| Əsas » Məqalə » Azərbaycan ədəbiyyatı |
Əfəndiyev Elçin yaradıcılığı-«O külək bir də əsəcək»
«O KÜLƏK BİR DƏ ƏSƏCƏK»
-Elçin müəllim, əvvəla, Sizi 50 yaşınızın tamam olması münasibətilə təbrik edirəm. Bunu da deyim ki, kimisə - dostu, çox hörmət bəslədiyin adamı bu çür yaş münasibətilə təbrik eləmək həmişə mənə qəribə görünüb. Qəfilliyi, amansızlığı ilə. İndi Siz görkəmli bir yazıçısınız, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının tarixində məxsusi yeriniz var, əsərləriniz bir çox dillərə tərcümə edilib, milyon tirajlarla nəşr olunub, oxucuların ürəyinə yol tapıb. Ancaq deyin, bu gün bir insan və bir yazıçı kimi özünüzu xoşbəxt sayırsınızmı? -Təbrikə görə təşəkkür edirəm. O ki qaldı, qəribəliyə, Sizdən gizlətmirəm, bu 50 rəqəmi ilə bağlı mənim özümü də heyrət bürüyür: yəni doğrudanmı, söhbət mənim 50 yaşımdan gedir? Elə bil, dünən idi, 50 yaşlı adamlara, az qala, dinozavr dövrünün yadigarları kimi baxırdım... Məndə elə bir təəssürat var ki, 50 yaş elə bil pusquda dayanır və bir həmlə ilə atılıb adamın başının üstünü alır! «Xoşbəxtlik» söhbətinə gəldikdə isə, mənim üçün o da, «bədbəxtlik» də tamam nisbi məfhumlardır. «Yazıçı xoşbəxtliyi» isə, məncə, tamam boş söhbətdi. Tarixdə elə bir yazıçı, ümumiyyətlə, böyük sənətkar göstərin ki, «xoşbəxt» olub? Füzulinin rüşvət deyil deyə, salamını almayıblar. Balzak borçlu olduğu adamların əlindən yer tapmayıb. Van Qoq da öz qulağını kəsib. Kim xoşbəxt olub? Nəsimi? Şekspir? Yoxsa Bayron, Dostoyevski? Qoca Tolstoyun elə bil ki, hər şeyi var idi: pulu, malikanəsi, rütbəsi, şöhrəti, sağlamlığı... Amma gündəliklərini oxuyun, görəcəksiniz ki, ondan bədbəxt insan yoxdu! Cavid Sibir çöllərində tapmalıydı xoşbəxtliyi, yoxsa Sabir sabunçuluqda? Bəlkə Puşkin Dantesin gülləsində tapmalıydı o xoşbəxtliyi? Bir sözlə, yazıçı xoşbəxtdirsə, deməli, söhbət sənətdən yox, vəsfçilikdən, konyukturadan gedir. Əsl yazıçı, sənətkar həmişə öz dövrü ilə, dövrün qolugüclüləri ilə konfliktdə olub və başqa çürə mümkün deyil. Yaxın keçmişin Lenin, Stalin, partiya, Qızıl Meydan, Moskva, Qızıl ordu, al bayraq, qırmızı qalstuk məddahlığı elə həmin «yazıçı xoşbəxtliyi»nin əlamətlərinin göstəriciləri idi. Nə isə, bu elə söhbətdi ki, uzandıqça uzanacaq. Konkreti də budur: Mən nə xoşbəxtəm, nə də bədbəxtəm, taleyin mənə ayırdığı vaxt müddətində bu dünyanın adi qonağıyam. -Xalq yazıçısı, atanız İlyas Əfəndiyevin məşhur romanlarından biri «Geriyə baxma qoça!...» adlanır. Ömrünüzün bu çağında Siz dönüb geriyə - artıq yaşanmış fiziki zamana boylananda nələr düşünürsünüz? O mənada ki, yalnız çox olmasa da, çox hadisələrin şahidi olmusunuz. -O «fiziki zaman» o qədər xatirələrlə doludur, o qədər zəngin, mürəkkəb, bəzən də ziddiyyətli təəssüratlar doğurur ki, çalışıram «oralara» imkan daxilində az boylanım... Bəzən, əlbəttə, bu mümkün olmur. Görürsən, bu gün bir qələm yoldaşının sözlərinə qulaq asırsan, hərəkətlərinə, münasibətinə fikir verirsən, özündən asılı olmayaraq birdən-birə beş il, on il bundan əvvəli xatırlayırsan, onun o zaman dedikləri, elədikləri, sənə yaltaq münasibəti yada düşür və onun əvəzinə xəcalət təri səni basır... Onun isə, çox zaman həmin xəcalət tərindən xəbəri olmur. Bax, bu, əsl «yazıçı xoşbəxtliyi»dir ki, onu bürüyüb. Şahidi (və bəzən də iştirakçısı!) olduğum hadisələri isə əməlli-başlı əxz etmək, dərk etmək və mütləq yazmaq lazımdır. Memuar şəklindəmi, sənədli bir əsərmi? Sağlıq olsun... -Onda, heç olmasa, uşaqlıq yaddaşınızda ilişib qalan işıqlı bir xatirə söyləyin. -... Qırxıncı illərin sonralarıdır. Avqust ayı. Turşsuda sazaq bir gecə. Alaçığın içində isti yorğan-döşəkdə gözlərimi yummuşam, amma nə müddətdi yuxum gəlmir. Atam keçənin üstündə bardaşqurma oturub neft lampasının işığında mənim üçün dünyanın ən sirli bir möcüzəsi olan Bağdad oğrusundan, Əlibaba və qırx quldurdan, Ələddinin çırağından xəbər verən ərəb əlifbası ilə nəsə yazır. Sonra yavaş-yavaş yağış yağmağa başlayır və o yağış damcıları alaçığa düşdükcə tarım çəkilmiş çadır tappatap tappıldayır... -Yəqin ki, o tappıltının yerini indi heç nə vermir? -Dünyanın çox gözəl otellərində, xudmani pansionatlarında, kotteclərində olmuşam, amma Turşsudakı o alaçıq başqa şeydi. -Qarabağda talan var... Qədir Rüstəmovun