| Əsas » Məqalə » Azərbaycan ədəbiyyatı |
Əfəndiyev Elçin yaradıcılığı-Elçinlə Elçin və ədəbiyyat barədə söhbət
ELÇİNLƏ ELÇİN VƏ ƏDƏBİYYAT BARƏDƏ SÖHBƏT
Həmsöhbətim Xalq yazıçısı Elçindir. OVQAT Doğrusu, Elçinlə görüşəcəyimi biləndə bir az şaşırdım. Düşündüm ki, mən hansı Elçinlə söhbət etməliyəm axı: yazıçı Elçinlə, tənqidçi-alim Elçinlə, yoxsa Baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyevlə? Söhbətimizin müqəddiməsində Elçinin «içimdə bir ədəbiyyatdan danışmaq ehtiyacı var» deyimi isə yaman kövrəltdi məni. Bu sözlər qürbətdə qalıb, Vətən həsrəti çəkən qəribin sözlərinə bənzəyirdi. Elçin bu fikri ilə bütün iç dünyasını açıb tökürdü elə bil. Onu başa düşmək üçünsə sadəcə, Elçinin ömür yolunu, yaradıcılığını ani yada salmaq kifayətdir. Amma... -Mənim önümdə iki Elçin dayanıb: biri yazıçı Elçin, digəri isə Baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyev. Və inandırım sizi, Elçinlə söhbət etməyə səskeçirməyən iki qapı arxasında, böyük kabinetdə, Baş nazirin müavini kürsüsündə əyləşən Elçin Əfəndiyev çox yox, nə qədər lazımdı, elə o qədər də mane olur. -Əvvəla, gəl vəziyyəti bu dərəcədə dramatikləşdirməyək... İkincisi də, yadında saxla, Elçinlə Baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyev arasında elə bir fərq yoxdur. Mən əvvəl kim idimsə, bu gün də həmin adamam və sabah vəzifədən gedəndən sonra da həmin Elçin olacağam. Mən vəzifəyə qədər bir fikir, vəzifədə başqa fikir, vəzifədən sonra da bir başqa fikir söyləyən adam deyiləm. Mən bu vəzifəyə qədər Heydər Əliyev haqqında nə düşünmüşəm və onun kölgəsi qılınclanan vaxt, o vaxt ki, indi vəzifədə olanlardan bir qismi ən yaxşı halda, susurdu, nə yazmışamsa, bu gün də o fikirdəyəm və Allah qoysa, sabah da vəzifədən sonra, o fikirdə qalacağam. -Çox gözəl. Elə isə mənimçün maraqlıdı: bir vaxtlar «yaşamaq üçün bəzən öz-özünü gərək aldatmağı da bacarasan» - deyən Elçin indi özünü babat aldada bilir? -Bu bir az dərin sual oldu. Yadıma düşür, 27-28 il əvvəl yazmışam onu. Güman edirəm ki, düz də demişəm. Həyat o dərəcədə mürəkkəb bir şeydi ki, bəzən adam sövq-təbii öz-özünü aldadır. Yəni bunsuz mümkün deyil. İnsan elə doğuluşdan öz-özünü aldadır da! Əgər sənin sabahkı günün böyük bir sual işarəsi altındadırsa, tutaq ki, maşın altına düşə bilərsənsə min cür oyun gələ bilərsə başına, belə çıxır ki, yaşayışın özü elə aldanışdı da... -Sizin qəhrəmanlarınızın əksəriyyəti çox darıxır. Amma bu heç də «darıxmaq üçün darıxmaq» deyil, eynilikdən, yeknəsəklikdən darıxmaqdır. İndi, Elçin müəllim, hər gün eyni ev, eyni xidməti maşın, eyni yol, eyni kabinet və sair eyniliklər, yeknəsəkliklər sizi bezdirmirmi? -Bu xüsusiyyətimi çox düz tutmusan. Mən on iki il Yazıçılar İttifaqının katibi işləmişəm. Və inandırıram səni, hər gün işə gələndə küçələri dəyişirdim ki, eynilik olmasın. Ancaq tək qalanda darıxmıram. Mənim öz-özümlə söhbətim tutur. Amma yeknəsəklik dəhşətdir... Bəs indiki yeknəsəkliyi necə aradan qaldırırsınız? -İndiki işimə yeknəsəklik demək bir az çətindi. Ona görə ki, bu kabinet ki var, burada səhərdən axşamacan müşavirələr, müxtəlif problemlərin müzakirəsi yeknəsəkliyi dağıdır. Amma sən demiş, hər gün eyni yoldu da... Yeganə təskinliyim var ki, axşam evə eyni vaxtda qayıtmıram: ya 8-də, ya da iş çox olanda 10- da, 12-də qayıdıram. Çox vaxt da evə şəhəri fırlanandan sonra gedirəm. GƏLİŞ
