| Əsas » Məqalə » Azərbaycan ədəbiyyatı |
Əfəndiyev Elçin yaradıcılığı-Mən insanın içərisindəki azadlığın tərəfdarıyam
MƏN İNSANIN İÇƏRİSİNDƏKİ AZADLIĞIN TƏRƏFDARIYAM
İllər ötüb keçəcək. Tarixdə daha böyüklər və daha güclülər qalacaq. Amma bu gün o xoşbəxt ədəbiyyat nəhənglərinin kimliyi və ünvanı gələcək zamana məxsus sirlərdən biridir. Xalq yazıçısı Elçinlə həmsöhbət olarkən mən o müqəddəs gələcəyə boylanmaq istəsəm də, xəyalım yenə də keçmişdə cərəyan edirdi. Bugünkü ədəbiyyatı Mirzə Cəlillər, Sabirlər, Cavidlər yaradır. Bizim balalarımıza məxsus olan zaman isə gözlərini hələ ki indiyə zilləyib. Gələcək böyük ədəbiyyatın təmənnasındadır. Bu gün isə... -Elçin müəllim, qəribədir ki, artıq Azərbaycan cəmiyyətində iqtidar-müxalifət münasibətləri ədəbi həyatımıza da sirayət edib və o da heç kəsə sirr deyil ki, bizdə az qala ədəbiyyatın özü də iki qütbə: iqtidar-müxalifət qütblərinə bölünüb. Bu, əlbəttə iqtidara mənsub ədəbi qüvvələrlə müxalifətə mənsub olan ədəbi qüvvələr mənasında deyil, sadəcə iqtidarda olan ədəbiyyatla müxalifətdə olan ədəbiyyatın münasibətləri şəklində başa düşülür. -Xüsusən, mətbuatda dərc olunan qeyri-ciddi və qərəzli yazılarla əlaqədar əvvəllər də demişəm və bir daha təkrar edirəm ki, ədəbiyyatı, ümumiyyətlə, sənəti iki yerə bölmək olmaz. Sənətin yeganə meyarı istedaddır və bu təsnifatda bir bölgü var: istedadlı sənətkar və istedadsız sənətkar. Bu baxımdan «Yeni Azərbaycan» qəzetinin ədəbiyyat səhifələri verməyini mən çox təqdir edirəm və bunu indiki vaxtda, indiki zamanda xüsusi olaraq əhəmiyyətli hesab edirəm. Nə üçün indiki vaxtda deyirəm, ona görə ki, bu gün çox təəssüflər olsun ki, ədəbi proses yox dərəcəsindədir. Və mən bunu böyük ürək ağrısı, böyük təəssüf hissilə qeyd edirəm. Yadınıza salıram, 70-ci, 80-ci, 90-cı illərin əvvəllərini. Azərbaycanda çox maraqlı bir ədəbi proses var idi. Yəni, Azəraycan maraqlı bir ədəbi həyat yaşayırdı. Ədəbiyyat söhbətləri gedirdi, ədəbiyyat haqqında fikir mübadiləsi, ədəbiyyat mücadiləsi aparılırdı, ədəbiyyatın maraqları güdülürdü. Əsərlər hadisəyə çevrilirdi. -Və, eyni zamanda, ədəbiyyat düşüncələri formalaşdırırdı, cəmiyyəti tərbiyə edirdi... -Ədəbiyyat, əgər həqiqi mənada ədəbiyyatdırsa, o əlbəttə ki, siz dediyiniz missiyanı da yerinə yetirməlidir. Bu bir başqa məsələdir ki, indi yerinə yetirə bilir, ya yox? İbtidai dövrdən üzü bəri ədəbiyyat həmişə Şərlə Xeyirin mübarizəsindən, Xeyirin müttəfiqi olub. Amma o mənada hələ ki, Xeyir Şərə qalib gəlməyib. Ədəbiyyat, Siz deyirsiniz ki, nəsil tərbiyə etməlidir, yəqin o da ədəbiyyatın missiyalarından biridir. Amma nə dərəcədə ədəbiyyat buna nail olur, onu deyə bilmərəm. –60-cı illərin ədəbiyyatı bir nəsil