əlini astaca qaldırıb oxuduğu «Qarabağ şikəstəsi»ndəki naləyə nə demək istərdiniz? -«Qarabağ şikəstəsi»ndə Qədirin o naləsinə nəsə əlavə etmək, nəsə demək mümkün deyil. -Keçmişə ekskursla bağlı daha bir məqam: ümumiyyətlə, yazıçı olmaya bilərdinizmi? Filoloji təhsiliniz vardı, gəlib Ədəbiyyat İnstitutunda işləyərdiniz və müdafiə edib alim olardınız, elə bu cür də davam etdirərdiniz... Duzdü, bunların çoxu oldu, Siz eyni zamanda görkəmli ədəbiyyatşünassınız, tənqidçisiniz, sanballı elmi monoqrafiyaların, yüzlərlə məqalələrin müəlliHsini/. Ancaq necə oldu ki, bütün bunlara baxmayaraq, tənqidçi-ədəbiyyatşünas Elçin yazıçı Elçini üstələyə bilmədi? -Əvvəla, orasını səmimi etiraf edirəm ki, çox istərdim yazıçı, ümumiyyətlə, yazı-pozuyla məşğul olan bir adam olmayım. Əziyyəti həddən artıqdı, gecəsi-gündüzü yoxdu. Axı, nə qədər işdən evə qayıdıb və evdə təzədən miz arxasına keçib: « - Səs salmayın, işləyirəm!» demək olar? Axı, bir il deyil, beş il deyil, bütün ömür belə keçir. İstəyərdim ki, yazıçı olmayım. Amma olmaya bilərdimmi? Bu, başqa söhbətdi. Ədəbiyyat İnstitutu ilə bağlı onu deyə bilərəm ki, mənim evimdəki iş otağım da mənim üçün elə kiçik bir Ədəbiyyat İnstitutu kimi bir şeydi: kitablar, əlyazmaları, kağız-kuğuz... Tənqiçi Elçinin yazıçı Elçini üstələyə bilməməsinə gəldikdə isə, bunun səbəbi ondadı ki, sadəcə olaraq gücü çatmır. -Sizin də, mənsub olduğunuz ədəbi nəslin başqa istedadlı nümayəndələrinin də qələm məhsulları vaxtilə müqavimətlə, bəzən açıq-aşkar təzyiqlə qarşılanırdı. O zaman nəsə yeni bir şey yaratdığınıza əmin idinizmi və bu Sizə bir mənəvi təskinlik verirdimi? -O zaman mənim əsas problemim çap olunmaq problemi idi. Nəşriyyatlar da, qəzetlər də, «Azərbaycan» jurnalı da, xüsusən, 60-cı illərin sonlarında və yetmişin lap əvvəllərində min bir bəhanə ilə hekayələrimi geri qaytarırdılar, «itirirdilər»: Qlavlit də ilişirdi... Mən çox erkən çap olunmağa başlamışam. İlk hekayəm hələ 1959-cu ilin yayında «Azərbaycan gəncləri» qəzetində çap olunub. Onda onuncu sinfə keçmişdim və çox maraqlıdır (həm də yəqin əlamətdardır) ki, o yeniyetməlik, ilk gənclik çağlarının yazıları mətbuata nisbətən asan yol tapırdı, onlar təbii ki, təcrübəsiz, bir çox məqamlarda sadəlövh bir qələmin təcrübələri idi, amma elə ki, o qələm bərkiməyə başladı (hətta dəqiq ilini də göstərə bilərəm: 1968-dən etibarən), onda da çap olunmağa qarşı çiddi maneələr meydana çıxdı. Bəzən elə oldu ki, hansı yazımsa əvvəlcə Moskvada işıq üzü gördü, sonra Bakıda dərç edildi. Gənclik illərinin təcrübəsi olan «Açıq pəncərə» povestini 1965-də, «SOS» povestini isə səhv etmirəmsə, 1967-də yazmışdım. «Gümüşü, na- rıncı» adlı növbəti hekayələr kitabım isə yalnız altı ildən sonra, 1973-cü ildə nəşr edildi və o hekayələrin nəhayət ki, nəşr edilə bilməsi üçün «Gənclik» nəşriyyatının o zamankı gənc baş redaktoru, rəhmətlik Vidadi Paşayevin təkidi ilə bir gecəyə nisbətən «işıqlı» xüsusi bir hekayə də yazmışdım ki, kitabın əvvəlində getsin və o biri hekayələri də paravoz kimi ardıyca çəksin. Gənclik illəri idi və dünyada elə bir gənc yazıçı yoxdu, fikirləşməsin ki, nəsə yeni bir şey yaradıb... -Elçin müəllim, Sizcə, 60-cı illər ədəbiyyatının milli oyanışdakı rolu nədən ibarət olmuşdur? «Yeni nəsr» ifadəsinin mübahisələr doğurması nə ilə bağlı idi? -Ədəbiyyat həqiqəti istedadla ifadə etməyi bacarırsa, deməli, o öz xalqını ifadə edir. 60, 70, 80-cı illərdə Azərbaycan ədəbiyyatında meydana çıxan istedadlı əsərlər, əslində, gəmidə oturub gəmiçi ilə dava eləməyin nəticəsi idi. Gəmi - yaşadığımız Sovet İttifaqı idi, gəmiçi isə - SİSTEM idi. Yalnız Azərbaycanda deyil, Rusiyada da, Baltikyanı ölkələrdə də, Ukraynada, Gürcüstanda da həmin SİSTEMƏ öldürücü zərbələrdən birini heç şübhəsiz ki, bədii ədəbiyyat vurdu - həqiqəti göstərməsi ilə. Ədəbiyyat şərti olaraq iki yerə bölünürdü: xalqın təəssübkeşi və SİSTEMİN təəssübkeşi. Xalqın təəssübkeşi həqiqəti göstərirdi. SİSTEMİN təəssübkeşi isə yalançı həqiqət quraşdırırdı. Ədəbiyyat sahəsində həqiqət ilə yalançı həqiqət arasındakı mübarizədə zərbə SİSTEMƏ dəyirdi, çünki həqiqət vahiddir, onu yalandan «gözəlləşdirmək», «nikbinləşdirmək» mümkün deyil. Bu mənada Azərbaycan ədəbiyyatı az iş görməmişdir. Bir tərəfdən