-Elçinin ədəbiyyata gəlməyində İlyas Əfəndiyevin rolu nə dərəcədədir? -İlyas Əfəniyevin rolu çox böyük, mühüm və həlledici olub. Həm də ikili səciyyə daşıyıb: biri sövq-təbiidir. Yəni gözümü açandan evdə ədəbiyyat söhbəti görmüşəm, o mühitdə böyümüşəm. İkincisi isə ədəbiyyata məndə bilavasitə marağı da İlyas Əfəndiyev oyadıb. Mən İlyas Əfəndiyevin şəxsiyyətinə yaxşı bələd olduğumdan əsərlərini oxuyurdum və bu yazılardakı özünü ifadədə atamı axtarırdım. Bir də çox erkən yaşlarımdan oxumağa başlamışam. Hələ orta məktəbə getməzdən əvvəl çoxlu nağıllar, dünya ədəbiyyatından nümunələr oxuyurdum... -Mənə elə gəlir ki, siz qarşınıza məqsəd qoyub ədəbiyyata gələndən sonra nağıllarımıza bir daha qayıtmısınız və bunu İlyas Əfəndiyevin məsləhəti ilə etmisiz. Ona görə bu fikirdəyəm ki, siz yazılarınızda dünya ədəbiyyatının incilərindən çox məlumatlı adam təsiri bağışlayırsınız. Və siz milliliyi qorumaq naminə, Azərbaycan nağılları ilə dünya ədəbiyyatından əxz etdiklərinizin sintezini yaratmağa yalnız cəhd edirsiniz. -Sənin bu müşahidən xoşuma gəlir, güclü müşahidədir. Ancaq bir ifadə işlətdin, ona cavab vermək istəyirəm. Mən ədəbiyyata qarşıma məqsəd qoyub gəlməmişəm. Yəni, mən özümü tanıdığım vaxtdan yazmışam. Lap uşaq yaşından gopa basırdım, özümdən nağıllar quraşdırıb ona-buna danışırdım. Bu da yazmağın bir formasıdır da. Sonradan, əlim qələm tutandan da yazmağa başladım. İndi mənim arxivimdə 5, 6, 7 yaşında yazdığım yazılar qalır. Qəribədir ki, arxiv məsələsində atamdan fərqli olaraq, bir az səliqəliyəm. İndi o yazıları oxuyanda 50 il əvvəl onları yazdığım anı belə xatırlayıram, təsəvvür edirsən?! Nağılları isə çox sevirdim. Mən yeniyetmə ədəbiyyatı deyilən kitabları məktəbə gedənə qədər oxumuşam. Evdə mənim oxumağım üstündə dava gedirdi. Atam gecə yarı durardı ki, mən işığı yandırıb gizlin kitab oxuyuram. Əsəbiləşirdi, kitabları yığıb mənim əlimdən gizlədirdi. Amma sən doğru deyirsən ki, mənim oxumağımda bir az kosmopolitik (bilmirəm uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü üçün bu söz yerinə düşür, ya yox?) vardı. Yəni mən klassik Azərbaycan ədəbiyyatını böyük mənəvi sərvət kimi 8-10-cu siniflərdə əxz etmişəm... Tələsmə, sualına tam cavab verim, sonra... Hə, yəni gizlətmirəm də, olan şeydi deyirəm, Axundovu, Cəlil Məmmədquluzadəni, Sabiri və başqa böyük klassiklərimizi oxumağım, mərhələyə bölsək, ikinci oxu mərhələmə düşür. Buna görə də onları formalaşmış oxucu kimi oxumuşam və görünür bunun özünün də təsiri olub. Amma sənin dediyin o sintez məsələsi təbii bir şeydir, bunu məqsəd kimi qarşıma qoymamışam. -«Beş dəqiqə və ədəbiyyat» kitabının girişində çox maraqlı bir detal var. Yazırsınız ki, mən atamın, xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin iş otağında oturub onunla söhbət edirdim. Birdən atam iki əli ilə düzülmüş kitab dolablarını göstərərək... -Bəli, bəli, yaxşı xatirimdədi: dedi ki, dünyada bu qədər böyük yazıçılar olub, bunlardan sonra biz nə üçün yazırıq? -Təbii, klassiklərdən üstün olmaq haqda iddia yersiz görünür. Amma adam inanmasa ki, onlardan daha güclü əsər yaza biləcək, məncə, qəti əlinə qələm almaz. Bunu da, təbii, Elçin bilməli idi, çünki İlyas Əfəndiyevin oğludur. Sizin xatirəniz də buna bir sübutdur. Bütün bundan sonra isə Elçin yazdı... -Əvvəla, bu söhbət uzaq dövrün yox, 80-ci illərin əvvəllərinin söhbətidir. Yəni artıq yazıçı idim, ədəbiyyatda yeri olan bir adam idim. Amma bu sual məni sarsıtdı. Çünki bunu İlyas Əfəndiyev kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki deyirdi və bu sadə sözdə həqiqət vardı. 