| Əsas » Məqalə » Azərbaycan ədəbiyyatı |
Əfəndiyev Elçin yaradıcılığı-Rəsmi ideologiyanın buxovlarını qırdıq
RƏSMİ İDEOLOGİYANIN BUXOVLARINI QIRDIQ
...VƏ TRAKTORUN, KOLXOZUN YERİNƏ ƏDƏBİYYATA İNSAN MÖVZUSUNU GƏTİRDİK Zamanla əbədi mübarizə aparanlar içərisində Ədəbiyyat bəlkə də ən inadkarı və mübarizidir. Ara-sıra zamanın buyruqlarına qul olsa da, Böyük Ədəbiyyat gec-tez sözünü deməyi bacarır. Özü də bu sözü daha yaxşı eşidirlər. Nəinki başqasını... Yəqin elə bu səbəbdəndir ki, «çərxi-fələyin tərsinə dövran etdiyi zamanlarda daha çöx tutarlı söz sahiblərinə, onların mülahizə və məqalələrinə ehtiyac duyulur. Bu ehtiyac ödənilmədikdə isə qınaq obyektinə çevrilir onlar. Bugünkü kimi... Baş nazirin müavini, xalq yazıçısı Elçinlə də görüşmək istəyimiz məhz bu ehtiyacdan yarandı... MÜHİT MƏNİ YAZIÇI ETDİ
-Bu gün «Yeni Azərbaycan»ın oxucusu ilə görüşmək, ictimai-ədəbi proseslər barədə fikir yürütmək üçün hansı müsahib daha çox hazırdır? Yazıçı Elçin, yoxsa baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyev? -Baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyev müstəqil Azərbaycanın quruculuğunda, dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsində bilavasitə iştirak edən adamdır. Elçin isə yazıçıdır. Mən həm Elçin, həm də baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyev kimi özümü hər mənada hazırlıqlı və rahat hiss edirəm. -Onda ilk növbədə Sizinlə yazıçı kimi söhbət edək... -Buyurun. -Q.Q.Markes deyir ki, mən cəsarətsizliyim üzündən yazıçı oldum. Bəs, Siz niyə məhz yazıçılığı seçdiniz? Bu, doğulub, böyüdüyünüz mühitdən irəli gəlir, yoxsa başqa səbəblər də var? -Markesdən fərqli olaraq, deyə bilmərəm ki, mən nə üçün yazıçı oldum. Şübhəsiz ki, yazıçı olmağımda mühitin böyük rolu olub. Çünki özümü tanıyandan kitaba, yazı-pozuya həvəsli olmuşam. Yadıma gəlir ki, uşaqlıq çağlarımda xalq nağılları adı ilə özümdən nağıllar uydurub yoldaşlarıma danışardım. Yazdıqlarımıda ilk dəfə nənəmə danışardım. Deməyim odur ki, lap uşaqlıqdan özümü ədəbiyyat adamı kimi hiss etmişəm. -Ədəbiyyatımızda belə bir anlayış var; 60-cı illlər nəsli... -Bəli. -Siz də bu nəslin təmsilçilərindənsiniz. Yəqin özünüz də hiss etmisiniz ki, bu nəslin yaradıcılığına bu gün təzadlı münasibət mövcuddur. Bu yaxınlarda Kamal Abdulla qəzetimizə verdiyi müsahibəsində deyir ki, 60-cı illər ədəbiyyatı nümayəndələrinin yaradıcılığı o dövrdə Biləcəridən, indi isə Türkiyədən o tərəfə getmir. Yaxud belə bir fikir də var ki, o illər ədəbiyyatı əsl azərbaycanlı, əsl ziyalı yetişdirməyi bacarmadı, özündə daha çox kosmopalitizm və erotizm elementlərini təcəssüm etdirdi. Sizlər Azərbaycan ədəbiyyatına nə verdiniz? -Əgər dostum K.Abdulla deyirsə ki, 60-cı illərdə Azərbaycan ədəbiyyatı Biləcəridən, indi isə Türkiyədən o tərəfə getmir, çox təəccüblüdür. Əvvəla Türkiyə Biləcəri deyil. İkincisi də, o nəslin nümayəndələri haqqında 70-80-cı illərdə aktiv yazanlardan biri də elə Kamal Abdulladır. 60-cı illər nəsli Azərbaycan ədəbiyyatına heç nə vermədi sözlərini adi bir oxucu desəydi, bu məni yəqin təəccübləndirməzdi. Çünki oxucunun f ikri adi fərdin fikridir. Əhli-qələm, tənqidçi Kamal Abdullanın fikri isə fərdin fikrindən seçilməlidir. Hər halda, bu məsələ mənim üçün maraqlı olduğuna görə, K.Abdulla ilə söhbət edəcəm, görüm, o, hansı ədəbiyyat axtarışları nəticəsində bu qənaətə gəlib. O ki, qaldı 60- cı illər nəslinə, bununla paralel həm də 60-cı illər ədəbiyyatı var. Bunlar bir-birləri ilə nə qədər yaxındırlarsa, bir o qədər fərqlidirlər. Bu nəsil 60-cı illərdə ədəbiyyata gəlib və 70-80-cı illərdə özünü tam təsdiq edib. 60-cı illər ədəbiyyatı dedikdə isə söhbət yalnız «60-cılar yaradıcılığından getmir. Burada məsələnin ehtivası daha genişdir. O dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatında müxtəlif nəslin nümayəndələrinin dəyərli əsərləri çap olundu. Bu proses təkcə nəsrdə deyil, həm də poeziya və dramaturgiayada da gedirdi. 60-CI İLLƏRDƏ BİLƏCƏRİDƏN UZAQLARDA DA TANINIRDIQ