milli dili inkişaf etdirmək, digər tərəfdən isə milli hiss-həyəcanı ifadə etmək, «sosialist güzəranına» heç bir şirə qatmadan onu olduğu kimi göstərmək, sizin dediyiniz həmin «milli oyanışda» müstəsna rol oynadı. «Yeni nəsr»lə bağlı isə, təfərrüata varmadan sadəcə onu deyim ki, «yeni» varsa, deməli, «köhnə» də mövcuddur və buradan doğan ədəbi mübarizələr, mübahisələr təbiidir və tarix boyu da həmişə belə olub. -Bu məsələ ilə ilişkili daha bir məqam: kənd nəsri-şəhər nəsri bölgüsünə münasibətiniz? Sizcə, bu bölgü milli özünüdərkin göstəricisi idimi? -Milli özünüdərk ədəbiyyatda hansısa bir sahə mövzusu ilə məhdudlaşa bilməz və ümumiyyətlə, mən belə bir «sahə» bölgüsünü qətiyyən qəbul etmirəm: «kənd nəsri», «şəhər nəsri», «müharibə nəsri», «istehsalat nəsri» və s. Bu, SİSTEMƏ qulluq edən yazıçıların bədii-estetik naqisliyini ört-basdır etmək üçün, mövzu arxasında gizlənmələrinə münbit zəmin yaradan süni bölgü idi. Semyon Babayevski SİSTEM tərəfindən «Kənd nəsri»nin klassiki vəzifəsinə təyin edilmişdi və özü də «roman»ının surəti kimi, qızıl ulduzlu qəhrəmana çevrilmişdi. Bu gün o «klassik»dən nə qalıb? Yalnız qeyri sənət haqqında kinayəli bir söz demək istəyəndə, adı yada düşür. Bir azdan o da olmayaçaq. Əgər kənd həyatından istedadlı bir əsər yazılıbsa, hansısa bir «kənd nəsri»nin yox, ümumiyyətlə, yaxşı ədəbiyyatın nümunəsidir. Bü gün bunları deməklə mən, yəqin ki, yeni Amerika kəşf etmirəm, amma stereotiplər o qədər estetik şüura yeridilib ki, onları dərsliklərdən çıxarmağa, ədəbiyyat nəzəriyyəsi kitablarından xariç etməyə, olsun ki, xeyli vaxt gedəcək. -Elçin müəllim, nəsr əsərlərində məlumdur ki, hər bir obrazın öz temperamenti, öz psixikası olur və bu temperament, bu psixika yeni, gözlənilməz olduqda dərhal diqqəti çəlb edir. Baladadaş sizin nəsrinizdən xüsusi koloritli bir obraz kimi keçir. Həmin obraz oxuçuların sevimlisinə çevrildi. Siz onu necə qələmə aldınız? Bu, təsadüf idi, yoxsa necə? -Mənim uşaqlığım Bakının köhnə məhəllələrində keçib və o məhəllələrdə, oradakı güzəranla, məişətlə, psixologiya ilə Abşeron kəndləri arasında çox yaxın və doğma bir ünsiyyət var idi. Mən Baladadaş kimi çavanların daxili aləminə yaxşı bələd olduğum üçün, bədii ədəbiyyatda, teatrda, kinoda onların yalnız satirik obrazlarının yaradılmasını, yalnız şit gülüş hədəfinə çevrilmələrini düzgün hesab etmirdim və günlərin bir gunündə məndə də daxili bir tələbat yarandı ki, baladadaşların görünməyən çəhətlərini qələmə alım. O zamanlar Vaqif küçəsindəki Yazıçılar Evində birotaqlı mənzilim var idi, yaxşı yadıma gəlir, 72-ci ilin yayı idi, gecə mətbəxdə makinanın arxasında oturub və səhərin gözü açılanda mən də «Baladadaşın ilk məhəbbəti» hekayəsini yazıb qurtardım. Sonra onun ssenarisini yazdım, film çəkildi. -Biz Sizi daima axtarışda olan, məhsuldar bir yazıçı, ədib kimi tanıyırıq. Siz necə yazırsınız? Yəqin ki, xüsusi vərdişləriniz var. Yazıçı laboratoriyanız barədə, xahiş edirəm, ətraflı danışasınız. -Yazıçı laboratoriyası elə fərdi, məxsusi bir şeydi ki, onun barəsində ətraflı danışmaq mümkün deyil və güman ki, heç lazım da deyil. Bu, bir növ ailə münasibətlərinə, ailə sirlərinə bənzəyən bir şeydi... Dünyada nə qədər yazıçı varsa, yaxşısından, pisindən asılı olmayaraq, bir o qədər də yaradıcılıq psixologiyası var. Təkcə onu deyə bilərəm ki, mənim üçün nə vaxt gecə, gündüz və harada yazmağımın fərqi yoxdu, mətbəxdə, təyyarədə, vaqonda, kitabxanada... Əsas odu ki, yazı məni tutsun və bir də ki, yarımçıq qalmasın. Misal üçün, əgər bir hekayə yazıramsa, yarımçıq qaldı, harasa getdim, yaxud nəsə bir iş çıxdı, qurtardı, nəinki beş gündən, on gündən, hətta üç gündən sonra o yarımçıq qalmış hekayəni davam eləyə bilmərəm. İndiyəcən nə yazmışamsa, birnəfəsə yazmışam və xüsusən, roman yazanda (illah da «Ölüm hökmü»nü!) bu pis xasiyyətin çox əziyyətini çəkmişəm. Məqalələr də bu çürə. İntəhası, məqalələri evdə iş otağım olmayan vaxtlar kitabxanalarda, indi isə iş otağımda yazmağa çalışmışam. Belə rahat olur. İstədiyin vaxt istədiyin mənbəyə baxıb faktı dəqiqləşdirirsən, mənbələr, ədəbiyyat əlinin altında olur. -Elçin müəllim, indi zəmanə kardinal olaraq dəyişib və keçmiş sovet yazıçılarının, alimlərin arasında, əgər belə demək