yetişdirdi. Sizcə indiki nəsil gələcək üçün yeni bir nəsil yetişdirə biləcəkmi? -Bunu indi hamı etiraf edir. Heydər Əliyev dəfələrlə deyib ki, 60-cı illər Azərbaycan sənətinin milli fikrinin formalaşmasında 60-cı illər ədəbiyyatının böyük xidmətləri olub. Eyni zamanda, Əbülfəz Elçibəy də deyib ki, 60-cı illər ədəbiyyatının Azərbaycan milli şüurunun yetişməsindəki rolu böyükdür. Amma bu gün elə bir nəsil yaranacaqmı ki, o gələcək nəsilləri, gələcək vətənpərvərləri, böyük intellekt sahibi olacaq insanları yetişdirə bilsin. Bunu demək mənim üçün bir az çətindir. İndiki nəslin içərisində mən əlbəttə maraqlı, istedadlı adamlar görürəm. Xüsusən şerdə. Məsələn Rasim Qaracanın, Adil Mirseyidin şerlərini mən maraqlı hadisə hesab edirəm. Bu şairlər şübhəsiz ki, istedadlı və özlərini ədəbiyyatda ifadə etmək qabiliyyətinə malik insanlardır. Ancaq onlar o qədər də gənc deyil. Gənc ədəbi nəslin isə içərisində elələri var ki, deyir: Bizdə ədəbiyyatşünaslıq yoxdur, elçinşünaslıq, anarşünaslıq var. Bunu mən özüm oxumamışam, amma Əsəd Cahangirin mənim haqqımdakı məqaləsindən bilmişəm. Əlbəttə, gülməli bir şeydir (gülür). Məgər Elçin, Anar ədəbiyyata o qədər yad adamlardı ki, Elçindən yazan elçinşünas ədəbiyyatşünas ola bilməz? Bu bir. İkinci, mən sizə çox səmimi deyirəm, 60-cı illərdə mən də inkarçı olmuşam, tənqid etmişəm, amma kin-küdurət bəsləməmişəm. Yəni mən nəyin bahasına olursa-olsun kimləri isə «ifşa etmək» həvəsində olmamışam. Belə yaramaz. Əgər sən belə hesab edirsənsə ki, Elçin haqqında yazmağın ədəbiyyata dəxli yoxdur, gərək bunu sübut edəsən. Gərək sübut edəsən ki, Elçin filan romanını aşağı səviyyədə yazıb, bunun bədii-estetik səviyyəsi dəyərsiz olduğuna görə, Elçin haqqında yazmağın ədəbiyyata dəxli yoxdur. Yoxsa, elə-belə ağzına gələni de, bu gülünc bir şeydir... Bilmirəm o oğlan hansıdır... Əgər səhv etmirəmsə, 70-ci illərin axırlarında Vaqif Cəbrayılzadə biri oğlanı mənimlə tanış etdi. Dedi ki, bu Qafar Kəndlinin oğludu və Həzrət Məryəm haqqında bir poema yazıb. Herisçini, həmin adamdırsa, mən o vaxt görmüşəm. Rəhmətlik Qafar Kəndli layiqli ziyalılardan biri idi və yaxşı da ədəbiyyatşünas idi. Onda o poemanı oxudum və o oğlanla söhbət etdim. Sonra görmədim, bilmirəm nə oldu-nə olmadı, hara getdi, bilmədim. İndi eşidirəm orda-burda müsahibə verir. Amma bunların müqabilində bilmirəm, bir şey yazıb ortaya qoyubmu? Amerika yazıçısı Kolduelin bir hekayəsi var. Təsvir edir ki, yarmarkada bir pəhləvan dayanıb əzələlərini oynadır. Pəhləvanın meneceri deyir ki, ay camaat dayanın, baxın, pul verin, bu böyük bir pəhləvandır, bir dəfə yumruğuyla bir öküzün başından vurdu, öküz yerə yıxıldı, bir dəfə qatarı yolundan çıxartdı... Camaat