| Əsas » Məqalə » Azərbaycan ədəbiyyatı |
Əfəndiyev Elçin yaradıcılığı-E l ç i n: «Bizim ədəbi prosesdə lümpençilik yaranıb... Dəhşət budur!»
E L Ç İ N: «BİZİM ƏDƏBİ PROSESDƏ
LÜMPENÇİLİK YARANIB... DƏHŞƏT BUDUR!»
Çoxşaxəli yaradıcılığa malik sənətkarlardan söz düşəndə, dərhal Elçini xatırlayırsan. Elçin - müasir Azərbaycan nəsrinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri. Elçin - son on ildə pyesləri böyük müvəffəqiyyətlə müxtəlif səhnələrdə tamaşaya qoyulan dramaturq. Elçin - daima maraqla qarşılanan professional tənqidçi. Elçin - «Dədə Qorqud»dan, aşıq poeziyasından tutmuş, Üzeyir Hacıbəyovun, Cəlil Məmmədquluzadənin, Sabirin, Nəriman Nərimanovun, Ömər Faiqin, Cəfər Cabbarlının, Hüseyn Cavidin yaradıcılığınacan klassik Azərbaycan ədəbiyyatını tədqiq edən ədəbiyyatşünas alim, filologiya elmləri doktoru, professor. Elçin - ssenarist, tərcüməçi, tərtibçi, redaktor... Nəhayət, Elçin - dövlət xadimi. Bütün bunlarla bərabər, Elçin həm də olduqca maraqlı bir müsahibdir. «525-ci qəzet» üçün Elçinlə apardığımiz bu yeni müsahibə də dediyimizi təsdiq edir. SUAL. Elçin müəllim, məzuniyyətə getməzdən əvvəl, söz vermişdiniz ki, məzuniyyətdən qayıtdıqdan sonra sırf ədəbiyyat məsələləri ilə bağlı müsahibə verəcəksiniz. Artıq məzuniyyətdən qayıtmısınız. ELÇİN. Bəli. Bu, son on ildə mənim üçüncü məzuniyyətim idi. SUAL.Ümid edirəm ki, yaxşı dincəlmisiz? ELÇİN (gülür). Mənim üçün dincəlmək nə deməkdir? Yaxşı işləmək, yəni masanın arxasına keçib yazmaq. Bu mənada, pis olmadı. SUAL. Mətbuatda oxudum ki, bu müddətdə siz Türkiyədə çox nüfuzlu olan Yarın Araşdırmalar Mərkəzinin 2002-ci il üçün «Türk Dövlət və Toplulukları Ədəbiyyat Ödülü»nü almısınız, Moskvada isə «Drujba narodov» jurnalı Redaksiya Şurasının üzvü seçilmisiniz. Hər iki münasibətlə sizi təbrik edirəm. ELÇİN. Çox sağ olun. SUAL. Elçin müəllim, mən bilirəm ki, siz mətbuatı ardıcıl olaraq izləyirsiniz. Məzuniyyətdən qayıtdıqdan sonra da, yəqin ki, son aylarda ölkəmizdəki ədəbi proseslə maraqlanmısınız. Siz keçən il noyabrın sonlarında «Müasir dövrdə Azərbaycan ədəbi tənqidinin yaradıcılıq problemləri» silsilə məqalələrinizi çap etdirdiniz. Bu məqalələr tənqidimizin vəziyyəti və ədəbi proseslə bağlı əsl mənada həyəcan təbili idi. Bu barədə mən Sizə ayrıca sual verəcəyəm. İndi isə, sualım belədir: bəs, son ayların ədəbi prosesi Sizə necə təsir etdi, bu barədə nə deyə bilərsiniz? ELÇİN. Bilirsiz, bir var mətbuatı gündəlik izləyəsən, bir də var, təxminən, iki ayın mətbuatını birdən nəzərdən keçirəsən və burada ədəbiyyatla bağlı yazıları birdən, dalbadal oxuyasan. Gündəlik oxuyanda hansısa yazının mənfı təsiri növbəti yazını oxuyana qədər yumşalır, azalır, amma küll halında oxuyanda, təəssürat təəssürat üstünə gəlir. Sara, mən sizə həqiqəti demək istəyirəm: təəssüratım çox ağır oldu. SUAL. Nə üçün? Mən istərdim ki, Siz belə təəssüratın səbəblərini izah edəsiniz. ELÇİN. Son aylarda mətbuatda ədəbiyyatla bağlı bu yazıları bir küll halında oxuyanda, mən, necə deyərlər, əyani şəkildə gördüm ki, bizim ədəbi prosesdə