mümkünsə, «imtinaçılıq dövrü» yaranıb. Kim isə hansısa əsərindən imtina edir. Kim isə hansısa əsərinisə məcburən yazdığını deyir. Kimi inanıb yazdığını deyir. Bu mənada Siz öz yazılarınıza necə münasibət bəsləyirsiniz? Oxuçular onsuz da sizi sevir, odur ki, çavabınız nəyinsə üstünə kölgə salmayaçaq. -Mən səmimi şəkildə Sizə deyirəm ki, heç bir bədii yazımdan imtina etmirəm. Yaxşıdır, pisdir, onların hamısı mənimkidir və mən heç bir məçburiyyət qarşısında hekayə, povest, roman yazmamışam. Onların hamısını viçdanımın səsiylə yazmışam və bu gün də o bədii yazıları yenidən nəşr etdirmək mənim üçün xoşdur. Şagirdlik, tələbəlik illərində yazdığım bədii yazılar isə «Açıq pəncərəy»lə, «SOS»la bərabər, bu gün sadəcə olaraq sırf bədii çəhətdən məni qane etmir, buna görə də kitablarıma salmıram. Onlar mənim üçün yeniyetməlik, ilk gənclik çağlarının yadigarı kimi əzizdir. İndiyə qədər yazdığım məqalələri, monoqrafiyaları da adda-budda cüzi redaktə ilə çap etdirərdim və onların da heç birindən imtina etmirəm. Publisistik yazılarımın isə arasında elələri var ki, onlar, həqiqətən, məçburiyyət qarşısında yazılıb. Çünki onlar yazılmasaydı, həmin bədii yazılar, məqalələr çətin çap olunardı. Bu, bəraət deyil, etirafdır. Və o publisist yazıları, təbii ki, çiddi hesab etmirəm. -Son zamanlar «ədəbi içtimaiyyət» anlayışı haqqında çox söz-söhbət gedir. Sizin bu məsələyə münasibətinizi bilmək maraqlı olardı. -Əvvəla, orasını deyim ki, ədəbi prosesin tamam ölgünləşdiyi və bir az da beləcə getsə, lap can verəçəyi, millətin mənəvi sərvəti kimi, ədəbiyyat və ədəbiyyat təəssübkeşliyinin artıq həmin millətə dəxli olmayan doxsanıncı dərəcəli bir şey kimi ən arxa planlara atıldığı indiki məqamda qələm sahibinin ədəbiyyat haqqında, ədəbi mühit, ədəbi əxlaq, ədəbi zövq barədə söz deməsi, Sizin bu sualınız kimi suallara aid ürəkdən cavab verməsi, əgər insan kimi yaşamaq istəyimizin təntənəsi olacaqsa, gün işığı kimi vaçibdir. O söz deyilməyəndə, ədəbiyyatın təəssübü çəkilməyəndə yalançı qələm sahibinin səsi daha da gur eşidiləçək, anti-ədəbiyyat yenə də əsl ədəbiyyatı üstələyəcək, ədəbi zövqün korşalma prosesi daha artıq bir sürətlə inkişaf edəcək. Bu barədə mən son vaxtlar çox yazmışam, dediklərimi təzədən təkrar etmək istəmirəm, sadəcə sizin sualınızın cavabı olaraq deyim ki, «ədəbi içtimaiyyət» çəmiyyətin təkmənalı, eyni rəngli bir hissəsi deyil, əksinə, çoxmənalı və çoxrənglidir, bir küll halında bəzilərinin dediyi kimi, qorxunc yox, façiəvidir. «Ədəbi ictimaiyyət» sadə desək, yaxşı ilə pisin toplusudur, yəni orada istedadın da öz yeri var, qrafomanın da, ədəbi əxlaq da orada öz təcəssümünü tapır, ədəbi həyasızlıq da, əxlaqsızlıq da. Həmişə belə olub, bütün zamanlarda və içtimai quruluşlarda. O başqa məsələ ki, çox zaman və xüsusən, son 70 ildə sovet «ədəbi içtimaiyyətində» ədəbiyyat yaratmaq əvəzinə gündəlik ədəbiyyat məmulatı istehsal eləyən ədəbi həyasızlıq, ikiüzlülük, riyakarlıq istedadı və ədəbi vicdanı üstələmiş olub. Yazıçı (və yazıçı olmayıb özünə yazıçı deyənlər!) «ədəbi içtimaiyyət»in nümayəndəsidir (istəsə də, istəməsə də, bu onun şəxsi arzusunun fövqündədir!) və hərgah o SİSTEMİN yazıçı vəzifəsinə (!) təyin etdiyi antiqələm sahibindən, hakim ideolojinin tənzim etdiyi siyasi-ictimai həyatın bulanıq suyunda qələm qarmağı ilə balıq tutmağa çalışan (və çox zaman da tutan!) ədəbi konformistdən gedir. Bu həmin qrafoman, həmin antiqələm sahibi, həmin ədəbi konformistdir ki, son 70 ildə öz şəxsi firavanlığı müqabilində ədəbiyyat dediyimiz mənəvi sərvətə öldürücü zərbələr vurub, yəni bəşər tarixində bəlkə də misli görünməmiş bir vüsətlə antiədəbiyyat hadisəsini meydana çıxarıb. Elə məhz buna görə də SİSTEM ona sərkərdə səlahiyyəti verib və bu çür faktlar Azərbaycan Sovet ədəbiyyatının tarixində az deyil. Sov.İKP MK, deyək ki, baramaçılığın inkişaf etdirilməsi haqqında qərar qəbul edirdi və o sərkərdə-yazıçı (yaxud sərkərdəlik ehtirası, arzusu ilə canfəşanlıq edən sıravi) dərhal o qərardan «ilhamlanaraq» roman (povest, poema, pyes) yazmağa başlayırdı, sərkərdə-tənqidçi (yaxud bayaqkı qorxunc sıravi) bədii ədəbiyyatdan Sov.