heç fikir vermir. Axırda bir alkoqolik kişi keçəndə görür ki, bu menecer çox boşboğazlıq edir. Deyir ki, əşi, sən bu qədər söz deyincə, qoy bu pəhləvan əyilib yerdən bir daş qaldırsın, camaat da görsün ki, daş qaldırıb, yığışsınlar başına. İndi də, Herisçi dostum, sən özün bir şey yaz, qoy ortaya, baxaq görək nə deyirsən? Sonra da məni inandır ki, Elçinin ədəbiyyata dəxli yoxdur, mən də sənə minnətdar olum və canım da bu ədəbiyyat dediyim bəladan qurtarsın. -Biz tarixi bir dönəmdəyik. Ədəbiyyat belə bir tarixi məqamda məfkurəyəmi, yoxsa bədiiyyatamı meyl etməlidir? Ümumiyyətlə, bizə məfkurə ədəbiyyatı lazımdırmı? -Fəlsəfilik, siyasilik, bədiilik bir-birini inkar etmir. Məsələn, İtaliya intibahı illərində fəlsəfi traktatlar da yazılırdı, elm də inkişaf edirdi, amma, eyni zamanda, «Dekameron» yazılırdı. Bu gün təəssüf ki, Azərbaycanda xəstə bir siyasiləşmə prosesi baş verir. Həqiqət bundan ibarətdir. Siz dediyiniz məfkurə ədəbiyyatı əgər, Sabir və Mirzə Cəlil ədəbiyyatıdırsa, mən bunu alqışlayıram və bu mənada məfkurə ədəbiyyatını qəbul edirəm. Və bu kontekstdə məfkurə ilə ədəbiyyatı bir-birindən ayırmıram. Amma başqa məsələdir ki, sən qabağına siyasi bir məqsəd qoyasan və bu siyasi məqsədə nail olmaqdan ötrü bir roman yazasan. Bu artıq antiədəbiyyatdır. Amma bir məsələ ondan ibarətdir ki, sovet sisteminin çökməsi böyük bir kataklizm yaratdı. Və bu kataklizm təkcə siyasi, iqtisadi mənada yaranmadı, eyni zamanda, mənəvi mənada yarandı. Çünki dünyanın xəritəsində yeni ölkələr meydana çıxdı, o ölkələrdəki insanlar sistemi dəyişdilər, müxtəlif sınaqlara məruz qaldılar. Problemlər artdı: qaçqınlar, torpaqların istilası problemi çıxdı ortaya. Və bu dəqiqə, bu an ədəbiyyatdan tələb etmək ki, bunlara layiq bir hiss, həyəcanla həmin hadisələrin bədii ifadəsini verməlisən, elə bilirəm ki, bu vaxt baxımından düzgün tələb deyil. Amma mənim dediklərim ona da bəraət deyil ki, son illər ədəbiyyatın maraqları qorunmur, qeyrəti çəkilmir. İşim elədir ki, mətbəədə çıxan kitabları gətirirlər mənə, cild-cild kitablar görürəm və həmin cild-cild kitabların annotasiyalarında, ön sözlərində oxuyuram ki, bu kitabın müəllifi böyük və dahi bir yazıçıdır. Amma mən belə bir yazıçının heç adını da eşitməmişəm. Və kitabının bir səhifəsinin yarısını oxuyanda artıq bilirəm ki, burda nəinki dahilikdən, hətta elementar ədəbiyyatdan belə söhbət gedə bilməz. Bunun özü də ədəbi prosesin, ədəbiyyat təəssübkeşliyinin predmetinə çevrilməlidir. Mən bu məsələləri deyəndə çox zaman dostlar, tanışlar mənə deyirlər ki, hansı bir ədəbi hadisə baş verdi ki, bunun ətrafında ədəbi proses hərəkətə gəlmədi? Əgər böyük ədəbiyyat yaranmırsa, bunun özü ədəbi tənqidin