Sənətkar haqqında əsər yazmaq çox çətindir.
     İnsan, onsuz da, mürəkkəb, zəngin bir varlıqdır, sənətkarın isə hissləri, əməlləri, dünyagörüşü, yəqin ki, daha mürəkkəb və daha zəngindir.
     E.Dostoyevski yazırdı: «Mənim hər bir qəhrəmanım öz dili və öz anlayışları ilə danışır» və bu, həqiqətdir, çünki, əslində, sənətkar yalnız bir fərd deyil. Sənətkarın daxili aləmində, hisslərində müxtəlif xarakterlər, müxtəlif hisslər, həyəcanlar məskən salır, sənətkarın sarsıntısı da, sevinci də adi sarsıntı (hərgah sarsıntıya adi demək mümkünsə!) və adi sevinc deyil.
     Qabil, sənətkar haqqında əsər yazıb.
     Hərgah bu sənətkarın ədəbi irsi yalnız öz xalqının yox, bütün bəşəriyyətin mənəvi sərvətidirsə, hərgah bu sənətkarın əməlləri, həyatı bəşəri qəhrəmanlıq nümunəsidirsə, o zaman, əlbəttə, həmin sənətkar haqqında əsər yazmaq daha çətindir.
     Nəsimi dünya mədəniyyətinin məhz belə bir nümayəndəsidir, bəşər tarixinin məhz belə bir fiqurasıdır.
     Bu çətinlik Qabilin özünü bir sənətkar kimi qorxutmamışdır və o, «Nəsimi» epik poemasını yazmışdır.
     Poemanın yazılmasından artıq bir neçə il keçmişdir, lakin sənət əsəri bu bir neçə ildə köhnələcəksə, dünənin ədəbi faktına çevriləcəksə, deməli, sənət əsəri yox, hərgah belə demək mümkünsə, gündəlik sənət məmulatıdır.
     Qabilin poeması sənət əsəridir və tənqidimiz bu barədə tu- tarlı fikrini söyləyib, poema həm ədəbi ictimaiyyətin, həm oxucuların layiqli qiymətini alıb, lakin buna baxmayaraq, biz də həmin poemanı yenidən oxuyarkən, bu kiçik qeydləri yazmağa bir ehtiyac hiss etdik.
     Nəsimi altı yüz ildən artıq bir vaxt bundan əvvəl, XIV əsrin ortalarında Azərbaycanın məşhur Şamaxı şəhərində anadan oldu və tale onu ömrünü tamamlamaq üçün Suriyanın məşhur Hələb şəhərinə aparıb çıxardı, cəhalət, istibdad şairin ölümünə fitva verdi, Misir sultanı Əlmüyyəd şairin diri-diri dərisinin soyulması, yeddi gün Hələbdə camaata göstərilməsi barədə əmr verdi.
     İnsanlar kimi, şəhərlərin də öz taleyi var: şair məhz orada anadan olduğu üçün Şamaxı daha artıq məşhurlaşdı. Şair məhz orada diri-diri soyulduğu üçün Hələb də daha artıq məşhurlaşdı.
     Şamaxı ilə uzaq Hələb arasındakı şair ömrü bir daha insanın böyüklüyündən xəbər verdi və bu ömürdə Poeziya ilə Azadlıq anlayışları eyniyyət təşkil etdi.
     Nəsimi Azadlıq naminə yazdı və Azadlıq naminə diri-diri soyuldu.
     Çox zaman əfsanələr ölümdən sonra yaranır.
     Lakin Nəsiminin həyatı öz sağlığında ikən əfsanəvi bir qəhrəmanlıq idi, Nəsiminin istedadı əfsanəvi bir vergi idi.
     Bu gün də belədir. Əfsanə, adicə olaraq davam edir.
     Nəsimi hissləri, həyəcanları, Nəsimi fitrəti dünyaya sığmırdı:
Məndə sıgar iki cahan, mən bu cahana sığmazam!
Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü məkanə sığmazam!
     Nəsimidən söz düşəndə bəzən onun ana dilini zənginləşdirməsini Dante ilə, humanist lirikasını Petrarka ilə, fəlsəfəsindəki panteistliyi Lukretsi Kar ilə, İnsan, Azadlıq və Gələcək naminə həyatından keçməyini Cordano Bruno ilə müqayisə edirlər.
     Əlbəttə, bu analogiyalarda bir həqiqət var, lakin həmin həqiqətlə bərabər, mənə elə gəlir ki, Dante də, Petrarka da, Lukretsi Kar da, Cordano Bruno da və Nəsimi də bəşər tarixinin elə parçaları, hissələridir ki, onları bir-biri ilə müqayisə etmək olmaz.
     Tarixin parçaları, hissələri müqayisəyə sığışmır. Tarixin bu səhifələri o qədər işıqlı, o qədər yüksəkdir ki, onlar müqayisəsiz, analogiyasız, öz-özlüyündə insan dühasının qadirliyindən xəbər verir.
     Nəsimi şəxsiyyəti böyük İnsan nümunəsi idi və buna görə də Nəsiminin İnsan haqqında yazdıqları böyük də təsir gücünə malik idi və həmin təsir gücü bu gün də poeziyanın qüdrətindən deyir:
Həqq təala Adəm oğlu özüdür,
Otuz iki haqq kəlamı sözüdür.
Cümlə aləm bil ki, Allah özüdür,
Adəm ol candır ki, günəş üzüdür.
