə də çox vaxt deyil. Böyük ədəbiyyat nümunələrinin yaranmasına vaxt lazımdır. Hər il o nümunəni tələb etmək olmaz.
     -Yazıçıları «unudulan», «yada düşən» və «daima insanın içində olanlar» qisminə bölürsünüz. Bu bölgü ilə müəyyən mənada razılaşıram. Amma sizcə, böyük yazıçı olub, unudulmaq mümkündürmü?
     -...Böyük yazıçı olub az tanınmaq, az populyar olmaq mümkündür. Unudulmaq isə yox. Elə ədəbiyyat tariximizə nəzər salaq. Güman etmirəm ki, bizim ədəbiyyat tarixində elə böyük yazıçı, şair olub ki, onu unudaq. Öz zamanında anlanmayan, yaxud məşhur olmayan yazıçılar dünya ədəbiyyatı tarixində də olub. Lakin həyat belədir ki, yaradılanları süzgəcdən keçirir, nə xalisdirsə, əsl ədəbiyyatdırsa və istedadın ifadəsidirsə, onu saxlayır. Deyək ki, rus ədəbiyyatında da elə bir sima göstərə bilmərəm ki, istedadına baxmayaraq unudulub. Məsələn, mənim fikrimə görə, rus ədəbiyyatının ən parlaq simalarından biri Plotonovdur. Amma o Şoloxov qədər populyar deyil. Hərçənd ki, Şoloxov da öz populyarlığına layiq yazıçıdır.
     Yox, güman etmirəm ki, böyük yazıçı unudulsun. Əgər nəsə yazıb qoyubsa, onun unudulmağı çətin məsələdir.
     -Ədəbiyyatda İnsan məsələsinə toxunmaq istəyirəm. Dövr baxımından əvvəl yaranan ədəbi numunələrdə İnsan - hətta əsərin mənfi qəhrəmanı olsa belə, oxucu tərəfindən asanlıqla dərk edilirdi. İndi isə o qəhrəman dərkedilməz varlığa çevrilir. Nə üçün?
     -Maraqlı sualdır, ona görə ki, içində həm bizim mənfi saydığımız, həm də məqbul saydığımız cəhətlər mövcuddur. Əvvəla insanları - personajları heç vaxt mənfı və müsbətə bölməyi qətiyyən qəbul etməmişəm. Hətta sovet dövründə də mənim bir prinsipim olub. Bu, böyük ədəbiyyatın da prinsipidir - yazıçı öz qəhrəmanının həm ittihamçısı, həm də vəkili olmalıdır. Ona görə ki, insanın xisləti, daxili aləmi birmənalı deyil. Öz aləmində hamının bəraəti var. Elə bir adam yoxdur desin ki, mən əclafam, pis adamam. Əgər bunu deyirsə, deməli o, elə bir psixoloji məqama çatıb ki, artıq deyəndən sonra gedib intihar etməlidir. Yaxud anormal adama çevrilməlidir.
     Əvvəllər məndən anonim məktublar yazırdılar. Həmişə atam rəhmətliklə bu haqda danışırdıq.
     Son dəfə bu barədə bir söhbətimiz olmuşdu. «Toyuğun diri qalmağı» adlı bir povestim var. Şahmar Ələkbərov onun əsasında «Sahilsiz gecə» adlı film çəkmişdi.
     -O film yalnız bir dəfə efirdə göstərildi.
     -Bəli. Və dırnaqarası millətçi insanlar söylədilər ki, bu əsər azərbaycanlı qadınlar üçün təhqirdir. Mən onda «Vətən» Cəmiyyətində işləyirdim. Özüm də film efirə gedən vaxt səfərdə idim. Qayıdıb gələndən sonra məlum oldu ki, azərbaycanlı qadınların bir qismi burada yığılıb piket keçiriblər. Deyiblər ki, Elçin Azərbaycan qadınına böhtan atır. İşə gələndə kəlağayılı qadınlar və onlara başçılıq edən daha bir qadın otağa girdilər. Səhv etmirəmsə, 90-çı il idi. Başçılıq edən arvad böyük canfəşanlıqla «Sən bizə qara yaxmısan» deyirdi. Həmin hadisənin üzərindən bir ilə yaxın vaxt keçəndən sonra o qadını televiziyada «İnsan və qanun» verilişində gördüm. Oğurluq və priton saxlamaq üstündə ittiham olunaraq, həbs edilmişdi. Bax, beləyik də. Nə isə...