qayğı obyekti olmalıdır. Ədəbi makulatura aləmi bürüyüb başına. Axırı necə olacaq, bilmirəm. -Bu prosesin qarşısını kim almalıdır? -Yalnız və yalnız qələm. Bunun üçün inzibati qaydada heç bir tədbir görə bilməzsən. Kimə qadağan edə bilərsən ki, roman yazma, ya da ki, filankəsin romanını çap etmə. Romandı, oturub yazıb, aparıb pulunu verir, çap etdirir. Pamoqrafiya ilə məşğul olmur, dövlət sirlərini açmır ki, inzibati tədbir görülsün. Buna, ancaq ədəbiyyatın təəssübünü çəkən məqalələrlə cavabını verməlisən. Mübarizəni qələmlə aparmalısan və ədəbiyyat haqqında fikirlərini oxucu ilə bölüşməlisən. Başqa cür mümkün deyil. -Belə bir fikir də var ki, əgər sovet sistemi olmasaydı, bizim tanıdığımız sovet yazıçılarının əksəriyyəti heç bir əsər yaza bilməyəcəkdi. -Mən bu fikri ədəbiyyata bəsit münasibət hesab edirəm. Ədəbiyyatın tarixi elə məsələdir ki, gərək faktlara istinad edəsən. Fakt isə ondan ibarətdir ki, məsələn, Mirzə İbrahimov yazıçı oldu və eyni zamanda, sovet ideologiyasına xidmət etdi. Mən 30 il bundan qabaq həmin nəsil Azərbaycan yazıçılarına tənqidi münasibət bəsləyirdim. Amma bu gün fikirləşirəm ki, Mirzə İbrahimov da, Əbülhəsən də, Əli Vəliyev də Azərbaycan ədəbiyyatı naminə az iş görməyiblər. Bunlar Azərbaycan ədəbi dilini formalaşdırıblar. Stalinizmin qorxunc zamanlarında həmin yazıçılar Azərbaycan ədəbi dilini yaradıblar. Azərbaycan ədəbiyyatının tanımadığı janrlara müraciət ediblər və həmin janrları sabitləşdiriblər. Bir sözlə, ədəbiyyata münasibəti fərziyyələrlə qurmaq, quru yerdə inkar etmək - metodoloji baxımdan düzgün deyil. -Əli bəy Hüseynzadədən Cavidə qədər bir dil sistemi də var idi. Məgər bu dilin yaşama haqqı yox idi? Bəlkə sonralar ədəbi dil olaraq Cavidin dili seçiləcəkdi? -Bu məsələyə də fərziyyə ilə yanaşmaq düzgün deyil. Mən belə hesab edirəm ki, müasir Azərbaycan dilinin formalaşmasında Əli bəy Hüseynzadənin də, Hüseyn Cavidin də, Cəlil Məmmədquluzadənin də böyük rolu olub. Ədəbi dil böyük yazıçıların - Cəlil Məmmədquluzadənin, Sabirin, Cavidin - hamısının müştərək süzgəcdən keçirdiyi bir dildir. -Elçin müəllim, yazdığınız əsərlərə görə nə vaxtsa Sizə təzyiqlər olubmu? -Cavanlıq dövründə olub. İlkin dövrlərdə mən çox çətin çap olunurdum. Sonra başladıq haqqımızı tələb etməyə. Bilirsinizmi, mənim elə hekayələrim var ki, əvvəlcə Moskvada, sonra isə Azərbaycanda çap olunub. Sonralar isə, sizə deyim ki, 70-ci illərdə, 80-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatında çap olunan əsərlər, cəsarətinə, milli ruhuna görə və həqiqəti ifadə etmək baxımından Sovet İttifaqının başqa heç bir yerində çap olunmurdu. Sovet İttifaqının digər respublikalarında bu kəskinlikdə olan əsərlər «Samizdat»da