-Bəs, «60-cıların» ədəbiyyatımıza töhfəsini konkretləşdirsək... -Konkret olaraq 60-cı illər nəsli ədəbiyyatımıza küll halında böyük və istedadlı «ədəbi zümrə» verdi. O dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatı sovet ədəbiyyatının bir hissəsi idi. Və rəsmi ideologiya da ədəbiyyatdan insan əvəzinə traktorun, xam torpaqlarda qarğıdalı yetişdirilməsinin, SES-in «bədii inikasını» tələb edirdi. Yəni, ədəbiyyat rəsmi ideologiyanın təsiri və təhriki altında öz qəhrəmanını insan əvəzinə traktor, MTS, kolxoz, plan etmişdi. Amma bu, bütün yazıçılara aid deyildi. İstedad bu buxovları qırırdı. 60-cı illər nəsli isə küll halında bu tendensiyaya qarşı çıxdı. Bu nəsil insan mövzusunu ədəbiyyata bərpa etdi. Çünki ədəbiyyatın predmeti insanın hissi, həyəcanı, daxili aləmi, xislətidir. Bu mənada 60-cı illər nəsli Azərbaycan ədəbiyyatında çox ciddi bir iş gördü və sovet ideologiyasının tələbləri üzərindən Mirzə Cəlil, Axundov ənənələrinə sadiq qaldı. Yenə də deyirəm, 60-cı illərdən əvvəl də ədəbiyyatımızda istisnalar olub, görkəmli əsərlər yaranıb. Bunlara birmənalı yanaşmaq, 20-30-40-cı illər ədəbiyyatının üstündən xətt çəkmək olmaz. -Sizcə, «60-cıların» hamısına qəhrəman kimi yanaşılmalıdı? -Ümumiyyətlə, heç bir yazıçıya qəhrəman kimi yanaşmaq lazım deyil. O dövrdə istedadsız yazıçılar da vard ki, onlar mövzu arxasında gizlənir və hakim ideologiyanın dediyini yazırdılar. Onların da qəhrəmanı yuxarıda dediyim kimi, MTS, plan olurdu. Onlar mükafatlandırılır, deputat seçilir, əsərləri dərsliklərə salınırdı. Bununla yanaşı, həqiqi ədəbiyyat da addımlayırdı. Bu hal təkcə Azərbaycanda yox, digər respublikalarda, rus ədəbiyyatında da müşahidə olunurdu. O ki, qaldı əvvəlcə verdiyiniz sualda qeyd edilən, kosmopalitizm və erotizmə, bunu eşitməmişdim. İndi eşitdim... -Məsələn, Anarın yaradıcılığında bu cərəyanlar aydın görünür. -Yazıçı hər şeydən yaza bilər. Amma demək ki, 60-cı illər ədəbiyyatının nümayəndələri ancaq erotikadan yazıb-yaradıb, bu çox gülünc və mənasızdır. -Elçin müəllim, necə fikirləşirsiniz. 60-cı illər nəsli ədəbiyyatımıza «Böyük ədəbiyyat» anlayışını gətirə bildimi? -«Gətirdi» sözü bir qədər dəqiq ifadə deyil. Çünki Azərbaycan ədəbiyyatının özü həqiqi ədəbiyyatdır. Həqiqi ədəbiyyatdan söhbət gedəndə, konkyunkturalar kənara çəkilir və olsun ki, say etibarilə çox az bir şey qalır, amma ədəbiyyatdan xəbər verən mənzərə yaranır. Axı 60-cı illər nəsli birdən-birə gəlib demədi ki, mən varam və «Böyük ədəbiyyat» yaradıram. Məsələyə bu cür yanaşmaq düzgün deyil. -Amma, hər halda, 60-cı illər ədəbiyyatı özündə nə qədər «Böyük ədəbiyyat» anlayışını ehtiva etsə də, bu böyüklüyü ancaq biz tanıdıq, biz dərk etdik... -Güman edirəm ki, çox ciddi səhvə yol verirsiniz. -Niyə? -Əgər Siz 70-80-cı illər Ümumittifaq mətbuatına baxsaydınız, yəqin ki, belə fikirləşməzdiniz. -Bu sualı verəndə biz ədəbiyyatımızın dünya miqyasında təmsil olunmadığını nəzərdə tuturduq. -Əvvəla keçmiş İttifaq dünyanın yarısı idi. Vaxtilə «Literaturnaya qazeta»da, az qala, həftədə bir dəfə mənim yazım dərc olunurdu. Çalışırdım ki, Azərbaycan ədəbiyatını Ümumittifaq və dünya səviyyəsində mümkün qədər təbliğ edim. Mənim haqqımda rus yazıçılarından Lev Anninski , Yevgeni Şklovski və başqaları yazırdı. Eyni zamanda, nə qədər əsərlərimiz xarici dillərə tərcümə olunurdu və bu gün də olunur. Özümdən götürək. Son on ildə xaricdə 30 kitabım çap olunub. Və bu 30 kitabdakılar son on ildə yox, ondan əvvəl yazılıb. Biz özümüzə qapanıb qalmamışıq və ədəbiyyatımız da 60-cı illərdə Biləcəridən çox uzaqlara gedib. MƏŞHURLAŞMAQ İMKANIM MARKESLƏ EYNİ DEYİL