bir lümpen qolu yaranır və bunun qarşısı alınmasa, həmin lümpençilik Azərbaycan ədəbi prosesində həlledici qüvvəyə çevrilə bilər. «Anderqraund sənəti» deyilən bir məfhum var, onun təxmini mənası həyatın dibinin ədəbiyyatda və ədəbi prosesdə özünü ifadə etməsidir. Bir var, misal üçün, Dikkens, yaxud Hüqo kimi (Tenardyeni yadınıza salın), yaxud rus ədəbiyyatında Qorki kimi həyatın dibində olan adamların bədii surətini yaradasan, bir də var ki, mənəviyyat və əxlaqca, dünyagörüşü etibarilə həyatın dibində olan o adamlar özləri ədəbiyyat yaratmaq, ədəbi prosesə müdaxilə etmək istəyirlər - bax, dəhşət budur. Bəlkə, mən boyaları bir az qatılaşdırıram? Təki belə olsun... İkinci tərəfdən, mən gördüm ki, elementar savadsızlıq, məlumatsızlıq, əgər belə demək mümkünsə, ədəbi kütlük bu gün Azərbaycan ədəbi prosesinin ən yaralı yerlərindən biridir. Ədəbi prosesdə nadanlıq at oynatmağa başlayırsa - bu da çox pisdir. Gözdən keçirdiyim o yazıların hansındasa yazıblar ki, Elçin getsin internetdən bir az ədəbiyyat oxusun, görsün ki, dünyada nələr yazırlar. (Gülür.) Mənim, doğrusu, intemetdən ədəbiyyat oxumağa həvəsim yoxdur, oxumaq imkanım və həvəsim olanda kitab oxuyuram, amma bu adamların yazı-pozu əhlini mütaliəyə çağırmaqları yaxşı cəhətdir. Bu o ümidi yaradır ki, başqalarını oxumağa çağıra-çağıra, bəlkə, axırda özləri də oxumağa başladılar... Nəhayət, bir müşahidəmi də demək istəyirəm. Bir sıra yazıları oxuyanda istər-istəməz Lusto yadıma düşdü. Lusto yadınıza gəlir, Etyenn Lusto? Balzakın qəhrəmanlarından biridir... Ağıllı, amma rəzil bir jurnalistdir. Bizim lustoların Balzakın Lustosundan fərqi ondadır ki, bizimkilərin heç ağlı da yoxdur, rəzalət içində cəhalət və nadanlıq, kin-küdurət, intriqa, özlərinin natamamlıq, qadirsizlik kompleksindən doğan üfunət püskürürlər. SUAL. Hə, doğrudan da, sizdə ağır təəssürat yaranıb... Yəni vəziyyət bu dərəcədə dramatikdir? ELÇİN. Bilirsiz, Qumilyova görə, uşaqlıq, gənclik, qocalıq yalnız fərdə aid deyil, xalqa, millətə də aiddir. Və bu proses mütəmadi davam edir. Görünür, bu xüsusiyyət estetik dəyərlərə də aiddir, bu dəyərlər də daimi yerdəyişmədədir, son bitən kimi, dinamika yenə əvvəli gətirir və təkamül də bu prinsiplə artır, inkişafa çevrilir. Azərbaycanda olmadığım az qala iki ayın mətbuatında ədəbiyyatla bağlı yazıları nəzərdən keçirdikcə, mənə elə gəlirdi ki, elə bil, estetik dəyərlərimiz, ədəbi-bədii meyarlarımız öz yerini yenidən uşaqlıq mərhələsinə təhvil verib: primitiv mülahizələr, arxasında heç bir özünüifadə dayanmayan iddialar, ibtidai savadı böyük bir dünyagörüşünün ifadəsi kimi gözə soxmaq, elementar müzakirə qanunlarının dibi görünməyən bir quyunun içinə düşməsi, vulqar və sırtıq «mənəm mənəmlik». Bütün bunlar gələcəkdə hansısa, yeni bədii-estetik və mənəvi dəyərlərin əldə edilməsi yolundakı bir başlanğıcdırsa, görünür, buna dözmək lazımdır, yox, əgər bu, prespektivsiz bir qaragüruhçuluqdursa, dediyim həmin «ədəbi lümpençiliyin» güclənməsi deməkdirsə, onda vay bizim halımıza! SUAL. Sizcə hansıdır? ELÇİN (bir