0 boyda nəhənglərdən sonra bizim yazmağımız, sən demiş, öz-özümüzü aldatmaqdı da. Onda mən dedim ki, hər bir yazıçı öz xalqının taleyinin, tarixinin kontekstində qiymətləndirilməlidir. Hesab edirəm ki, düz də demişəm. -Təbii, haçansa sizin dediyiniz kimi, «hər hansı bir yazıçının yerinə başqası gəlib onun xalqının hiss və həyəcanlarından... yazmayacaq». Öz sözlərinizlə desək, yazıçı Elçin özünüifadə ilə özünü təsdiq edə bilibmi? -Yazıçı o adamdır ki, oturur ağ kağızın qabağında və özünü bir şəxsiyyət kimi, individum kimi ifadə edir. Əgər istedadlıdırsa, o özü ilə bərabər xalqını da ifadə edir. Yəni onun istedadı qələmi vasitəsilə xalqının psixologiyasını, hiss-həyəcanını, problemlərini yazır. Və bədii ifadə böyük ədbiyyat baxımından layiq- li bir şeydisə, o, özünü təsdiq edir. Əksidirsə, yox. Bu sadə həqiqətdir. Təbii ki, qrafoman ədəbiyyatı özünü təsdiq edə bilməz. -Deyəsən bir az konkret olmadı. Sizin özünüzdən söhbət gedirdi. -Onu sən ayırd etməlisən ki, mən özümü təsdiq edə bilmişəm, ya yox? -Aydındır. Amma etiraf edək ki, bizim yazarlar dünya ədəbiyyatında heç də layiqli yerlər tutub özlərini təsdiq edə bilməyiblər. Necə düşünürsünüz, bu xalqımızın hiss-həyəcanının, psixologiyasının «zəifliyindəndi», yoxsa yazarlarımızın talantsızlığından? -Bu çox ciddi məsələdi. Desək ki, Azərbaycan xalqı say etibarilə kiçikdi, ona görə bizim yazıçılar dünya miqyasında lazım olan dərəcədə parlamayıblar, bu düzgün olmaz. Çünki İslandiya kimi 100 min əhalisi olan bir ölkənin Lakskensi var ki, Nobel mükafatı alıb. Bu yəqin onunla bağlıdır ki, Azərbaycan uzun illər SSRİ-nin tərkibində, əvvəl isə Rusiyanın müstəmləkəsi olub. Sadəcə, dil cəhətdən Azərbaycan dünya ədəbiyyatına birbaşa addım ata bilməyib. O dövrün tərcümə problemlərindən yəqin ki, xəbərin var. Mən hesab edirəm ki, yazıçılarımızın həm tarixi, həm də müasirlik baxımından dünya miqyasında görünməməsi, dünya ədəbiyyatının özünün ehtiva dairəsinin tam olmamasına dəlalət edir. PROBLEM TƏKCƏ TƏRCÜMƏDƏDİRMİ?
-Belə başa düşdüm ki, əsas problem tərcümə olub. Bəs niyə indi tərcümə olunmuruq? Yoxsa layiqli, ortaya çıxarmağa əsərimiz yoxdu? -Bəli, biz tərcümə edə bilmirik. Ona görə ki, kadrlarımız yoxdu. Bizim ədəbiyyatımızı xaricə dilə tərcümə etməkdən ötrü öz kadrlarımız olmalıdır. Yəni bir tərəfdən canıyla, qanıyla, götürək elə Mirzə Ələkbər Sabiri, Axundovu, Mirzə Cəlili... hiss etməlidi, digər tərəfdən isə ən yüksək bədii dillə onu ingilis, yaxud fransız dilinə tərcümə etməlidi. Bu tərcüməçiləri isə biz yetişdirməliyik, başqası gəlib bu işi görəsi deyil. -Siz klassiklərimizin adını çəkirsiniz. Amma mənimçün maraqlıdı, sizcə, dediyiniz yüksək səviyyədə tərcümə olunsa, müasirlərimizdən dünya ədəbiyyatına qəbul olunanı olarmı? -Əlbəttə! Götürək elə 60-cı illərdə ədəbiyyata gələnləri: İsi Məlikzadənin də, Yusif Səmədoğlunun da, Anarın, İbrahimbəyovların, Mövludun, Əkrəm Əylislinin də elə yazıları var ki, onların dünya ədəbiyyatında yeri var (Elçin müəllim çox güman ki, təvazökarlıqdan öz adını çəkmədi). Və bir çox kitablarımız da xarici dilə tərcümə olunub. Təzə kitablarım çap olunub, göstərərəm sənə. (Söhbətimizin sonunda Elçin müəllim İsveçrədə, Almaniyada, Türkiyədə, Fransada, Çində, İngiltərədə, İraqda (türkman dilində) və sair və ilaxır ölkələrdə son 7-8 ildə çap olunmuş kitablarını göstərdi. Mən də belə qənaətə gəldim ki, tərcümədən o qədər də gileylənmək də lazım deyilmiş.) Yəni bu Azərbaycan ədəbiyyatının istedadsızlığına dəlalət edən bir şey deyil. Bu gün bütün düynada ən maraqlı ədəbiyyatlardan biri Latın Amerikası ədəbiyyatıdır. Amma Latın Amerikası ədəbiyyatı dünya miqyasına son 15-20 ildə daxil olub. Amma onları oxuyanda görürsən ki, bunlar gərək çoxdan dünya ədəbiyyatına daxil olaydılar. Yapon