-Elçin müəllim, gəlin belə bir müqayisə aparaq. Dünyanın kiçik ölkələrindən olan Kolumbiyadan bu gün bütün dünyanın oxuduğu Markes çıxdı. Amma biz yaradıcılığına dönə-dönə müraciət etdiyimiz, dahiliyi qarşısında baş əydiyimiz M.Ə. Sabirimizi Markes kimi tanıda bilmədik... -Bu, məsələyə düzgün yanaşmaq tərzi deyil. Əvvəla hər bir yazıçıya öz xalqının tarixi və taleyi kontekstindən yanaşmaq lazımdır. Biz də Mirzə Ələkbərə qiymətimizi onun Azərbaycan xalqının tarixində, ictimai fikrində və mənəviyyatında oynadığı rolla müəyyənləşdirməliyik. İnanıram ki, Kolumbiyada Markesdən başqa tanəmadığımız yazıçılar da var. Və onlar da öz xalqının tarixi, taleyi, mənəviyyatı kontekstində qiymətləndirilir. Üzeyir Hacıbəyov kimdir? Kim hesab edirsiniz onu? -Azərbaycan xalqının böyük və dahi sənətkarı. -Onu layiq olduğu dərəcədə Amerikada tanıyırlarmı? -Yox. -Əgər tanımırlarsa, deməli, Ü.Hacıbəyovun qiyməti aşağı düşür? Gördüyünüz kimi, həyatda heç kim heç kimi əvəz etmir. Çünki böyüyündən, kiçiyindən asılı olmayaraq hər hansı yazının deyə biləcəyini bir başqası deyə bilmir. Markes məndən yaxşı yazar, yüksək bədii, estetik səviyyəli əsərlər yaradar, amma mənim dediyimi heç vaxt deyə bilməz. Elçinin dediyini yaxşı-pis ancaq o, özü deyə bilər. Braziliya Kolumbiyadan böyük ölkədir. İnsi Siz mənə bir müasir Braziliya və yaxud da Çin yazıçısının adını çəkə bilərsinizmi? Bu, o deməkdir ki, Braziliyada, Çində ədəbiyyat, yazıçı yoxdur? Bəli, Kolumbiyadan Markes çıxdı. Və nəzərə alın ki, Markeslə Elçinin məşhurlaşmaq imkanı eyni deyil. Markes ispan dilində yazardı və bu dilin auditoriyasını nəzərə alsaq onun əsərlərini əvvəlcə başqa dilə tərcümə etmək zəruri deyildi. Amma Elçin, Anar, Əkrəm Əylisli Azərbaycan dilində yazırdı. Sonralar rus dilinə tərcümə olunurdu, yalnız bundan sonra başqa dillərə. Sabir kimi dahini biz lazımi səviyyədə tərcümə edib dünyaya təqdim edə bilməmişik. -Elə əsas problem də budur... -Bəli, nə üçün Sabir ingilis dilinə tərcümə olunmayıb? Ona görə ki, Sabiri orijinaldan tərcümə edəcək, ingilis tərcüməçisi yoxdur. Biz də o səviyyədə tərcüməçi yetişdirməmişik ki, Sabiri ingiliscəyə çevirə bilsin. Vaxtilə rus şairi Vasilyev Sabiri rus dilinə tərcümə etmişdi. Lakin bu tərcümə Sabirin yüzdə biri idi. Uzun sözün qısası, onu demək istəyirəm ki, bu nöqteyi-nəzərdən yazıçıları bir-birinə qarşı qoymaq və məsələyə «niyə dünya ədəbiyyatma Kolumbiya Markes kimi dahini verib, ancaq Azərbaycan dünya səviyyəsinə heç kimi təqdim edə bilməyib» prizmasından yanaşmaq düzgün deyil. -Hər halda, «60-cılar» Azərbaycan ədəbiyyatında mövcud olan zərərli stereotipləri kənara qoyaraq ədəbi çevriliş etdi...» -Zərərli stereotiplər deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz? -O şeyləri ki, biz onları ictimai və ədəbi fikirdə zərərli tendensiyaların yaradıcısı kimi qəbul edirik. Yəni sovet ideologiyası ədəbiyyatdan yalançı qəhrəmanlar düzəltməyi tələb edirdi. Sizlər isə qəhrəmanlarınızı dediyinizə görə, həyatdan gətirdiniz... -Bunlara da birmənalı yanaşmayın. Rus-sovet ədəbiyytının generallarından biri Babayevski idi. 10-a qədər Stalin mükafatı almışdı. «Kovaler Zolotoy zvezdı» əsəri əl-əl gəzirdi. İndi o əsərdən heç nə qalmayıb. 0na görə ki, istedadsız yazıçı idi, mövzu arxasında gizlənmişdi. Eyni zamanda, sovet ədəbiyyatının generallarından biri də Şoloxov idi. Şoloxov XX əsrin ən böyük yazıçılarından, «Sakit Don» isə əsrimizin ən samballı romanlarından biridir. Çox istərdim ki, sizin kimi cavanlar bu tipli məsələlərə birmənalı yanaşmasınlar. -Ümumiyyətlə, biz cavanlar, məsələyə hansı aspektdən yanaşırıq ki? II