     Uzun-uzadı əsrlər boyu insan özünün kiçikliyini, heçliyini bildirirdi, Nəsimi isə İnsanı Allah adlandırırdı və Nəsiminin İnsana hörməti, məhəbbəti onun böyük istedadı ilə vəhdətdə dünya poe- ziyasında İnsan himni yaratdı.
     Həmin insan himninin müəllifi Qabilin ədəbi qəhrəmanıdır.
     Bəzən biz müasir poeziyamızda imkan ilə iddia arasındakı acı bir təzadın şahidi oluruq: müəllif poema yazır, iddiası böyükdür, böyük mətləblərə girişir, lakin poetik imkanı həmin iddianın müqabilində kiçikdir və əlbəttə, bu zaman bədii məğlubiyyət baş verir.
     Nə yaxşı ki, Qabilin iddiası ilə imkanları bu poemada oz vəhdətini tapmışdır.
     Hələ poemanın başlanğıcında Qabil Nəsimiyə müraciətlə:
... Gün kimi qalxırsan, babam Nəsimi! -
deyir və əlbəttə, sələfini beləcə günəşə bənzətməsi müəllifin qarşısına böyük vəzifə qoyur: misralar, fəsillər, bütün poema öz qəhrəmanının belə bir ucalığını poeziyanın dili ilə göstərməyi bacarmalıdır.
     Qabil bu boyük vəzifənin öhdəsindən gəlmişdir və buna görə də «Nəsimi» poeması müasir Azəbaycan poeziyasının əlamətdar hadisələrindən biridir.
     Nəsiminin Şamaxıda başlayıb, uzaq Hələbdə sona yetən zəngin və mürəkkəb hadisələrlə dolu həyatı, Qabilin poemasında öz dolğun bədii inikasını tapmışdır.
     Poemanın sonunda oxuyuruq:
Məşəllər qovuşdu fəcrin nuruna,
Gecə işıq oldu sabaha kimi.
Tarix şəxsiyyətin ən məğruruna
Hələbdə rast gəldi-şair Nəsimi!
     «Nəsimi» poemasının bədii-estetik keyfiyyətləri, fəlsəfi mündəricəsi bizi Hələbdən başlamış ölümsüzlüyə inandırır, Qabilin poeziyası həmin ölümsüzlüyə gətirib çıxaran əməlləri, fəaliyyəti, hiss və həyəcanları, əqidəni dolğun, tutarlı boyalarla əks etdirib.
     Qabil əsərini «tarixi-dramatik poema» adlandırıb.
     Məncə, «Nəsimi» poemasının ən yaxşı cəhətlərindən biri budur ki, tarixilik burada şərti səciyyə daşıyır. Dəqiq tarixi rəqəmlərlə, tarixi şəxsiyyətlərlə, həqiqətən baş vermiş hadisələrin təsviri ilə, tarixi koloritlə bərabər, Qabilin poemasının mündəricəsini vaxt, zaman çərçivəsini tanımayan bəşəri səciyyə müəyyənləşdirir.
     Sənətkar və zaman, sənətkar və cəmiyyət daimi bir problemdir və bu mənada, Qabilin poeması bu günün poemasıdır.
     Mən bu kiçik qeydləri F.Dostoyevskidən gətirdiyim bir sitatla başladım və yenə də ondan bir sitat gətirmək istəyirəm: «Bədii əsərin bütün dərinliyi, bütün mündəricatı, yəqin yalnız tiplərlə və xarakterlərlə bağlıdır».
     Qabilin poeması tiplər və xarakterlər poemasıdır.
     Lap bu günlərdə çapdan çıxmış «Rübailər» kitabında Qabil yazır:
Haqsızlığa kim dözsə də, şair ölər, şair dözməz.
     «Nəsimi» poeması belə bir «şair dözməzliyi» haqqında əsərdir. Nəsiminin «dözməzliyi» anlayışı, əslində, onun əbədiliyi, mənəvi «ölməzliyi» anlayışı ilə eyni mahiyyətlidir, digər tərəfdən isə, Nəsimi «dözməzliyini» bütün vüsəti ilə görmək və bunu poeziyanın dili ilə ifadə etmək üçün, poema müəllifinin özünün narahatlığı, mənəvi sıxıntıya, ictimai bərabərsizliyə, milli hüquqsuzlu- ğa, xislətin naqisliyinə dözməzliyi vacib idi. Bu mənada, Qabilin özü də narahat və «dözməyən» şairdir.
     Yenə də həmin «Rübailər» kitabında Qabil oxucusuna - müasirimizə müraciətlə deyir:
Nəsimiyə, Füzuliyə, Vaqifə tapın!
     Daxildən qopub gələn bu çağırış, bu dəvət, görünür, oxucu ilə ünsiyyətin daha artıq etibarlı, hərarətli olması, daha artıq bir məhrəmliyi naminə mənəvi tələbatdan doğur. Əlbəttə, Nəsimiyə, Füzuliyə, Vaqifə tapınan bir oxucu ilə, bu böyük sələflərə tapınan şair arasındakı ünsiyyət daha mündəricəli və daha ali olacaqdır.
     «Nəsimi» poeması öz qəhrəmanının timsalında Azərbaycan poeziyasının qədimliyi və qadirliyi barədə dolğun təsəvvür yaradır, eyni zamanda, Qabilin sənətinin timsalında müasir Azərbaycan poeziyasının epik janrın yüksək zirvələrini fəth etmək əzmində olduğunu əyani şəkildə nümayiş etdirir.