ədəbiyyatından elə Akutakavanı götürək, XIX-XX əsr dünya ədəbiyyatının ən böyük klassiklərindəndir. Amma onu Avropada 20-25 ildi tanımağa başlayıblar. ... Və -Elçin müəllim, uşaqlıqda ən böyük arzunuz Allah olmaq idi, yoxsa İlyas Əfəndiyev? -Bir az qəribə sualdı. Amma vallah heç vaxt Allah olmaq fikrinə düşməmişəm. (Gülür). -İnanıram ki, mənim nə demək istədiyimi çox gözəl başa düşürsünüz... -Mən qarşıma o məqsədi də qoymamışam ki, İlyas Əfəndiyev olum, doğrudan, səmimi deyirəm. Sadəcə olaraq yaxşı əsər yazmaq istəmişəm. Yəni mən yazmaya bilməmişəm (özü dedi, yoxsa soruşacaqdım.) Onuncu sinfə qədər heç filologiyaya getmək istəmirdim. İstəyirdim Leninqraddakı Hərbi Tibb Akademiyasına gedim. Mümkün olmadı. Ona görə ki, gördüm yazı-pozusuz mənim həyatım həyat deyil. -Elçin müəllim, bədii müqayisə kimi, bəzən, çox qəribə vasitələrdən istifadə edirsiniz. Tutaq ki, «Leoxarın Belvederli Apollundakı yarpaq kimi...» və sair. Belə müqayisələr çoxdu sizdə. Bu nə müqayisə, nə bənzətmədi belə? -Mən onu sənətşünas diliylə vermişəm də... -Olmazdımı burada Adəm və ya Həvvadan bənzətmə verəydiniz? Yazar oxucunu da nəzərə almalıydı axı! -Söhbət xarakterdən gedir. Bu o sənətşünasdı ki, siniq deyirlər ona, hər şeyə ironiya ilə yanaşır, həyatın mənası yoxdu onun üçün. O, Adəm desəydi, olardı sadə, insani bir şey. Bu axı iddialıdı... -Necə fikirləşirsiniz, oxucu bu müqayisələri həzm edə bi- lir? -Oxucunun nəyi həzm edib, nəyi həzm etməməsi yazıçı üçün meyar olmamalıdır. Kütləni nəzərdə tutsam, onda gərək hind filmi yazam. -Elçin müəllim, hekayələrinizin əksəriyyəti «sonra» ilə başlanır. Bu «əvvəl»i yazmamaq tənbəlliyindən irəli gəlir, yoxsa... -Yəni davamı da, həyatın davamı. Sən bunu düzgün tutmusan. Bir dəfə mən də hekayələrimi çapa hazırlayanda gördüm ki, hekayələrimin çoxu «sonra» ilə başlanır. Onu bilərəkdən eləmirəm, bu nəsə təbii gəlir... -Fikirdən fikrə isə çox vaxt ədəbi priyomla yox, «nə isə» ilə keçirsiniz. -Güman etmirəm bunlar yazıçı tənbəlliyindəndir. Yazıçı əsərdə oxucuya deyəcəyinin, söz kütləsi baxımından, minimumunu deməlidir. Yəni başqa cür desək, bədii ədəbiyyatın mənim aləmimdə ən böyük keyfiyyət göstəricilərindən biri ondan ibarətdir ki, deyilməyən deyiləndən artıq olsun. Bu mənimçün ədəbiyyatın meyarlarından biridir və çox prinsipial məsələdir. -Siz hələ 25 illik yaradıcılığınızdan danışarkən yazırsınız ki, «fikirləşəndə varlığımı bir məyusluq bürüyür, hədər getmiş vaxt barədə düşünürəm, lazımsız yazılarımın xəcalət təri məni bürüyür». Maraqlıdır: hansı lazımsız yazınızın xəcalətini çəkir və hansı lazımlı yazınızdan zövq alırsınız. -Mənimçün əsərdə yeganə meyar onun bədii-estetik səviyyəsidir. 1967-68-ə qədərki yazılarım sırf bədiilik baxımından məni ifadə edən əsərlər deyil. Yəni bunlar Elçinin ilk qələm təcrübələri idi. Hansı yazılarımdı: «Açıq pəncərə», «Sos»... Hətta «Sos»u «Ulduz» jurnalında çap etdiyinə görə, komsomolun Mərkəzi Komitəsi Cabir Novruza töhmət verdi, məni komsomol məhkəməsinə çəkdilər. Baxmayaraq ki, bu əsər siyasi baxımdan bugünkü konyukturanın tələblərinə cavab verir, amma bədii-estetik cəhətdən məni qane etmədiyinə görə onu sonradan heç bir kitabıma salmadım. Bu o demək deyil ki, mən o yazılarımdan imtina edirəm. Əsla! Mən heç bir yazımın altından öz imzamı nə götürmək həvəsindəyəm, nə də buna ehtiyac var. Onsuz da yazıya pozu yoxdur! Bədii yazılarımda heç vaxt heç bir kompromisə getməmişəm. O dövrün konyukturasına uyğun publisistik yazılarım var. O yazılar bədii yazılarımın qarşısında yaşıl işıq yandırmaq üçün idi... O ki qaldı hansı