İKP MK-nın həmin qərarının inikasını tələb edirdi. həmin əsər nəşr edilirdi, mükafatlandırılırdı, dərsliklərə salınırdı, orada barama planını 180 faiz yerinə yetirən əmək adamı «müsbət qəhrəman» kimi öyrədilirdi, baramaçılığın inkişafının əhəmiyyətini anlamayan o birisi isə «Mənfi qəhrəman» kimi siyasi damğalar hədəfinə çevrilirdi və bütün bunlar «Sovet ədəbiyyatının bədii-estetik nailiyyətləri» kimi qələmə verilirdi. Bəli, bu sürrealist mənzərə ədəbi içtimaiyyətimizin dünənki günü üçün səçiyyəvi idi. Amma o da bizim ədəbi içtimaiyyətimiz üçün səçiyyəvi idi ki, onun bütün nümayəndələri ədəbiyyat generalları olmaq oduyla alışıb yanmırdı, yoxsa ki, nə Müşfiq güllələnərdi, nə Cavid Sibirin çöllərində minbir məşəqqətlə dünyasını dəyişərdi, nə də Mirzə Cəlil millətin mənəvi sərvətini sobaya atıb yandırardı... Ədəbi içtimaiyyət bir tərəfdən sərkərdəlik uğrunda mübarizə aparırdı, digər tərəfdən isə faciələrlə, göz yaşları, iztirablar və sıxıntılar içində həqiqi ədəbiyyat yaradırdı və bəzən eyni müəllif özü-özü ilə kompromisə gedirdi... Bulqakov «Ustad və Marqarita»nı yaza- yaza Koba haqqında pyes quraşdırırdı. Pasternak gizlində «Doktor Jivaqo»nu yazır, əyanidə isə hərdən Stalini vəsf edirdi. -Bütün bu mürəkkəbliklər, ziddiyyətlər, yaradıçılıq psixolojisinin sarsıntıları - hamısı məhz ədəbi içtimaiyyətin həyatının tərkib hissəsi idi o ədəbi içtimaiyyət iki yerə - rəyasət heyətinə və parterə bölünmüşdü və bu bölgünü müəyyənləşdirən qüvvə istedad yox, hakim ideolojinin inzibati tədbirləri idi. Bunları görə- görə gəlmişik. Amma bir məsələ var, necə deyərlər, qara bir təskinlik var: bir az çox dərəcədə, bir az az dərəcədə, bayaq dediyim kimi, həmişə belə olub, ədəbiyyat ilə antiədəbiyyat həmişə qoşa addımlayıb. Deyirlər ki, bir nəfər gənc proletar şairi küçədə Cavidin yolunu kəsib və Orçonikidzenin ölümünə həsr elədiyi şeri ona oxumağa başlayıb. Qurtardıqdan sonra bir müddət gözləyib, amma Caviddən bir səs çıxmayıb. Gənc proletar şairi hiddətlənib: «Niyə bir söz demirsiniz?» Cavid əfəndi soruşub: «- Bəs Kalininin ölümünə şer yazmamısan?» Proletar şairi təəççüb edib: «- Axı, Kalinin ölməyib!?» Çavid əfəndi: «- Nə olsun? - deyib. - Oləçək də!». Bu əhvalat ona görə yadıma düşdü ki, həm Çavid, həm də o bədbəxt gənc proletar şairi eyni ədəbi ictimaiyyətin nümayəndələri idi. Ədəbi ictimaiyyət bu çür mürəkkəb və təzadlı bir qurumdur. –Elçin müəllim, hərdən mənə elə gəlir ki, son zamanlar nəsrimiz ancaq və ancaq müxtəlif cəlbedici hadisələrlə doldurulub. Sentimental ah-uflar baş alıb gedir. Boz ədəbiyyat heç vaxt indi olduğu qədər geniş intişar tapmayıb. Bu barədə nə deyə bilərsiniz? -Sizin dediyiniz o «cəlbedici hadisələr» istedadla qələmə alınıbsa, burada pis bir şey yoxdu. Dünya ədəbiyyatında elə gözəl yazıçılar var ki, məhz «cəlbedici hadisələr» yazmaqla məşğul olublar. O.Henrinin, S.Moemin, Omər Seyfəddinin məşhur novellalarını yada salın. Azərbaycan ədəbiyyatında M.S.Ordubadinin «Qılınç və qələm» romanı... Amma «cəzbedici hadisələr» ona görə qələmə alınıbsa ki, müəllif də özü bədii-estetik qadirsizliyini həmin «hadisələr burulğanında» ört-basdır eləsin, bu, əlbəttə, çox pisdir və o deməkdir ki, söhbət antisənətdən gedir - O «ah-uflar» da eləcə. Bu gün saysız-hesabsız qəzetlər nəşr edilir və o qəzetlərdə də saysız-hesabsız həmin «ah-uflar»la dolu mənsur şerlər dərc edilir. Əgər bizim ədəbiyyatın tarixindən, onun nailiyyətlərindən xəbəri olmayan bir adam birdən-birə Azərbaycan ədəbiyyatı ilə tanışlıq üçün o məşhur şerlərdən onunu oxusa, fikirləşər ki, bu millət bədii ədəbiyyat yaratmaq prosesinin hələ empirik dövrünü keçirir. Mən namizədlik dissertasiyası yazanda elmi rəhbərim rəhmətlik Mir Cəlal müəllim idi, deyirdi ki, qızıl da, xəzəl də eyni rəngdə olduğu üçün, bəzən onları bir-birindən seçmək olmur, çox vaxt da qızıl ağır olduğu üçün dibə çökür, görünmür, hər tərəfi xəzəl basır. İndi cəmiyyətimiz çox çətin keçid mərhələsini yaşayır (istiqlal elə bir şey deyil ki, küçədə tapıb cibinə qoyasan, vəssalam!) və mən də Mir Cəlal müəllimin o sözlərini tez-tez xatırlayıram. Bir külək lazımdı ki, əsib o xəzəli dağıtsın və tezi-geci var, o külək mütləq əsəçək. Onda hər şey daha dəqiq məlum olaçaq: Kim bu xalq üçün nə edib? Kim bu xalq üçün nə yazıb? -Oxuçular da, ədəbi içtimaiyyət də sizi «oxuyan yazıçı» kimi tanıyırlar. Son 15 ildə dünya