və xaricdə çap olunurdu. Amma Azərbaycanda vəziyyət başqa cür idi. Bizdə belə əsərləri «Azərbaycan», «Ulduz» jumallarında çap edirdilər. O vaxt mən Yazıçılar İttifaqının katibi idim və mətbuata baxırdım. O vaxt biz Əkrəm Əylislini gətirdik «Azərbaycan» jurnalına redaktor. Düzdür, indi Əkrəm hər yerdə müsahibələr verəndə deyir ki, mən «Azərbaycan» jurnalında belə etdim, elə etdim, daha Yazıçılar İttifaqının adını çəkmir. Amma Elçin olmasaydı, eləcə də İmran Qasımov, İshaq İbrahimov olmasaydı, Əkrəm onları çap edə bilməzdi. Yusif Səmədoğlunu isə gətirmişdik «Ulduz» jurnalına redaktor. Deməli, bizim nəsil Azərbaycan mətbuatını öz doğmasına çevirdi və bu ədəbi prosesdə böyük hadisə idi. Şübhəsiz ki, orada Əkrəmin də, Yusif Səmədoğlunun da böyük rolu olub. Amma, eyni zamanda, Yazıçılar İttifaqının katibliyinin də böyük xidməti olmuşdu. -Elçin müəllim, bir halda ki, söhbət Yazıçılar Birliyi ilə Əkrəm Əylislinin üzərinə gəldi. Sizdən şəxsən, məni çox maraqlandıran bir məqama aydınlıq gətirməyinizi xahiş edirəm. Əkrəm Əylislinin Yazıçılar Birliyi barədə irəli sürdüyü sərt ittihamları, bir qisim gənc yazıçıların Yazıçılar Birliyilə bağlı kəskin mövqeyini götür-qoy edib, bu münasibətlərə normallıq gətirmək, Azərbaycandakı ədəbi qüvvələri birləşdirmək mümkün deyilmi? –Əkrəmin niyə elə dediyini özündən soruşmaq lazımdır. Eləcə də həmin cavanlardan. Amma mənim fikrim belədir ki, Azərbaycan Yazıçılar Birliyini ki, bu keşməkeşlərin içərisində qoruyub saxladıq, bu öz-özlüyündə çox ciddi və uğurlu bir hadisədir. Amma bu gün Azərbaycan Yazıçılar Birliyi artıq Sovet İttifaqındakı Yazıçılar İttifaqı deyil. Sovet dövrünün Yazıçılar İttifaqı böyük nüfuza, sanbala malik idi. Onun imkanları var idi. Sovet dövrünün Yazıçılar İttifaqı hakim ideologiyanın çox güclü institutlarından biri idi. Həqiqət bundan ibarət idi və həqiqəti danmaq, ondan qaçmaq lazım deyil. O başqa məsələ ki, mən o institutda otura-otura necə işləmişəm - bunu bilmək üçün o dövrün yazılarına, kitablarına baxmaq bəs edər. Kamil Vəliyevin, Kamal Abdullanın, Vaqif Yusiflinin, Rəhim Əliyevin və başqalarının ilk kitabları mənim redaktəm və ön sözümlə çap olunub. Rafiq Tağının ilk kitabının ön sözünü və onun barəsində «uğurlu yol»u da mən yazmışam. Adil Mirseyidin, Fəxri Uğurlunun, Rövşən Mustafayevin və başqalarının da həmçinin. Mövlud Süleymanlının, Vaqif Cəbrayılzadənin, Saday Budaqlının Moskvada nəşr olunmuş rus dilində ilk kitabları da həmçinin. Amma biz orada gəmidə oturub gəmiçi ilə dava edirdik. Yazıçılar İttifaqı, bir daha təkrar edirəm, o dövrdə hakim ideologiyanın mötəbər institutlarından biri idi. Ona görə də nüfuzu var idi. Yazıçılar İttifaqı gedib Mərkəzi