əsərimdən zövq alıram məsələsinə, doğrusu, mən özüm zövq almaq üçün yazmıram. Bu suala yəqin Əkrəm Əylisli böyük həvəslə cavab verərdi. -Bədii yaradıcılığınızda çox vaxt söz yaratmaq meylləri görünür. Məsələn, «telefonxana», «yolbənd» və sair... -Telefonxana?! Yadıma gəlmir harada işlətmişəm. Bəlkə səhv eləyirsən? -Qətiyyən: «Beş dəqiqə və ədəbiyyat», Bakı - 1984, «Gənclik», II hekayə, «Beş qəpiklik motosikl», səhifə 25, III abzas. -Ola bilsin. Amma mənimki olanda nə olar? O qədər də uğurlu deyil. «Şlaqbaum» mənasında «yolubənd» isə pis alınmayıb. -Siz həmişə «nə üçün yazıram?» sualına cavab axtarmısınız. Bilmirəm indi bunun cavabını tapmısınız, ya yox? Amma siz 1988-ci ildən «Vətən» Cəmiyyətinin sədri kimi ictimai, 1993-cü ildən sonra isə Baş nazirin müavini kimi siyasi fəaliyyətinizlə bu sualı cavablandırmadınızmı? Yenə «ikilik?» -Məncə, bu sualı bir az başqa cür qoymaq lazımdır. «Nə üçün yazıram?» Bu yazıçının daimi sualıdır. Ədəbiyyat yaranandan bu sual olub və bu sualın konkret cavabı yoxdur. Həyat Xeyirlə Şərin mübarizəsidir. Bu mübarizədə Xeyirin müttəfiqi kimi ən aktiv iştirak edən ədəbiyyatdır. Sən istəyirsən sevgidən, məhəbbətdən yaz, qətiyyən siyasətə aid olmayan şeydən yaz, istər-istəməz mübarizənin ortasındasan... Darıxma, qoy sualına axıracan cavab verim... Məncə, sən sualı belə verməlisən ki, yazıçılıqla bu fəaliyyət tutur, ya yox? Cavabım isə belədir: dərindən yanaşsaq tutmur! Yazıçı üçün ideal variant masa arxasında oturub, yazı-pozu ilə məşğul olmaqdır. Təəssüf ki, bu, hamıya müyəssər olmur; o şey ki, Tolstoya müyəssər olub: Qraf idi, maddi ehtiyacı yox idi, malikanəsi var idi. O imkan indi yoxdur. Digər tərəfdən, bizim böyük ədiblərimizə diqqət yetir. Onların hansı ictimai həyatdan kənarda olub? Mirzə Cəlil «Molla Nəsrəddin» kimi ədəbi-ictimai məktəbi yaratmasaydı, indi bizə məlum olan əsərlərindən bəlkə də on dəfə artığını yazardı. Gəl fikirləşək: o düz edib, ya yox?! İndi mən Baş nazirin müaviniyəm və bu, vaxt baxımından yazıçı Elçin üçün ciddi problemdir. Digər tərəfdən: Elçinin günahı yoxdur, amma Elçin Əfəndiyevə cürbəcür böhtanlar atırlar, haqqında şayiələr yayırlar. Təbii ki, bu da eyni ünvana gəlir. Bu stulda olmasam bu böhtanlar da olmaz axı! İnan ha, bu səmimi sözlərdir!.. Başqa tərəfdən isə çox ciddi təskinliyim var: mən Azərbaycan dövlətinin qurulmağında, müstəqilliyinin möhkəmlənməsində müşahidəçi deyiləm, iştirakçıyam. İkincisi də, o şeyləri ki, Elçin Əfəndiyev görür, şahidi, iştirakçısı olur, bunları vaxt gələcək, Elçin qələmə alacaq. -Sözümüzün axarı tamam dəyişdi, elə axara uyğun da soruşum: sizə elə gəlmirmi ki, Baş nazirin müavini kimi verdiyiniz xeyirdən daha artığını yazıçı Elçin verə bilərdi? -Ola bilər, bəlkə də elədir. Mübahisə etmək istəməzdim. -Bəlkə siz bu və ya başqa şəkildə düşünməklə özünüz özünüzü aldadırsınız? -Aldatmaq barədə fikrimi dedim. Sən əgər elə bilirsənsə ki, mən bu vəzifədən ötrü «sino» gedirəm, səhv düşünürsən. Mən çox gözəl bilirəm ki, vəzifə müvəqqətidir. Vəzifədən getmək mənim üçün qəti surətdə sarsıntı-zad deyil... Təkrar edirəm, mən bura gələnə qədər kim olmuşamsa, burada kiməmsə, vəzifədən sonra da həmin Elçin olacağam. Özü də mən burda da yazıram. Səhər tezdən 5-də dururam. Düz 9-a qədər vaxtım olur. Onun bir saatı çay dəmləməyə, filana gedir. Sonra isə oturub işləyirəm. Əlbəttə, azad yazıçı olanda daha sərbəst idim: dostlarımla restorana, kababxanaya gedə bilirdim (gülür), istədiyim toya, məclisə gedirdim, yaslara borcumu verirdim. İndi vaxt baxımından bu mümkün deyil. -Bütün bu vaxtını, sərbəstliyini əlindən aldığına görə Elçin Elçin Əfəndiyevi ittiham etmir ki? -Hərdən edir. Nə deyir? Deyir, niyə sən bu işlərlə məşğulsan ki, mənim də vaxtım qalmır, qoymursan məni istədiyim qədər yazmağa, ömür azdır, illər ötür... -Bəs bu ittihamların cavabında Elçin Əfəndiyev özünə necə bəraət qazandırır? -Elçin Əfəndiyev də deyir ki, (vallah boğazdan yuxarı demirəm, poetik deyil, səmimidir) əgər mən bir yetim-yesirə kömək eləyirəmsə, bunun savabı onlardan çoxdur. «ALTMIŞINCI»LARDAN BİRİNƏ BİRCƏ SUAL