«BU GÜNÜN İSTEDADSIZLARI ŞƏHİD MÖVZUSUNUN ARXASINDA GİZLƏNİR» GƏNCLƏRİN ƏDƏBİYYATDA İMKANLARI iddiaları İLƏ TƏZADDIR -Bir haşiyə çıxım. Baxmayaraq ki, işim çoxdur. Vaxtlm azdır. Universitetdə həm də professor kimi dərs deyirəm. İstəyirdim ki, cavanlarla təmasda olum, onların fikirləri, istəkləri mənim üçün maraqlı idi. Ancaq deyim sizə, rəncideyi-hal oldum. Cavan filoloqlarımız çox az oxuyurlar, onların iddiaları daha böyükdür, nəinki imkanları. Komiklik - iddia ilə imkan arasındakı təzaddır. «Məşədi İbad» da Sərvər Gülnazı sevəndə heç kim gülmür, ancaq Məşədi İbad Gülnaza deyəndə ki, mən səni sevirəm, hamı qarnını tutub gülür. Çünki Məşədi İbadın iddiası ilə imkanı arasında təzad var. Təəssüf ki, mən mətbuatda bəzən gənclərin ədəbiyyat haqqındakı fikirlərini oxuyuram və görürəm ki, onların söylədikləri, imkanla iddia arasındakı təzaddan başqa bir şey deyil. -Sizə elə gəlmirmi ki, bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında söz, üslub, bütövlükdə ədəbiyyat davası yox, fərdlərin mübarizəsi gedir? -Güman edirəm ki, məsələni dramatikləşdirmək lazım deyil. Bəli, müasir Azərbaycan ədəbiyyatında ədəbi proses, ədəbiyyat mücadiləsi yox dərəcəsindədir. Amma inanıram ki, ədəbi prosesin yoxluğu da müvəqqəti bir şeydir. -Elçin müəllim, gəlin bir məqamı da unutmayaq ki, bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında özünü təsdiq etmiş, sözünü demiş fərdlər arasında şəxsi motivli mübarizə gedir. Məsələn, Əkrəm Əylisli ilə Anar arasındakı narazılıq və bu sıraya Sizin də adınızın əlavə olunması zərurəti nədən yaranıb? Maraqlıdır, nə üçün Azərbaycan ədəbiyyatında ədəbi çevriliş edən «60-cılar» bu gün yola getmirlər? -Əvvala bu məsələni problem kimi müzakirə etmək lazım deyil. Əkrəm də, Anar da, Elçin də yazıçıdırlar. Həm də insandırlar. Və bəzən arada yaranan umu-küsüləri təbii qarşılamaq lazımdır. Bəzən qardaş da qardaşdan küsür. İstəməzdim ki, bu münasibətlər mətbuata çıxarılsın. Amma onu deyə bilərəm ki, bunun təqsiri nə Anarda, nə də məndədir. -Münasibətlərin pisləşməsində birbaşa ittihamlar var. Məsələn, Anar haqqında deyirlər ki, onun yaradıcılığı yalnız cızma-qaradan ibarətdir. Bu baxımdan Sizə qarşı da müəyyən ittihamlar irəli sürülür... -Nə deyirlər? -Deyirlər ki, Elçin kitablannın keyfiyyəti ilə yox, kəmiyyəti ilə öyünə bilər. -Son on ildə çap olunmuş 30 kitabı gördünüz. Onlar dünyanın müxtəlif ölkələrində çap olunmuş «Mahmud və Məryəm», «Ağ dəvə», «Ölüm hökmü» romanlarıdır. Burada hansı kəmiyyətdən söhbət gedə bilər? Anar haqqında da elə fikirlər söyləmək ayıbdır. YAZIÇILAR İTTİFAQININ SİMASI DƏYİŞİB
-Söhbətin məğzi yazıçılar arasında yaranmış şəxsi incilikləri doğuran amillərdir. Sizcə, bu qısqanclıq qarşı tərəfin iddialarını ödəyə bilməməzliyindən irəli gəlir, yoxsa bu, tərəfinizdən həmkarlarınıza göstərilən soyuq münasibətin nəticəsidir. Çünki Anar da, Elçin də məsul vəzifədədir və yaxşı mənada müəyyən sahələri inhisarlaşdırıblar... -İnhisarın yaxşı mənasının nədən ibarət olduğunu bilmirəm. Və bu sualınıza da özümlə bağlı cavab verəcəm. Məndə heç nəyə və heç kimə qısqanclıq yoxdur, çünki qısqanclığı doğuran səbəb olmalıdır. Ya sən yaza bilmirsən, ya da bir yazıçı kimi özünü ifadə edə bilmirsən, ya millət səni bir yazıçı kimi tanımır. Bunlardan hansısa olmalıdır ki, mən başqasını qısqanım. Baxmayaraq ki, zaman və vaxt sarıdan çox böyük çətinliklərim var, amma yenə də 20 il bundan əvvəlki kimi yazıram. Yazdıqlarım diqqəti cəlb edir. Pyeslərim səhnəyə qoyulur. Bu günün özündə də daima oxucu məktubları alıram. -Bu gün Yazıçılar İttifaqı da incik yazıçılarımızı birləşdirə bilmir. Çünki Yazıçılar İttifaqından kənarda da müəyyən yazıçı kütləsi var... -Yazıçılar İttifaqı sovet dövründə güclü imkanlara malik olan super nazirlik idi. 1975-ci ildə İttifaqın katibi seçilmişəm və 11 il Yazıçılar İttifaqının katibi işləmişəm. O dövrkü Yazıçılar İttifaqına birmənalı münasibət bəsləmək olmaz. Bu yaxınlarda Yazıçılar İttifaqında cavan yazarlarla görüşümdə də dedim ki, bu «Natavan» klubu, bu xitabət kürsüsü çox şeylər görüb. Burada yazıçılar birbirlərini ifşa ediblər, bir-birlərinə böhtan atıblar, bir-birlərinin qəsdinə durublar. Burada parlaq istedadlarla yanaşı, istedadsızlar da fəaliyyət göstərib. Yazıçılar İttifaqında Mehdi Hüseynin ürəyi partlayıb. 