Komitədən ev, maşın, putyovka ala bilirdi. Yazıçılar Birliyinin indi həmin imkanları yoxdur. Yazıçılar Birliyindən bunu ummaq da düzgün deyil. O başqa məsələ ki, Yazıçılar Birliyi ədəbi prosesdə aktiv iştirak etməlidir. Mən çox istərdim ki, Yazıçılar Birliyində işləyən mənim əziz dostlarım daha artıq bir şövqlə, həvəslə müasir ədəbiyyatımızın maraqlarını müdafiə etsinlər, yorulmasınlar. -Bəs narazı gənclər? -60-cı illərin gəncləri bir tərəfdən əsər yazdılar, o biri tərəfdən əsərlərini müdafiə etməyi bacardılar. Əgər indiki ədəbi nəsil belə fikirləşirsə ki, «Azərbaycan» jurnalını məcməyinin içərisinə qoyub hədiyyə etdilər Əkrəm Əylisliyə bu, tamam yanlış düşüncədir. Mən 1968-ci ildə Yazıçılar İttifaqına qəbul olunmuşam, 1975-ci ildə isə İttifaqın katibi seçilmişəm. Amma siz gedin, Yazıçılar İttifaqının hələ o vaxta qədər keçirdiyi plenumların, ədəbi disputların stenoqrammasına baxın, görün mən orada hansı ədəbiyyat davası aparmışam. Mən ədəbiyyatın davasını apara-apara gəlib ora çıxmışam. Həmçinin də Əkəm Əylisli, Anar, Fikrət Qoca... Bu başqa məsələdir ki, sizin təmsil etdiyiniz ədəbi nəsil öz maraqlarını müdafiə etməyi bacarmalıdır. Amma bu şəkildə yox ki, Yazıçılar Birliyi dağılsın, oradakıların hamısını bizə versinlər. Bu şəkildə yox. Əgər Yazıçılar Birliyinin mətbuatı, həqiqətən, onların əsərlərini çap etmirsə, gedib tələb etsinlər ki, əsərlərimiz niyə çap olunmur, onlar da cavab versin. Əgər sənin əsərin bədii cəhətdən zəif əsərdirsə, yaxşı edib çap eləmirlər, yox, əgər sənin əsərin hansısa subyektiv səbəblərə görə çap olunmur, onda sən haqqını tələb etməyi bacarmalısan. Dedi-qodu ilə məşğul olmaqdansa, kin-küdurət bəsləməkdənsə, sağlam ədəbiyyat mücadiləsi aparmaq lazımdır. Ədəbi proses də bu zaman canlanır. Bütün bunlar ədəbiyyatımızın tarixidir və ədəbiyyat barədə fərziyyələr əsasında fikir yürütmək yanlışdır. -Amma, Elçin müəllim əgər 1918-ci ildə qurulan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaşasaydı, bu saat biz sizinlə yəqin ki, bu söhbətləri etməzdik. Fərziyyə deyirsiniz, amma fərziyyələr də müəyyən məqamlarda həqiqətə çevrilir. –Mənim Türkiyəyə məhəbbətim, ehtiramım güman edirəm ki, sual altında deyil. Mən 1979-cu ildə Türkiyə haqqında yazdığım kitabın bütün cümlələrinin altından bu gün məmnuniyyətlə qol çəkərəm. O illərdə mən «Literaturnaya qazeta»da Türkiyə barəsində «Türkiyədən gətirdiyim nərgizlər» adlı yazı çap etdirmişəm ki, həmin oçerk böyük söz-söhbətə səbəb olmuşdu. Silva Kaputukyandan tutmuş, Sero Xanzadyana qədər hamısı Moskvaya teleqram vurmuşdular ki, sovet yazıçısı Elçin gedib NATO ölkəsindən nərgiz gülləri gətirir, bir sözlə, mən Azərbaycanın gələcəyinin strateji siyasətinin