ədəbiyyatında Sizi silkələyən əsər. Onlardan hansını Siz yazmaq istərdiniz? -Suallarınızın sonundan başlamaq istəyirəm. O əsərlərin heç birini mən yazmaq istəməzdim, sadəcə ona görə ki, yaza bilməzdim. O mənada ki, yazı fərdi özünüifadədir. Mənim yazdıqlarımı da onlar yaza bilməzdi, daha yaxşı yazardılar, amma mənim yazdığım olmazdı. Elə buna görədir ki, ədəbiyyatda yazılmayan mövzu, toxunulmamış mətləb yoxdu, amma heç bir yazıçı o birisinin yerini tutmur. Biri zəif yazır, tarixin yaddaşında qalmır, o biri, əksinə, nəsillər dəyişdikçə dəyişməz qalır, üçüncüsü isə dahidir. Şekspir kimi, Füzuli kimi, Molyer kimi, Tolstoy kimi, amma heç kim heç kimi əvəz etmir. Zəif də məxsusi təfəkkürün bəhrəsidi, güclü də. Son 15 ildə (bəlkə də bir az əvvəllərin hadisələridi, dəqiq yadımda deyil) iki əsərin adını çəkmək istəyirəm ki, məndə son dərəçə zəngin təəssürat yaradıblar. Bulqakovun «Ustad və Marqarita», Markesin «Yüz ilin tənhalığı»... hərəsini çəmi bir dəfə oxumuşam, amma illər keçir, o işıqlı təəssürat isə dəyişməz qalır. -Elçin müəllim, bir professional tənqidçi kimi, Siz həmişə amansız olmusunuz. Güzəştə getmək olmayıb Sizdə. Öz əsərlərinizin tənqid olunmağına neçə baxırsınız? Ümumiyyətlə, yazıçının tənqidi qəbul etməməsinin, bəlkə də ona saymazyana münasibət bəsləməsinin psixoloji əsası barədə... -Sizin dediyiniz o «amansız» sözünü qəbul etmirəm. Kompromissiz, sərt, kəskin hə, amma «amansız» - yox. Tənqidçi yazıçıya qarşı yox, tənqid qrafomanlığa və ədəbi kəmfürsətliyə qarşı amansız olmalıdır. Mənim bu sözlərimdə uyğunsuzluq axtarmayın. Tənqid ümumi məfhumdur. Qrafomanlıq, ədəbi kəmfürsətlik də ümumi məfhumdur. Bu iki ümumi məfkum bir-birini inkar edir, bir-birinə qarşı amansızdır. Tənqidçi isə fərddir, onda insani hisslər zəngindir, onun tənqid etdiyi qrafoman da fərddir. Buna görə də tənqidçi həmin amansız mövqeyi, güzəştə getmədən, sərt, kəskin ifadə etməlidir, amma öldürməməlidir. Və ən əsas məsələ də ondan ibarətdir ki, həmin sərtliyin, kəskinliyin elmi- nəzəri əsası olsun, yoxsa ki, «burda mənəm, Bağdadda kor xəlifə» psixologiyası ilə «dədəm mənə kor deyib, hər yetənə vur deyib» əlində qılınç ortaya düşməklə deyil. Mənim əsərlərim barədə tənqid çox yazıb. Ağıllı yazıbsa, tərifindən-tənqidindən asılı olmayaraq maraqla oxumuşam, dayaz yazıbsa, gözdən keçirmişəm, vəssalam. Mən yazılarımı hələ əlyazması halında olanda, oxumaq üçün atama, zövqünə inandığım bir-iki yaxın dosta verirəm və onların əsər haqqında ilk fikirlərini çox qiymətləndirirəm. Soruşduğunuz o «psixoloji əsas»ın səbəbi isə məncə, çox sadədir: dünyada elə yazıçı yoxdu ki, yazıb bitirdiyi əsər haqqında yüksək fikirdə olmasın, o yazıya xususi ümidlərlə baxmasın - əgər varsa, demək, yazıçı deyil. O başqa məsələ ki, beş ay, bir il keçəndən sonra, olsun ki, fikrini dəyişirsən... Bir də ki, mənim fikrimcə, tənqid üçün orası vacib deyil ki, konkret bir yazıçı onun dediyini qəbul edir, yoxsa yox; vacib orasıdır ki, tənqid böyük ədəbiyyatın təəssübünü çəkir, mövcudun bədii-estetik təsnifatını verməyi baçarır və inkişafın bir tərəfdən magistral yolunu müəyyənləşdirir, digər tərəfdən isə həmin ümumi magistral yolda hərənin öz izini görməyi və qiymətləndirməyi bacarır. -Elçin müəllim, Siz, əgər belə demək mümkünsə, yüksək ixtisaslı, yəni yaxşı mənada professional nasirsiniz. Mən ona görə «yaxşı mənada» deyirəm ki, professionalizm bəzən pis mənada da işlədilir. Sizin buna münasibətiniz? -Hər şeyi istedad müəyyənləşdirir. Əgər o Allah vergisi varsa və sən professionalsansa, deməli, yazıçısan, yox, əgər o vergi yoxdursa, sən də professionala çevrilmisənsə, o zaman quru nəsihətçilikdən, danq-danq danqıldayan mülahizələrdən, şit laqqırtıdan o tərəfə getməyəcəksən. Birinci, şübhəsiz ki, istedaddır, amma professionallığa da kinayə ilə, lağla yanaşmaq olmaz. -Sizin «Ölüm hökmü» romanınız son illər Azərbaycan ədəbiyyatında bir hadisə oldu. İstedadlı və mən bu sözü təkrar edirəm yüksək istedadlı bu əsər ədəbiyyatımızın ciddi uğurlarından biridir. Ancaq eyni zamanda mənim üçün maraqlıdır, həmin romanı yazanda, misal üçün, qorxmurdunuz ki, birdən Bağırov surəti sxematik çıxar? -Məsələ burasındadı ki, mən yazanda bütün ədəbiyyatşünaslıq terminlərini və o cümlədən, «sxematizm» terminini