37-ci ilin plenumunda Y.V.Çəmənzəminlini, H.Cavidi bizim böyük yazıçı və şairlərimiz ifşa ediblər. Əli Nazim Əhməd Cavadı ifşa edib, sonra da əvvəlcə Əhməd Cavadı, sonra da Əli Nazimi tutublar. Eyni zamanda burada, dediyiniz ədəbiyyat uğrunda mübarizə də gedib. O dövrün Yazıçılar İttifaqının Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının inkişafında uğurlar əldə etməsində böyük xidmətləri də olub. İllər keçdi, dünya dəyişdi, Azərbaycan müstəqillik əldə etdi. Bu baxımdan Yazıçılar İttifaqının həm siması, həm də mahiyyəti dəyişdi. Əgər bu gün biz Yazıçılar İttifaqını qoruyub saxlaya bilmişiksə, bu orada işləyən dostların böyük uğurudur. Amma bu gün Yazıçılar Birliyinin maddi imkanları yoxdur ki, kiməsə ev, kiməsə maşın versin, televiziyada kiminsə haqqında veriliş hazırlasın. Digər tərəfdən o yazıçılar ki, bir vaxtlar günlərini Yazıçılar İttifaqında keçirirdilər, bu gün onlar maddi çətinliklər, böyük qayğılar içərisində sıxılırlar. Çünki bu gün Azərbaycanda vaxtilə potsovet məkanında yerləşən ölkələrdən fərqli proseslər gedir. Bir tərəfədən Azərbaycan müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparır, Azərbaycan özünü doğrultmamış sosializm sistemini dəyişib bazar iqtisadiyyartına keçir, bu iki kataklizm mənbəyi azmış kimi, Azərbaycan üstəlik müharibəyə də cəlb olunub. Bu üç kataklizimdən ən çox ziyan da mədəniyyətimizə, mədəniyyət xadimlərimizə, daha dəqiq desəm istedadlara dəyir. Bu zərbədən də hərə bir cür çıxır. -Bəs qeyd edilən problemin - yazıçılar arasında xoşagəlməz qarşıdurmanın aradan qaldırılması yönündən Birliyin fəaliyyəti qənaətbəxşdirmi? -Yazıçılar İttifaqından da inciməməliyik ki, niyə bir-birindən küsmüş yazıçıları birləşdirmir. Çünki, bu, məsələnin tam həlli yolu deyil. Düzdür, Yazıçılar Birliyi də problemi aradan qaldırmaq üçün müəyyən iş görməlidir. Amma yenə də hər şey gəlib dirənir ədəbi prosesə. Ədəbi proses canlansa, yəqin ki, çox məsələlər həll olunacaq, umu-küsülər aradan götürüləcək. Ədəbiyyatın təəssübünü çəkmək lazımdır. Bəzən deyirlər ki, son illərdə ədəbi hadisəyə çevrilən əsərlər yaranmır. Mənsə deyirəm ki, bunun özü də ədəbi prosesin materialıdır. Əgər Azərbaycanda ədəbi proses canlansa, ədəbiyyat uğrunda mücadilə başlasa, çox şey geridə qalacaq. YAZIÇILARI CƏBHƏYƏ AYIRMAQ ƏXLAQİ CİNAYƏTDİR
-Bəlkə hadisəyə çevrilən əsərlərin yaranmaması problemi müasir günlərimizin hadisələrinə yazarlarımızm qiymət verməyib, neytral mövqe nümayiş etdirmək istəklərindən irəli gəlir? -Şəhidlər, torpaqlarımızın işğalı, Qarabağ müharibəsi kimi mövzulara, əlbəttə, biganə qalmaq olmaz. Bu gün hansı qəzeti açırsansa şəhidlər haqqmda şerləri, məqalələri oxuyursan. Şəhidlər haqda qalın-qalın kitablar çap olunur. Bunların da böyük əksəriyyəti keyfiyyətsiz və istedadsızdır, çoxunun heç ədəbiyyata dəxli yoxdur. Deməli, bu günün istedadsızları da, şəhid mövzusu arxasında gizləniblər. Şəhidlər haqqında yazmaq Azərbaycan ədəbiyyatının mənəvi borcudur. Onlar haqqında da elə yazmalıyıq ki, yazdıqlarımız şəhid ruhlarına layiq olsun. -Elçin müəllim, unutmayaq ki, həm yazıçı, həm də ziyalıdır. Bu gün ziyalılar arasında da qruplaşmalar gedir. Və bu qruplaşmalar şəxsi motivdə deyil, siyasi motivdə cərəyan edir. Ziyalılarımızın bəziləri iqtidarı, bəziləri də fəal şəkildə müxalifəti müdafiə edirlər. Onların da bir-birlərinə olan