     Həmin povestlə bağlı o vaxt Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə və Moskvaya anonim məktublar yazılmışdı. Bu o dövr idi ki, həmin əsər SSRİ Komsomol mükafatına da təqdim edilmişdi. O zaman Həsən Həsənov Mərkəzi Komitənin ideoloji məsələlər üzrə katibi idi. Onun mənimlə söhbətini sonra atama da danışdım. İlyas Əfəndiyev dedi ki, «adətən hamının hərəkətlərinə haqq qazandırır, bəraəti var deyirsən. Bu adamların bəraəti nədən ibarətdir? Axı, onlar anonimdə sənin rus xalqının əleyhinə olduğunu, sovet Azərbaycanında müsbət heç bir şey görmədiyini yazıblar?». Mən isə dedim ki, yox, onun da bəraəti var. Bu anonim məktubu yazan yazıçı öz-özünə fikirləşir ki, Elçindən yaxşı yazıçıdır, Elçindən daha düzgün yazır, niyə mənim əsərlərim çap olunur, onunkular yox. Həmin adam öz yazısının səviyyəsinin aşağı olmasını düşünmür. Dünyada elə bir hadisə törədən insan yoxdur ki, özünə bəraət qazandırmasın. İnsanın daxili, xisləti olduqca mürəkkəbdir. O mürəkkəblikdən çıxış edərək kimini müsbət, kimini mənfi qəhrəman etmək absurddur. Müsbət qəhrəman məsələsi sövet ədəbiyyatını tamamilə eybəcər vəziyyətə qoymuşdu. Hətta Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi SSRİ Nazirlər Soveti ilə bir yerdə camışçılığın inkişafı barədə qərar qəbul edirdisə, sovet ədəbi tənqidi yazıçılardan bu qərarın ədəbiyyatdakı inikasını tələb edirdi. Və dırnaqarası ədəbiyyatçılar da bu tələbə uyğun əsər yazırdı. Eyni zamanda, ədəbi tənqid də bu «müsbət qəhrəmanı» yüksək səviyyəli bədii qəhrəman hesab edirdi. Onun bədiiliyi, estetikası nədən ibarətdir? Bunun elə bil ki, mətləbə dəxli yoxdur.
     -Mən macar yazıçısı Dyula Çakla söhbətinizi xatırlayıram...
     -O yazını mən o vaxt «Literatumaya qazeta»da çap etdirmişdim. Sən uşaq olardın.
     –O, «ədəbiyyat insanın daxili dünyasını dərk və izah etməlidir» prinsipindən danışırdı. Bizdə bu, əksər hallarda səthi olub. Lakin son zamanlar ədəbiyyatında insanın təfəkkürü, hətta bəzən yazıçının özünə belə aydın olmayan şüuraltı təfəkkürü, hətta qarışıq yuxuları nəsrdə əksini tapır. Və bu yola ciddi meyl sezilməkdədir. Yazıçı bunu ədəbiyyata gətirməkdə haqlıdırmı?
     -Yazıçının predmeti xislətdir və onun istedadı xislətin dərinliklərinə nə dərəcədə enə bilməsi ilə müəyyənləşir. Yazıçı ora baş vura bilirmi, yaxud hansı dərinliklərə gedib çıxır? Əlbəttə ki, lap dərinliklərə enmək mümkün deyil. Mənim üçün Tolstoy qədər xisləti tədqiq və təhlil edən ikinci yazıçı yoxdur. Amma bu o demək deyil ki, o insan xislətini bütünlüklə açıb təqdim etməyi bacarıb. Hətta Tolstoyun enə bilmədiyi dərinliklər var. Allah bunu belə yaradıb. Əgər yazıçı sənin dediyin dərinliklərə enirsə, onu qaldırıb təsvir etmək istəyirsə, əlbəttə, bu ondan xəbər verir ki, o ciddi adamdır. İstəkdən əlavə həm də bunu bacarırsa, bu artıq istedadın təsdiqidir.
     -Əgər oxucu yazıçını dərk edə bilmirsə?
     -Əgər həqiqi ədəbiyyatdırsa və oxucu da onu dərk edə bilmirsə, deməli, oxucu öz üzərində işləməlidir.
     -Deməli, bu, oxucunun günahıdır?
     -Mən bir şeyə əminəm ki, oxucu Tolstoyun yazdığını dərk edə bilmirsə, onun günahıdır. Hər halda bu, Tolstoyun günahı deyil.
     -Bəs yuxu haqqında nə deyərdiz. Hərdən oxucu bu qarışıqlıqda nəyin gerçəklik, nəyin reallıq olduğunu anlaya bilmir.
     -Bir daha deyirəm ki, hər şeyi istedad müəyyən edir. Əgər yazıçı yuxusunu yazırsa və yuxusunu ədəbiyyatın predmetinə çevirirsə və o yazı ədəbiyyat nümunəsidirsə, çox yaxşı. Çünki ədəbiyyatın yaza bilməyəcəyi heç bir şey yoxdur. Yadıma gəlir ki, «Azərbaycan» jurnalına 60-cı illərin sonlarında «On ildən sonra» adlı bir hekayəmi aparmışdım. Jurnalın baş redaktoru rəhmətlik Cəlal Məmmədov idi. Cəlal müəllimin fikrinə görə, hekayədə açıq-saçıqlıqlar, lazım olmayan «eybəcərliklər»in təsviri var idi. Əlbəttə ki, bu onun fikri idi. Və bizim onunla mübahisəmiz oldu. Mən sübut etməyə çalışdım ki, ədəbiyyat hər şeydən yazmalıdır və yaza bilər də. O zaman Cəlal müəllim mənə sual verdi: «Belə çıxır ki, zibil yeşiyindən də yazmaq olar?». Mən dedim ki, bəli. İndi də bu fikirdəyəm ki, hər şeydən yazmaq olar, sadəcə nə üçün yazdığını və nə yazdığını aydın biləsən.
     Yuxudan da nə üçün, hansı səviyyədə yazdığını bilməli, dərk etməlisən.