də yaddan çıxarıram. Mənim üçün yalnız insanlardı, onların hissləri, həyəcanlarıdı. Əgər mən onları dəqiq hiss etsəm və hiss etdiyim kimi də təqdim etməyi bacarsam, qorxsam da, qorxmasam da, ortaya nəsə bir şey çıxaçaq. Yox əgər mən onları duya bilməsəm, yaxud duyduqlarımı bədii dəqiqliklə ifadə edə bilməsəm, yenə də sizin dediyiniz o «sxematizm»dən nə qədər qorxsam da, ehtiyat eləsəm də bir şey çıxmayacaq. Bağırov haqqında mən 80-ci illərin ortalarında hələ gizli saxlanılan bir sıra materiallarla, o cümlədən, onun məhkəməsinin protokolu ilə tanış oldum və çalışdım ki, canlı bir insan kimi onu həmin protokolların içindən çıxarım. Material çox idi, amma Bağırov «Ölüm hökmü»nün əsas surətlərindən biri olmadığı üçün, xeyli təəssürat, fikirlər, görüş romandan kənarda qaldı. Sağlıq olsun, bəlkə haçansa yenə ona qayıdaçağam. -Elçin müəllim, Siz özünüz uşaqlıq çağlarında Mir Çəfər Bağırovu görmüşdünüzmü? Onunla bağlı bir xatirəniz varmı? -Siz bu sualı verəndə o xatirələrdən biri yadıma düşdü. Əgər səhv etmirəmsə, 1952-çi ilin sentyabr, yaxud oktyabr ayı idi və mən üçüncü sinifdə oxuyurdum. O vaxt Bakıda Mirzə Fətəli küçəsi ilə keçmiş Ketsxoveli küçəsinin kəsişdiyi tində yaşayırdıq və bizim məhəllədə uşaqların, hətta yeniyetmələrin arasında iki, yaxud üç «podşipnik»li «sanka» ustalardan biri idim və bir gün səhər tezdən bir neçə uşaqla «sanka»larımızı götürüb keçmiş Çkalov küçəsinə gəldik (o zaman elə bil ki, sübh tezdən başqa bir şəhərə gedirik! Çkalov küçəsi yoxuş olduğu üçün, onun səkisi ilə üzüaşağı yüksək sürətlə «sanka» sürmək olurdu və biz də yarışmaq istəyirdik ki, görək ən yaxşı «sanka»sürən kimdi. Sankaları İnçəsənət muzeyi tərəfdən bom-boş səkinin başına düzüb bir dəfə səs- küylə üzüaşağı getdik. Küçənin aşağısında (Azneft tərəfdə) sankaları quçağımıza alıb Çkalov küçəsini üzüyüxarı qalxırdıq ki, təzədən sürək. Küçənin başına çatmağa az qalmışdı ki, birdən iki nəfər bizə yaxınlaşıb biri mənim qolumdan, biri də Vaqif adlı bir oğlanın qolundan yapışdı və bu adamların sifətində elə bir ifadə vardı ki, o saat başa düşdüm: işimiz xarabdı. Bu hadisəni sizə danışıram və danışdıqça da qırx il bundan əvvəl o çiskinli payız səhəri o adamın biləyimdən yapışmış əlinin sərt soyuğunu indi də hiss edirəm. Bu iki nəfər ağzını açmağa maçal tapmamış, orta boylu, gümüşü bığlı, gözlərinə girdə gözlüklü eynək taxmış, başına şlyapa qoymuş, əyninə boz makintoj geymiş çox ciddi bir adam ağaclıqdan səkiyə çıxdı, sərt baxışları ilə bizə tərəf ötəri nəzər salıb yavaşdan, amma çox da qəti: «OTPUSTİTE!» - dedi və bu söz onun ağzından çıxar-çıxmaz biləyimdən yapışmış o əlin dərhal boşaldığını hiss etdim. O şlyapalı adam əllərini arxasında birləşdirib baş barmaqlarını oynada-oynada üzüyuxarı qalxmağa başladı və o iki nəfər də onun ardınca getdi və mən də birdən-birə başa düşdüm ki, bu - «OTPUSTİTE!» - sahibi o eynəkli adam atamın evdə kənar adamlar olmayanda söhbət əsnasında «Dördgöz» adlandırdığı Mir Cəfər Bağırovdur. Bundan sonra biz məhəllə uşaqları arasında xüsusi hörmət (və həsəd!) obyekti olduq və uzun müddət yeri düşdü-düşmədi, bir az da bər-bəzək vurub bu hadisəni danışırdıq. Məktəbdə isə (o zaman 7 nömrəli məktəbdə oxuyurdum) uşaqlardan heç kim mənim dediklərimə inanmadı. Hamı elə bildi ki, mən yenə də nəsə özümdən fantaziya quraşdırıb danışıram. -«Ölüm Hökmü»nü yazanda bu xatirə tez-tez yadınıza düşürdümü? -Biləyimdən yapışmış o əlin sərt soyuğunu tez-tez hiss edirdim, bir də ki, o yavaş və qəti «OTPUSTİTE!» - beynimdə müxtəlif çalarlarla tez-tez səslənirdi. -Elçin müəllim, ədəbi nəsillər arasındakı ünsiyyət duyğusunun korşalmasına səbəb nədir? Siz uzun müddət Yazıçılar İttifaqında katib işləmisiniz və 70-ci illərdə, 80-çi illərin ortalarında o zamanın bir çox gənc müəlliflərinin kitablarını redaktə etmisiniz, ön söz yazmısınız, mətbuatda onları oxuculara təqdim edib, «uğurlu yol»la xeyir-dua vermisiniz, əsərlərinin «Azərbaycan» jurnalından tutmuş nəşriyyatlaraçan işıq üzü görməsi üçün çox çalışmısınız. Axır vaxtlar isə Rafiq Tağının kitabına yazdığınız ön sözdə bu cümlələri oxudum: «Bu gün mənim ətrafımda olan, sabah Anarın kandarına qonan, o biri gün Əkrəm Əylislinin qapısının ağzına uçan və o ətrafda, o