tərkib hissəsini Azərbaycanın Türkiyə ilə son dərəcə yaxınlığında, doğmalığında görürəm. Amma götürün Türkiyə ilə bugünkü Azərbaycanın ədəbi tənqidini, poeziyasını, nəsrini, dramaturgiyasını, rəngkarlığını, musiqisini, teatrını müqayisə edin. Azərbaycan bu sahələrin heç birində Türkiyədən geridə deyil. Sovet dövründə Azərbaycan mədəniyyəti çox inkişaf edib. Sovet dövründə Azərbaycan - bu, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazi, Tahir Salahov, Adil İsgəndərov, Bülbül, Hökumə Qurbanova, Tofiq Kazımov deməkdir. Bu sənətkarlar dünya miqyasına çıxası sənətkarlar idi. -Bizim bir çox yazıçılarımızı, o cümlədən sizi nə vaxtsa sovet yazıçısı olmuş bir ədəbiyyatçı kimi təsəvvür etmək olmur. -Əvvəla sovet yazıçısı və sovet ədəbiyyatı anlayışı yalançı ədəbiyyat və yalançı yazıçıdır. -Nə üçün? -Çünki, bayaq dediyim kimi, ədəbiyyatın əsas faktoru dildir. Sovet dili deyilən dil yox idi. Ədəbiyyatın əsas predmeti xalqdır. İnsanların daxili aləmini ifadə etmək deməkdir. Yəni millilik nöqteyi-nəzərindən. Sovet xalqı yox, sovet vətəndaşları - azərbaycanlılar, gürcülər, ruslar... var idi. Sovet ideologiyasının yazıçı vəzifəsi var idi. Bu ideologiya bir neçə yazıçı vəzifəsi təsis etmişdi. Məsələn, deyirdi: - Berdi Kerbabayev, sən təyin olunursan görkəmli və istedadlı yazıçı vəzifəsinə. Berdi Kerbabayev, düzdür, pis kişi deyildi, yaxşı adam idi. Amma ədəbiyyata dəxli olmayan bir adam idi. Berdi Kerbabayevin yazıları istedada və görkəmli olmaq meyarlarına malik deyildi. Eyni zamanda, Sovet ideologiyası Çingiz Aytmatovu da həmin vəzifəyə təyin elədi: görkəmli və istedadlı sovet yazıçısı vəzifəsinə. Amma Berdi Kerbabayevdən fərqli olaraq Çingiz Aytmatovun istedadı, fitrəti onu bundan da yuxarıya qaldırdı. -Hər halda, Azərbaycan ədəbiyyatının səsi dünyadan Azərbaycan musiqisinin səsi kimi gur eşidilmədi. -Ədəbiyyatda dil faktoru var. Azərbaycan ədəbiyyatı dünya miqyasına çıxmaq üçün tərcümə olunmalıdır. Çingiz Aytmatovu tez-tez misal gətirirlər ki, dünyada məşhurdur. Bəli, məşhurdur. Və mən hesab edirəm ki, layiqincə məşhurdur. Amma Çingiz Aytmatovun üçüncü tərcümə problemi yoxdur. Yəni Çingiz Aytmatov rus dilində yazıb və rus dilindən də ingilis dilinə tərcümə olunub. -Ümumiyyətlə, nə vaxtsa rus dilində yazmaq niyyətiniz olubmu? -Yox! İlyas Əfəndiyevin bir dostu var idi, görkəmli rus dramaturqu Aleksey Fayko. «Bahar suları»nı rus dilinə tərcümə etmişdi. Bir dəfə mən, 80-ci illərdə Moskvada, artıq xeyli qocalmış Fayko ilə rastlaşdım və onu Mərkəzi Ədəbiyyatçılar Evinin restoranında nahara dəvət etdim. Söhbət əsnasında dramaturgiyadan söz düşdü və Fayko dedi ki, əgər İlyas Əfəndiyev rus dilində yazsaydı, bütün dünyada Tennesi