–Elçin müəllim, sizin sonrakı yazılarınızdan fərqli olaraq «Dəyişmə», «Qatar. Pikasso. Latur. 1968» və sair kimi hekayələriniz həyatdan gələn, sırf realizmi əks etdirən dövrün ədəbi mühütündən elə bil qıraqdadır. Düzdü, bəzi tənqidçilər bu hekayələrinizi realizm adlandırırlar. Amma məncə bunları realizm adlandırmaq ən azı o hekayələrdən xəbərsiz olmaq deməkdir. O cür abhava içində birdən-birə romantika göstərməkdə «altmışıncılardan» fərqlənmək məqsədi güdürsünüz? -Qətiyyən. Heç vaxt xüsusi olaraq fərqlənmək məqsədi güdmürəm. Fikirlərimi elə açıqlayıram da. ... Sən altmışıncılardan sual verdin, mən istəyirəm ki, altmışıncılardan birinin - Əkrəm Əylislinin sizinlə müsahibəsinə münasibətimi bildirim. Əkrəm Əylislinin o müsahibədə dedikləri məndə təəssüf hissi yaratdı və doğrusu, mən Əkrəmin belə bir miskin vəziyyətə düşməsini heç istəməzdim. Əkrəm bu müsahibəsində və ümumiyyətlə, son dövrlər verdiyi müsahibələrdə özü özünə (!) əbədi abidə ucaltmaq istəyir, güzgüyə baxıb özü öz əksindən elə bil ləzzət alır, elə cuşa gəlir ki, tamam komik vəziyyətə düşür. Bu müsahibədə Əkrəm mənə də ədəbi şər atır (doğrusu, başqa söz tapa bilmirəm!), amma məsələ bunda deyil, özü də Əkrəmin mənə atdığı ədəbi şər Anara, Mövlud Süleymanlıya, Ramiz Rövşənə... atdığı ədəbi şərlərdən azdı. Məsələ burasındadır ki, əvvəla, indicə dediyim kimi, mən istəməzdim ki, Əkrəm 60 yaşından sonra belə miskin və gülünc vəziyyətdə görünsün, ikincisi və ən əsası isə, Azərbaycan ədəbiyyatına bu cür bucaq altında münasibət bəsləmək, buradakı paralelləri aparmaq ədəbi hərc-mərcliyə və ədəbi xaosa gətirib çıxarar. Əkrəm heç olmasa başqa məqalə və müsahibələrindəki kimi, təkcə özünü tərifləyib göyün yeddinci qatına qaldırsa idi, «mən təbiətdəki yeddi rəngin yeddisində də yazıram» - deyə indiyəcən dediyi sadəlövh və primitiv sözlərini sadəcə təkrar etsəydi, dərd yarı idi və Əkrəmin son illərdə əsas etibarilə məşğul olduğu «özünütərif janrın»da növbəti iddialarının tragikomik məzmununa yəqin ki, heç kim, o cümlədən mən də fikir verməyəcəkdim. Amma burada Əkrəm özünü xüsusi bir ehtirasla böyüdə-böyüdə özü özünü başqaları ilə, o cümlədən, Cəlil Məmmədquluzadə ilə müqayisə edir və onun üçün gün işığı kimi aydın olan üstünlüyünü elan edir. Bütün bunların psixoloji səbəbləri məlumdur: son 15 ildə yazıdan yazıya özü özünü təkrar edən, cidd-cəhdlə açıq bədii qapıları döyən, bu gün bir söz deyib, sabah başqa söz söyləyən, özünün bədii sözü, çox təəssüf ki, tükənmiş Əkrəm Əylisli unudulmaqdan qorxur və bunu özü də səninlə müsahibəsində etiraf edir: «Unudulmaq qorxusu çox dəhşətlidir» - deyir. Bax, bu qorxu, bu qorxunu yaradan komplekslər, bir tərəfdən də görünür zamanın çətinlikləri və bu çətinliklər içində gah bu tərəfə, gah o tərəfə, gah da o biri tərəfə atılmaq, bu gün dediyini sabah danmaq onu belə eybəcər və təkrar edirəm, miskin özünü tərifə gətirib çıxarıb, qısqanclıq sarsıntısı, başqalarının hansısa bir uğurundan pəjmürdeyi-hal olmaq onun içini yeyə-yeyə daxilində bütün əhli-qələmə qarşı kin-küdurət yaradıb. Mən