kənarda, o qapı ağzında mızıldayan dostlar!» Siz hansı şikəst ədəbi nəsildən danışırsınız? -Söhbət «şikəst ədəbi nəsil»dən yox, bir sıra ayrı-ayrı adamlardan gedir. Onların arasında, hətta istedadlıları da var, amma təəssüf ki, mənəvi ucuzluq, həmişə kim daha artıq ixtiyar sahibidirsə, kim daha artıq nüfuzludursa onun ətəyindən yapışmaq və dünən o birisinə dediyi sözləri tamam yaddan çıxarmaq istedadı yox edir. Elə bilirəm ki, Sizin həyəcanınız əbəsdir, bu gün «nəsillər arasında ünsiyyət duyğusunun korşalması» hadisəsi yoxdur, sadəçə olaraq bəzilərinin səmimiliyi və qeyri-səmimiliyi, dostluqda bütövlüyü, yaxud külək hara əsdi, ora qaçıb istifadə etmək hadisəsi var. Burası da çox qəribə (və əlamətdar!) cəhətdir ki, «çərxi-fələk» dövran elədikcə həmin adamlar təzədən gəlib sənin qabağında boyunlarını bükürlər və utanmaq, həya eləmək ağıllarına da gəlmir. -Sizin vaxtilə «Uğurlu yol» yazdığınız şair Adil Seyidzadə heç kəsin «kandarı ağzına» qona bilmədi. Nə evi-eşiyi var, nə də iş yeri... Onun misrasıdı, deyirəm: «Mən bədbəxt daha gözəl bir dünyanın şairi olmalıydım...» Elçin müəllim, bu məmləkətdə istedadlı olan adamların sahibi varmı? -Adil kiminsə «kandarı ağzına» qona bilmədi, daxili mədəniyyəti, əxlaqı, istedadı buna imkan vermədi. Rafiq Tağı da həmçinin. Fərid adında çox istedadlı, çox da təmiz bir oğlan vardı, özünə qıydı... Dediyiniz o misraya gəlinçə, Adilin bir təskinliyi olsun ki, bu qoca dünyada bütün istedadlı şairlər həmişə «daha gözəl bir dünyanın» sorağında olublar. İstedadlı olmaq çətin bir həyata məhkum olmaq deməkdir. İstedadlı olan adamın isə sahibi ola bilməz. Sahibi onun istedadıdı. O başqa məsələ ki, məmləkətdə istedadı olan adamlar üçün əlverişli şərait, münbit zəmin yaratmaq lazımdı. Bunun üçün isə məmləkəti idarə edənlər bir tərəfdən mədəniyyətin qədrini bilməli, o biri tərəfdən isə həmin «qədirbilməni» həyata tətbiq etməyi bacarmalıdırlar. -Gənc ədəbi qüvvələrin imzalarını izləyirsinizmi? Sizcə, çağdaş ədəbi prosesin hansı problemləri mövçuddur? -Gənc ədəbi qüvvələrin çap olunmaq imkanları bu gün o dərəcədə məhduddur ki, onların (əlbəttə, istedadlıların!) imzalarını izləmək o qədər də vaxt tələb etmir. Mən bunu bir dəfə haradasa demişəm, yenə də ürək ağrısı ilə təkrar eləmək istəyirəm: yeni yaranmaqda olan (səksənin sonları, doxsanıncı illəri nəzərdə tuturam) ədəbi nəsil elə bil ki, bir yetimlik içindədi - onlara diqqət yox, çap imkanları acınacaqlı, güzəranları daki, ondan dapis... Azərbaycan ədəbi prosesinin vəziyyəti haqqında isə qısaca olaraq, ancaq onu deyə bilərəm ki, heç zaman indiki kimi ölgün vəziyyətdə, mənasız və mətləbsiz olmayıb. Son vaxtlar çox dediyim bir fikri bir daha xatırlamaq istəyirəm: ədəbiyyat, ümumiyyətlə, sənət uğrunda mübarizə azadlıq, istiqlaliyyət uğrunda mübarizənin bir hissəsi olmalıdır, çünki sənəti olmayan müstəqilliyin perspektivi çox dumanlıdır. -Elçin müəllim, gəlin sənət, yaradıcılıq söhbətindən bir qədər aralanaq. Sizin fərdi dünyanıza «səyahət» edək. Məsələn, belə bir sual: Milli ifaçılığımızda ən çox sevdiyiniz üç kişi, üç də qadın müğənninin adını çəkin. -Bülbül, Xan Şuşinski, Qədir Rüstəmov, Hacıbaba Hüseynov... Amma deyəsən, dörd oldu. Yavər Kələntərli, Şövkət Ələkbərova, Rübabə. -Tarzən? -Bəhram Mansurov. -Əgər ən çox sevdiyiniz Azərbaycan bəstəkarını soruşsaydım, yəqin ki, Üzeyir bəyin adını çəkərdiniz? -Elədir. -Bəs xarici bəstəkarlardan? -Şopen. -Rəssam? -Pikasso. -Kinorejissor? -Fellini. -İndiyəcən baxdığınız kinofilmlər arasında Sizə ən çox təsir edəni? -Berqmanın «Çiyələk talası» filmi. -Sevdiyiniz fəsil? -Payız. -Mən az da olsa, «Odlar yurdu» qəzetində işləmişəm. Və bilirəm ki, «Vətən» Cəmiyyəti Azərbaycan həqiqətinin dünyaya yayılmasında çox işlər görüb, mühacirətin, xüsusən, müsavatçıların, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ideyası ilə fəaliyyət göstərənlərin nümayəndələri ilə Azərbaycan arasında əlaqələrin yaranmasında böyük rol oynayıb. Elə gərgin vaxtlarınız olub ki, siz yuxarılarla dava etmisiniz, aşağılar isə Sizi başa düşməyib. Bunlar nə vaxtsa yazılacaqmı? -Sağlıq olsun! -Elçin müəllim, maraqlı müsahibə üçün, çox sağ olun. Müsahibəni Cavanşir Yusifli apardı.
1993. | |
| Baxış: 639 | |
| Bütün rəylər: 0 | |