ittihamları yaradıcı məsələlərlə bağlı olmayıb tutduqları siyasi mövqeyə söykənib. Adi bir misal: ötən illərin Motodrom mitinqlərinin birində Ramiz Rövşən mitinqdə iştirak etməyən ziyalılarımızı «vicdanı abort olunmuşlar»adlandırdı. Bəs, Siz ziyalının siyasətdə iştirakına necə baxırsınız? -Çox ciddi, həm də xəstə bir məsələyə toxundunuz. Müxalifət iqtidara yaxın ziyalıları, yaradıcı adamları istedadsızlıqda günahlandırır, yaxınları isə əsl istedad bilir. Və yaxud da əksinə . Bu, kökündən zərərli mövqedir. Yazıçının yazıçılığını müəyyən edən bir göstərici var: o da istedaddır. Knut Hamsun faşizm ideyalarını qəbul edirdi. Almaniyanın məğlubiyyətindən sonra o, uzun müddət gözü kölgəli qaldı. Heminquey isə İspaniyada faşizmə qarşı mübarizə aparırdı. Əqidələrinin müxtəlifliyinə baxmayaraq, hərəsinin dünya ədəbiyyatında öz yeri var. Biz isə öz dilimizdə xalqımzın güzaranını yazan yazıçıları iki cəbhəyə ayırırıq. Bu, ədəbi və əxlaqi cinayətdir. Ramiz Rövşənin adını çəkdiniz. Mən iqtidara yaxın yazıçı olmağıma baxmayaraq, Ramiz Rövşəni ədəbiyyatımızın istedadlı bir şairi hesab edirəm. Amma bu, o demək deyil ki, misal üçün, Fikrət Qoca Yazıçılar Birliyində işləyir, orden alıb, deməli, istedadsızdır. -Yenidən qayıdaq Sizə ...70-ci illərdən başlayaraq 80-cı illərin ortalarına qədər Yazıçılar Birliynin katibi olduğunuz vaxtlarda, daha sonra isə «Vətən» Cəmiyyətinin sədri kimi ictimai həyatda fəal mövqe tutdunuz. Amma 80-ci illərin sonunda ziyalıların, hətta «obıvatel»in ifrat dərəcədə siyasiləşdiyi bir dövrdə Siz fəal siyasətdən bir qədər kənarda durmağa üstünlük verdiniz... III
MƏNİM VERDİYİM İNFORMASİYADAN SONRA BƏNƏZİR BHUTTO M.QORBAÇOVA NOTA GÖNDƏRDİ KQB-nin BOĞAZINDA QALMIŞDIQ -Bu, kökündən yanlış fikirdir. Siyasi proseslərdə iştirakın həm görünən, həm də görünməyən tərəfləri var. Görünən tərəf o idi ki, milləti Azadlıq meydanına yığılıb, bəzən də fanatizmə qapılaraq «otur-dur» komandası ilə işləyirdi. Baxmayaraq ki, mən Azadlıq meydanını, orada keçirilən mitinqləri müasir Azərbaycan tarixində böyük hadisə hesab edirəm. Çünki orada «otur-dur» əhval-ruhiyyəsindən əlavə, həm də səviyyəli söhbətlər də gedirdi. Görünməyən tərəflər isə ondan ibarət idi ki, axı xalqını sevən hər hansı ziyalı özünü «otur-dur» əhval-ruhiyyəsinə məcbur edə bilməz. Mən də həmçinin... -Bəs, «otur-dur»a razılaşmayan ziyalı vətənkeşlik təəssübünü hansı fəaliyyətlə ödəyirdi... -Mən o dövrdə «Vətən» Cəmiyyətində «Odlar yurdu» qəzeti buraxırdım. Bu qəzetdə ilk dəfə olaraq latın qrafikası tətbiq olundu, Azərbaycan Demokratik Respublikası haqqında materiallar verdik, ADR Parlamentinin stenoqrammasını, M.Ə. Rəsulzadənin xatirələrini, N.Ussubbəyov, Ə.Topçubaşov, C.Hacıbəyov, Ə.Ağayev haqqında materiallar dərc etdik. Baxmayaraq ki, o vaxtlar «Vətən» Cəmiyyəti haqqında KQB-dən verilən fitvalarla müxtəlif söhbətlər gəzirdi. Bu Cəmiyyətin xətti ilə ilk dəfə olaraq mühacirətdəki Azərbaycan hökuməti ilə əlaqə yaratdıq. 1988- ci ildə Bəxtiyar Vahabzadə ilə Türkiyəyə gedib Məhəmməd Kəngərlini, Əhməd Qaracanı, Cəmil Ünalı tapıb gizli olaraq M.Ə.Rəsulzadənin qəbrini ziyarət etdik. Və xaricdəki Müsavat Partiyasının lideri M.Kəngərlini, Əhməd Qaracanı ilk dəfə mən Azərbaycana dəvət etmişəm. İndi onlar hansı mövqe tutublar. Bu başqa məsələdir. 