sidq ürəkdən buna acıyıram, çünki belə bir özünüifadə Əkrəmi yalnız və yalnız öz gözlərində təsdiq edə bilər. Bundan əvvəl də Əkrəm yazırdı ki, guya onu özündən xəbərsiz partiyaya keçiriblər, özündən xəbərsiz Yazıçılar İttifaqına keçiriblər, özündən xəbərsiz ona Komsomol mükafatı veriblər... Bunlar hamısı, əlbəttə, boş sözlərdir. Əkrəm «Azərbaycan» jurnalında işləyəndə, partiya biletini itirmişdi və hər tərəfə ərizələr yazırdı ki, partiya biletini onunla bir redaksiyada işləyən bir yazıçı oğurlayıb... Bu ərizələrin biri mənim arxivimdədir. O zaman mən Yazıçılar İttifaqının katibi işləyirdim, çalışırdım ki, ona kömək eləyim və öz əli ilə yazdığı o ərizəni bircə dəfə gözdən keçirmək kifayətdir ki, Əkrəm Əylislinin bu cürə «xəbərsizliklərinin» biabırcasına tərsini görəsən. Mən özümə rəva bilmirəm ki, o ərizədə Əkrəmin Kommunizm iddialarına sədaqəti barədə ciddcəhdlə yazdıqlarını təkrar edim... Dövr elə dövr idi və bu gün o özünü o dövrdən təcrid edib qəhrəman kimi təqdim etmək ucuz bir şeydir. Bu mənada qəhrəman Soljenitsin idi, amma heç vəhclə Əkrəm Əylisli deyildi. Nə isə, qayıdıram səninlə müsahibəsinə. Əkrəm özü haqqında yorulmaq bilmədən «məndə olan istedad... xalqımızın bədii dühasının bir zərrəsidi», «mən yaradıcılığımdan heç narazı deyiləm», «bu obrazlar (söhbət həm də qəhrəmanlarından gedir.) dərddən-kədərdən yoğrulmuş insan faciələri, tale yazılarıdır», «İsa Hüsyenov «Büllur külqabının nağılı» (öz hekayəsidi.) haqda demişdi ki, «elə bil öz taleyimi oxudum», «Mən öz yazılarımdan heç narazı deyiləm», «Əgər qoşmalarımdan yaxşı yazan olsaydı, mən onda onları çapa verməzdim» və sair - bütün bunlar, təbii ki, ancaq təbəssüm doğurur: Əkrəmdi də, o da bu yola düşüb... Amma mən heç istəməzdim ki, Əkrəm bu gün, yaşının bu çağında haçansa Kamran Bağırovun onu yanına çağırıb «... sən hamıdan talantlısan» deməyini xatırlayıb fəxr etsin. Yaxud: «Anar özü-özünü yaradıb, məni isə Allah» - desin, sənin «bəs kimi qəbul edirsiniz?» sualına «Allahı və özümü» - cavabını versin. Axı, Allahın adından belə sui-istifadə etmək olmaz! Özü də bunu müsahibələrində, çıxışlarında yeri düşdü-düşmədi Allahın kölgəsində gizlənməyə çalışan 61 yaşlı bir yazıçı söyləyir... Mövlud Süleymanlının «Köç»ündən danışanda deyir ki, jurnal variantı kitab variantından min dəfə yaxşıdır! Nə üçün? «Çünki bir az əl gəzdirmişdim...» Yaxud: «Mən sözdən azad şəkildə istifadə edirəm, Ramiz kimi sözü zorlamıram. İstəyirsən sözdən evcik qurum, ya imarət ucaldım... Çoxları kimi, Ramiz Rövşən də mənim povestlərimdən Ramiz olub. Bunu bir dəfə demişəm: mənim bir povestimi silkələsən, içindən çox «nəhəngləriniz» tökülər». Burada deyibər ki, ay maşallah! Bütün bunların da üzərindən keçmək olardı. Hətta Əkrəmin: «indi düzdü, sxemləşdiriblər təsəvvürlərdə ki, Elçin, Əkrəm, Anar... Ədəbiyyatda bunun yeri bu sxemdən qat-qat genişdir. Bu sxemi haradasa bir az özləri də köməkliklə yaradıblar. Yəni iki yazar balası, bir də kəndli balası, yaxşı səslənsin deyə də...» - kimi əttökən və bayağı fikir söyləyərək 61 yaşında tamam obıvatel girdabına düşməsinə də göz yummaq olar, sadəcə onunla kəsdiyin çörəyin peşmançılığını çəkəcəksən, vəssalam. Amma bu müsahibədə elə yerlər var ki, onlara biganə qalmaq mümkün deyil. Bu yazıçı üzünü sənə tutub: «sizə Mirzə Cəlil çox yuxarıda görsənirsə, bu mənim günahım deyil axı!» - deyə şikayətlənərək özünü Cəlil Məmmədquluzadə ilə müqayisə edib, üstünlüyü özünə verməsinə necə biganə qalmaq olar? Belə bir müqayisənin özü tamam əxlaqsız bir şeydir! Yaxud: «Azərbaycan dilində mənim apardığım