Uilyams kimi məşhur bir dramaturq olardı. Faykoya dedim ki, siz düz deyirsiniz, amma o zaman, İlyas Əfəndiyev də İlyas Əfəndiyev olmazdı. Şəxsən mənim ürəyimdən heç vaxt keçməyib ki, oturub rus dilində yazım. Ümumiyyətlə, mən belə yaza bilmərəm. O mənada yox ki, mən rus dilini bilmirəm, edə bilmərəm ona görə ki, bu mənim içimdən süzülüb gəlməyəcəkdi. Mənim içimdən süzülüb gələn, ancaq Azərbaycan dilində ola bilərdi. -Cəlil Məmmədquluzadədən bizə bir kamança kompleksi miras qalmadımı? -Mən o fikirlə razı deyiləm. -Nə üçün razı deyilsiniz? -Əksinə, Cəlil Məmmədquluzadə bu psixologiyanı ifadə etmişdir. Bu xalqın daxilində humanizm, qonaqpərvərlik, mehribançılıq əbədi mövcuddur. Bu Azərbaycan xalqının genetik bir xüsusiyyətidir. Sən Azərbaycan ədəbiyyatının heç bir səhifəsində rast gələ bilməzsən ki, yazıçı öz xalqına ermənilərə qarşı düşmənçilik aşılasın. Amma gəlin, mən sizə erməni ədəbiyyatından türkə pataloji nifrətlə bağlı istənilən qədər misal gətirim. İndi bunun hansı yaxşıdır, hansı pisdir, bu başlıca məsələdir. Şəxsən mənim üçün Azərbaycan hissəsi qat-qat qiymətlidir, çünki bəşəridir. Amma bu bir tərəfdən də bu cür bəşərilik torpaqlarımızın 20 faizinin istilasına gətirib çıxarır... -Belə çıxır ki, Qarabağın işğal olunmasına görə, həm də Azərbaycan ədəbiyyatı günahkardır? -Bəli, biz humanist əsərlər yazanda erməni yazıçıları türkün əleyhinə əsərlər yazırdılar. Bu mənada Qarabağ mövzusunda Azərbaycan ədəbiyyatı erməni ədəbiyyatına uduzdu. -Yeri gəlmişkən, bütün bu proseslər milli-ideoloji doktrinanın zəruriliyini diktə etmirmi? -Mən təsəvvür etmirəm ki, milli-ideoloji doktrina nə deməkdir. Milli ideologiya - bu, Sabirdir, Cəlil Məmmədquluzadədir, Mirzə Fətəli Axundovdur. Mən onun əleyhinəyəm ki, mütləq nəsə bir ideologiya olmalıdır. Bizə sadəcə olaraq Vətən, xalq, millət təəssübkeşliyi lazımdır. Biz hər yerdə deyirik ki, türkün türkdən başqa dostu yoxdur. Və bu, həqiqətən, belədir. Amma tarixə baxın, görəcəksiniz ki, çox vaxt türkyün düşməni də türk olub. Kim idi Əmir Teymur, Şah İsmayıl, Sultan Səlim... Türk deyildilərmi? Kimlərlə müharibə aparıblar? Və bu müharibədən kim qazanıb? Uzun sözün qısası, mən milli-ideoloji doktrina deyilən anlayışı deyil, insanın içərisindəki azadlığı qəbul edirəm. -Yazıçı Elçin Azərbaycan ədəbiyyatında kimdir? -Yazıçı Elçin Azərbaycan ədəbiyyatında Elçindir. Yəni Elçinin tutduğu yeri heç kim tuta bilməz. O yer, ancaq Elçinindir. Elçindən gözəl yazıçılar ola bilər, onların öz yeri var. Elçindən zəif yazıçılar ola bilər. Onların da öz yeri var. Amma o yeri ki, Elçin tutub, o yerə heç kim müdaxilə edə bilməz. Söhbətləşdi: Hacı Azər Əbilov.
2001.
| |
| Baxış: 576 | |
| Bütün rəylər: 0 | |