90-cı il yanvar hadisələri haqda A.Paşazadə və E.Qafarovanın bəyanatlarını xariclə yeganə əlaqə vasitəsi olan teleksimizlə bütün dünyaya yaydıq. Yanvarın 21-də Pakistanın baş naziri Bənəzir Buhutto bizim teleksimizə istinad edərək M.Qorbaçova etiraz notası göndərmişdi. -Elçin müəllim, «Vətən» Cəmiyyətində fəaliyyətdən danışdınız. Amma nədənsə bu gün o Cəmiyyət fəaliyyətsizlik nümayiş etdirir. Bu vəziyyət «Vətən» Cəmiyyətinə ehtiyacın olmamasından, işgüzar rəhbərlərin yoxluğundan irəli gəlir, yoxsa KQB-nin fitvası hələ də öz əhəmiyyətini itirməyib? -«Vətən» Cəmiyyəti tuği-lənət olub SSRİ KQB-sinin boğazında qalmışdı. Və bilirdim ki, «Azadlıq» radiosunda, Amerikada əleyhimə edilən çıxışların təşkilatçısı məhz, o qüvvələrdir. Mən Mərdəkanda sanatoriyada oturub yazı-pozu ilə məşğul olanda, Bakıda ilk mitinqdə deyirdilər ki, hanı Elçin, gedib xaricdə videoya baxır? Bunların hamısını həmin qüvvələr edirdi. Sonradan həmin KQB-yə, kimin də həmin millətə xidmət etdiyi məlum oldu. -Bəs, söhbət «Vətən» Cəmiyyətindən gedəndə necə? -Çox təəssüflər olsun ki, bu gün «Vətən» Cəmiyyəti əvvəlki kimi fəaliyyət göstərə bilmir. Səbəb isə ancaq və ancaq maddi vəsaitin olmamasındadır. Vaxtilə mənə çox dedilər ki, Cəmiyyəti inkişaf etdirmək üçün kommersiya strukturu yaratmaq lazımdır. Amma buna razı olmadım. Görünür. Səhv etmişəm. -Demək «Vətən» Cəmiyyəti lazımdır bizə? -Bu gün üçün çox lazımdır. -Axı lazım olsaydı onun böhrandan çıxması üçün əlaqədar orqanlar ona müəyyən köməklər edərdilər? -«Ölüləri» bu gün tamaşaya qoymaq necə olardı? -Çox aktual zərurətdir. -«Ölülər»i də, başqa əsərləri də çox böyük masştabda gözəl dekorasiya ilə səhnəyə qoymaq olar. Dövlətin vəsaiti isə yoxdur. Sponsorlar da ki... AMİP-i BİZ YARATDIQ
1993-cü ildə Siz iqtidarın siyasi komandasına dəvət olundunuz... -Bu komanda sözündən heç xoşum gəlmir. Komanda futbolda, idmanda olar. Var iqtidar, hökumət, onun üzvləri... -Yaxşı, belə deyək. Sizə hakimiyyətdə təmsil olunmaq təklif edildi. Bu dəvəti necə qarşıladınız? Və seçimdə niyə məhz Siz oldunuz? -Niyə məhz mənim bu vəzifəyə layiq bilindiyimi məni təyin edən adamdan soruşmaq lazımdır. İkincisi də mən həmişə ədəbiyyatın mübarizəsini aparan, dünyanın ən yüksək tribunalarında xalqın sözünü deyən və onun təəssübünü çəkən olmuşam. -Siz vəzifəyə təyin olunmamışdan əvvəl həm də müxalifət mövqeyində dayanan Milli İstiqlal Partiyasında təmsil olunurdunuz... -Bəli, o vaxta qədər MİP-nin rəhbərliyində idim və ümumiyyətlə, mən həmin partiyanın təsisçilərindən biriyəm. Amma 1993-cü il hadisələrində yeni iqtidarla əlaqədar fikir ayrılığı ortaya çıxanda mən və Siyasi Şuranın bir sıra üzvü partiyadan istefa verdik. Bir müddət sonra Ali Sovetin sədri Heydər Əliyev cənabları bu təklifi mənə etdi. Hətta belə bir söz də dedi ki, «mən səni bir vaxt Yazıçılar İttifaqına katib göndərəndə cavan oğlan idin». O ağır günlərdə mən Prezidentin təklifini qəbul etdim. -Elçin müəllim, artıq 7 ildir ki, baş nazirin müavini kimi humanitar sahələrə kuratorluq edirsiniz. İctimaiyyət də Sizin nəzarət etdiyiniz sahələrdəki problemlərin həll olunmamasından narazıdır. Baş nazirin müavini olduğunuz bu müddətdə məlum sahələrdə irəliləyişlər olubmu? -Əvvəla onu deyim ki, bu gün Azərbaycan mədəniyyətinin ən böyük təəssübkeşi Heydər Əliyev özüdür. Bu yeddi ildə xeyli irəliləyişlər olub. İlk növbədə əldə etdiklərimizi dağıtmağa, yox olmamağa qoymamışıq. Sovet dövründə Azərbaycan mədəniyyəti böyük nailiyyətlər əldə etdi. Və mən də vəzifəyə təyin olunanda qarşıma qoyduğum əsas məqsəd ondan ibarət oldu ki, ilk növbədə mədəniyətimizdəki dağılma prosesinin qarşısını alaq. Teatrımızı, simfonik orkestrimizi, baletimizi və s. qoruyub saxlayaq. Və mədəniyyət haqqında hansı məsələləri qaldırmışıqsa, onun həlli maliyyəyə dirənib. Ona görə də, bu gün Azərbaycan mədəniyyətinin taleyi, mədəniyyət xadimlərindən daha çox, zavod, fabrik direktorlarından, istehsalatdan, Azərbaycanın iqtisadi nöqteyi-nəzərdən güclənməsindən asılıdır. -Bu gün Azərbaycanda hökumət üzvlərinin korrupsiyaya qurşanması haqqında müxtəlif mülahizələr söylənilir. Ötən il Sizin haqqınızda da müəyyən iddialar səslənirdi, guya özəl ali məktəblərin status almasında müəyyən maraqlardan çıxış edirsiniz... -Əvvəla