reformanı tarix boyu heç kəs aparmayıb» - deməsi, Azərbaycan dilinə, onun tarixinə qarşı təhqir deyil, bəs nədir? Bir tərəfdə Əkrəm Əylisli, o biri tərəfdə Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Fətəli Axundov, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, ortada da Azərbaycan dili! Vallah, billah, mən hələ Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan ədəbi dili ilə bağlı bundan miskin bir şey oxumamışam! Bu müsahibəni oxuyanda elə bil içimdən bir səs qopdu ki, ay Əkrəm Əylisli, vaxtilə «Kür qırağının meşələri», «Ürək yaman şeydir» kimi maraqlı yazıların müəllifi,sən indi niyə bu günə düşmüsən? Bəli, o yazılar vaxtilə ədbiyyatımıza yeni nəfəs gətirdi, amma bu yeni nəfəsin axırı niyə indi gəlib belə bir vəziyyətə düşdü? Müsahibələr verən Əkrəm Əylisli bu gün biabırçı şəkildə özünü tərifləməklə məşğuldur, yazıçı Əkrəm isə bu gün hind filmlərindəki epizodları xatırladan hekayələr yazır. (Bu yaxınlarda birini oxudum: yağışlı bir gecə sərxoş ər arvadı məcbur edir ki, get, mənə araq al gətir, arvad yağış altında dəlicəsinə addımlayaraq bufetə gedir, axsaq, mənfi bufetçi qadından istifadə edir və qadın da bundan sonra özünü çaya atıb öldürür.) Bu gün Əkrəm yazı masasının arxasında «Əylisdən Əylisəcən» səyahət edərək özünün etiraf etdiyi kimi, «müsbət obrazımı yaradıram(!!!) - deyir, «orada özümün ideal obrazımı yaratmaq istəmişəm» - söyləyir. Daha bundan sonra nə deyəsən? Yaxud, elə həmin yazısında haçansa oxucuların ona yazdığı tərifli məktubları arxivdən çıxarıb xüsusi bir şövqlə üzünü köçürür və oxucuya təqdim edir. Yəni o işi edir ki, buna əlli ildən sonra ehtiyac olacaqsa, bunu bir arxiv işçisi görəcək. Ancaq bu müsahibənin sonunda sən onu dahi adlandırırsan. Mən belə başa düşürəm ki, bu ironiyadır. Belədir, yoxsa yox? -Siz elə qəbul etdiniz, bir başqası isə başqa cür. -Bilirsən, Azərbaycan ədəbiyyatında böyük ucalıqlar var. Ancaq dahi, misal üçün Füzulidir. Bu gün Əkrəm Əylisli özünü Füzulidən də böyük yazıçı hesab etsə, mən daha mat qalmaram, bu, həmin sözü bu dərəcədə devalvasiyaya uğratmağa, ucuzlaşdırmağa əsas vermir. Nə isə... Deyəsən mən bu barədə Əkrəmin layiq olduqlarından da artıq danışdım. Ancaq bilirsən, cavab verməyəndə, abıra qısılanda, susanda da Əkrəm Əylisli bundan başqa cür nəticə çıxarır, «burada mənəm, Bağdadda kor xəlifə!» - deyə ərköyünlük eləməyə başlayır. Mətbuatda yetənə yetir, yetməyənə də daş atır. Ümid edirəm ki, bundan sonra mən daha bu barədə yazmaq məcburiyyətində qalmayacam. İndi isə gəl, söhbəti dəyişək. (Müəllif hüquqlarına hörmət etdiyimizdən müdaxilələrimizi arzu ilə çıxarıb, Elçinin dediklərini nöqtəsinə, vergülünə toxunmadan veririk) ATA RUHU...
-Son illər siz daha çox dramaturgiya ilə məşğulsunuz, komediyalar yazırsınız. Yeri gəlmişkən deyim ki, bu əsərlərinizdə İlyas Əfəndiyevin ruhunu hiss edirəm. Bu necə oldu belə. Elçin müəllim, birdən-birə, dalba-dal komediyalar yazmağa başladınız: «Ah, Paris, Paris!..», «Mən sizin dayınızam», «Dəlixanadan dəli qaçıb və yaxud, mənim sevimli dəlim», indi də Dram Teatrında «Mənim ərim dəlidir» adlı yeni komediyanızın məşqləri başlayıb... -Doğrusu elə bu mənim özüm üçün də sirr-xudadır (Gülür). Bilirsən, dünyada nə qədər yazıçı varsa, bir o qədər də yaradıcılıq psixolojisi var. Və yəqin mənim birdən-birə komediyalar yazmağımdan danışmaq, bunu izah etmək, məndən daha çox tənqidçilərin işidir. O ki qaldı sənin həmin əsərlərdə İlyas Əfəndiyevin ruhunu duymağına, mən buna şadam. Müsahibəni A.Niftəliyev apardı.
1998. | |
| Baxış: 375 | |
| Bütün rəylər: 0 | |