Siz gərək, o böhtançı ilə (Müstəqil Azərbaycan Universitetinin rektoru Abbas Mustafayev nəzərdə tutulur-red.) mənim fərqimi biləsiniz. Bu şayiələri mənə Binəqədidə üzünü görmədiyim bir böhtançı ünvanlayırdı. Deyirdi ki, Elçin məndən rüşvət istəyir, Səbayeldə yerləşən bankdakı yeyintini də Elçin təşkil edib. Onun böhtanlarına cavab vermək mənim şənimə şayəstə deyildi. Amma onun söylədiklərini çap edən qəzet redaktorlarına məktubum vardı ki, heç olmasa əhli-qələm təəssübkeşliyiniz olsun. Axı Elçin ən azından 35 il bu xalqın dilində yazıb. Feldşer işləmiş adam gəlib ali məktəb açmaq istəyir, Elçin də buna yox deyəndə, deməli, rüşvət istəyir? -Sualımızın davamı olaraq soruşaq ki, məlum problemlə rəhbərlik etdiyiniz sahədə vəziyyət necədir? Yəqin ki, burada da müəyyən korrupsiya elementləri nəzərə çarpır. -Demək olmaz ki, hər şey tamamilə pakdır və yaxud da bu sahədə tam korrupsiya hökm sürür. Azərbaycanda korrupsiya mövcuddur. Lakin problemi aradan qaldırmaq əvəzinə, hay-həşir salıb, heç nə etmək, məsələnin həlli yolu deyil. Bu halı aradan qaldırmaq üçün mübarizə aparmaq lazımdır. Burada da əsas meyar təmənnasız fəaliyyət olmalıdır. VƏZİFƏM YARADICILIGIMA MANE OLUR
-İstərdik ki, bir məsələ barəsində də fikrinizi öyrənək. Bu günlərdə ölkə mətbuatında belə bir informasiya oxuduq ki, Akademiyanın Nizami adına Ədbiyyat İnstitutunda komissiya yaradılıb və onlar himnimizlə əlaqədar son vaxtlar ortaya atılmış fikirlərlə bağlı müzakirələr aparırlar. Sizcə, bu məsələ bu gün üçün həqiqətənmi aktualdır? -Deyə bilmərəm nə dərəcədə aktualdır. Amma gərək, hər bir məsələdə obyektivlik olsun. Himnimizin müəllifinin Əhməd Cavad və yaxud Cəmo bəy olmasını dəqiqləşdirmək ilk növbədə tədqiqatçıların işidir, bura heş bir hökumət müdaxiləsi ola bilməz və olmayacaq da. -Elçin müəllim, söhbətimizin əvvəlində yazıçılarımızın maddi sıxıntı içərisində yaşamalarından bəhs etdiniz. Maraqlıdır ki, görəsən baş nazirin müavini kürsüsü yazıçı Elçinə maddi ehtiyaclarını ödəməkdə nə dərəcədə kömək edib? -Son 8 ildə Azərbaycanda çap olunan kitablarımdan demək olar ki, qonarar almamışam. Baş nazirin müavini kimi isə mənim yazı-pozu, kitab çap etdirmək işlərim daha pisdir. -Məgər vəzifə yaradıcılığınıza mane olur? -Vaxt cəhətdən bəli. Bu yaxmlarda İlyas Əfəndiyevin «Hökmdar və qızı» əsəri teatrda tamaşaya qoyuldu. Hörmətli prezidentimiz Heydər Əliyev də gəlib bu tamaşaya baxdı və yüksək qiymətləndirdi. Söhbət getdi ki, bu əsərdən yaxşı kino işi alınar. Mən ssenari yazdım. Rejissor Vaqif Mustafayev o filmi çəkmək istəyir. 3 ildən çox vaxt keçir, amma vəsait yoxdur ki, film çəkilsin. V.Mustafayev ssenarisini yazdığım «Mənim ərim dəlidir» komediyasının film variantı üzərində işləyir. Yenə də filmin çəkilişi maddi çətinlik ucbatından ləng gedir. Mən yalnız xaricdə çap olunmuş kitablarımın, bir də səhnələşdirilən əsərlərimin qonararını alıram. -Elçin müəllim, son dövrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatının həm nəsrində, həm də poeziyasında yeni gənc nəsil də formalaşmaqdadır. Onların yaradıcılığı Sizi nə dərəcədə qane edir? -Sözün düzü, gənclərimizin yaradıcılığı ilə elə də dərindən tanış deyiləm. Ümumi təəssüratım bundan ibarətdir ki, Azərbaycanda çox istedadlı nəsil ədəbiyyatımıza gəlmək üzrədir. Amma bu nəslin sonrakı taleyinin necə olması yenə də ədəbi prosesdən asılıdır. -Ancaq deyəsən, yaşlı nəsildəki ənənə gənc yazarlara da sirayət edib. O mənada ki, onların da yaradıcılığında bir-biriləri ilə bəhsə girmək meylləri aydın görünür. -Güman edirəm ki, bunlar gəncliyin simptomplarıdır və tədricən çatışmamazlıqlar yox olub gedəcək. Nə olur-olsun, təki xəstə ajiotaj olmasın... Müsahibəni İxtiyar Hüseynli və Yunis Orucov apardı.
2000. | |
| Baxış: 375 | |
| Bütün rəylər: 0 | |