az sükutdan sonra). Qorxuram, sonuncu ola... SUAL. Yəni Sizə maraqlı görünən, Sizi razı salan heç bir yazıya rast gəlmədiniz? ELÇİN. Yox, niyə? Mən küllün təəssüratından danışıram. İstisnalar isə, şübhəsiz, var və adama az-çox təsəllini də elə həmin istisnalar verir. Ümumiyyətlə, istisnalar həmişə olub. Hətta dahiyanə istisnalar da olub. «Don Kixot»u yadınıza salın. XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində ispan nəsri «rıtsar romanları»nın sönük konyukturası içində idi. Və birdən-birə «Don Kixot» peyda oldu. SUAL. Maraqlıdır, bu baxımdan son iki-üç ayın mətbuatında hansı əsərlər, hansı məqalələr Sizin diqqətinizi cəlb etdi. Mən bu sualı müsbət mənada verirəm. ELÇİN. Misal üçün, Anarın Nazim Hikmət haqqında kitabından fraqmentləri «525»də oxudum və doğrusunu deyim ki, həm mövzunun özü, həm də bu mövzunun ədəbi-nəzəri araşdırma tərzi mənim xoşuma gəldi. Bu, nə elmi kitabdır, nə də bədii əsərdir. Bu kitab Nazim Hikmət şəxsiyyəti və ümumiyyətlə, sənətkar taleyi, Nazim Hikmət şeri və ümumiyyətlə şer, Nazim Hikmət sənəti və ümumiyyətlə, sənət haqqında fikirlər, düşüncələrdir və bu mənada bu kitab da, mənə görə Anarın Rəsul Rza haqqında yazdığı kitabın davamıdır. Onun Rəsul Rza haqqında kitabını hələ əlyazmasında oxumuşdum və bu kitab da, mənim fikrimcə, yalnız oğulun ata haqqında yox, həm də sənət və sənətkar haqqında düşüncələr kimi maraqlı və uğurlu bir əsərdir. Yenə «525»də Anarın Tatyana Bek ilə müsahibəsini gözdən keçirdim. Ona görə «gözdən keçirdim» deyirəm ki, onu «Voprosı literaturı»da oxumuşdum. Ağıllı və maraqlı müsahibədir. SUAL. O müsahibədə heç razılaşmadığınız bir məqam ol- madı? ELÇİN (gülür). Oldu. Misal üçün, Anar yazır ki, cavanlıqda Remarkı oxuyurdu, amma indi Remarkı «ikinci cərgə» yazıçısı hesab edir. Mən isə, əksinə, otuz il bundan əvvəlki kimi, bu gün də Remarkı «birinci cərgə»nin nümayəndəsi hesab edirəm. (Gülür.) Bilirsiz nə yadıma düşdü? Neçə illərdir ki, mən Jorj Amadunu Anara «təbliğ etməklə» məşğulam, amma, deyəsən, bir şey çıxmır... Yenə Remarkla bağlı bir fakt yadıma düşdü və elə bilirəm ki, o fakt bu gün çox şey deyir: Remark «Qərb cəbhəsində təbəddülat yoxdur» romanını 1929-cu ildə yazıb. Həmin roman 1930-cu ildə rəhmətlik Məmməd Arifin tərcüməsində Azərbaycan dilində Bakıda nəşr olunub. Maraqlı faktdır, elə deyilmi? Ümumiyyətlə, mənə elə gəlir ki, Remark XX əsrin ikinci yarısında Avropa ədəbiyyatına, o sıradan alman ədəbiyyatına az təsir etməyib. Misal üçün, mən elə hesab edirəm ki, Remark olmasaydı, alman ədəbiyyatında Henrix Böyll hadisəsi olmazdı. Orasını da deyim ki, Əkrəm Əylisli Böyllün, əgər səhv etmirəmsə, iki povestini Azərbaycan dilinə gözəl tərcümə edib. SUAL. Siz indicə Anarın Rəsul Rza haqqında yazdığı kitabın adını çəkdiniz. Bu gün Rəsul Rza haqqında bəzən inkarçı yazılar dərc edilir. Siz keçən müsahibədə də buna toxunmuşdunuz. Anarın atası haqqında yazması da, elə sizin özünüzün İlyas Əfəndiyev haqqında yazmağınız da bəzi qələm yoldaşlarınız tərəfindən birmənalı qarşılanmır... ELÇİN. Mənim elə «qələm yoldaşlarım» yoxdur, o mənada ki, mən o tipli adamları özümə «qələm yoldaşı» hesab etmirəm. Bilirsiz, nə var? Nəyə görəsə Anardan xoşu gəlməyənin, Anardan inciyənin, bu incikliyin hayıfını Rəsul Rzadan çıxmasını, mən, tamam əxlaqsız bir şey hesab edirəm. Bu - namərdlikdir. O ki, qaldı Anarın Rəsul Rzadan, ya mənim İlyas Əfəndiyevdən yazmağıma, bu da, görünür, ancaq Azərbaycanda müzakirə predmetinə çıxarıla biləcək absurd bir söhbətdir. Niyə, Anar Əhməddən yaza bilər, Məmməddən yaza bilər, amma Rəsul Rzadan yaza bilməz? Ona görə ki, Rəsul Rzanı hamıdan yaxşı tanıyırdı? Bilirsiz, mənim təsəvvürümdə «ədəbi kəmfürsətlik» deyilən bir qara əxlaq göstəricisi var və çox təəssüflər olsun ki, Azərbaycan mətbuatında ayaq açıb sürət yığmaqla məşğuldur. Anarla ədavət aparırsan, ona görə də onun atasının - Rəsul Rzanın mənfi obrazını yaradıb obıvatelin beyninə yeritmək istəyirsən, bax, həmin «ədəbi kəmfürsətlik» nümunəsi budur. Mən belə bir əxlaqdan, belə bir «ədəbi kəmfürsətlik»dən iyrənirəm. Mənimçün bu - ədəbi üfunətdir. Tarixə suflyorluq etmək lazım deyil, xüsusən də ona görə ki, bunun heç bir mənası yoxdur. Tarix suflyorluq qəbul etmir. SUAL. Yaxşı, onda yenə qayıdaq Sizin son mütaliələrinizlə bağlı əvvəlki suala. ELÇİN. Bilirsiz, mənim uzun illərdən bəri bir xasiyyətim var, istirahətə, məzuniyyətə, hətta ezamiyyətə gedəndə, çamadanın yarısını oxumaq istədiyim, amma macal tapmadığım kitablarla, cürbəcür qəzet-jurnal kəsmələri ilə doldururam. Bu dəfə də bir xeyli kitab yığıb aparmışdım. SUAL. Mənim üçün çox maraqlıdır, hansı kitablar idi? ELÇİN. F.Bobkovun «KQB və hakimiyyət» kitabı. KQB və keçmiş Sovet təəssübkeşliyi ilə yazılmış boz bir kitabdır, amma maraqlı faktlar var. Culetto Kyezanın «Əlvida, Rusiya» kitabını. Siyasi publisistikanın yaxşı nümunəsidir və bu italiyalı müəllifin Rusiyanı bu dərəcədə tanıması, hiss etməsi, məni, deyim sizə ki, mat qoydu. Hətta, başqa-başqa aspektdə olsalar da, vaxtıyla Stendalın İtaliya haqqında yazdığı kitabları mənim yadıma saldı. Stendalı oxuyanda da, bir fransızın İtaliyanı, bəlkə, italyandan da artıq hiss etməsi mənə çox təsir etmişdi. Rusiyada daima yaşamayan qeyri-rus üçün Rusiyanı hiss etmək, tanımaq, Rusiya ilə bağlı diletant yox, professional söhbəti aparmaq balaca məsələ deyil. Roy Medvedyevin «Vladimir Putin - işləyən prezident» kitabını. Roy Medvedyev, həmişəki kimi, bu kitabda da qeybətlə məşğul olur və orda-burda eşitdiklərini, necə deyərlər, gimgə söhbətlərini, çayxana dedi-qodularını qələmə alır. Cəmil Həsənlinin «Güney Azərbaycanda Sovet-Amerika-İngiltərə qarşıdurması (1941- 1946)», Şirindil Alışanovun «Romantizm» kitablarını, Viktor Pelevinin povestlər kitabını, Hollideyin, Le Karrenin dedektivlərini, eləcə də Çingiz Abdullayevin «Haronun haqqı» romanını. SUAL. Qəribədir, dedektivlərdən başqa, bu kitabların arasında bədii əsər demək olar ki, yoxdur... Təkcə Pelevin... ELÇİN. Nə üçün qəribədir? SUAL. Belə çıxır ki, siz indi bədii əsərləri az oxuyursunuz. Axı, Sizin mütaliəniz hamıya məlumdur. Mən Sizin «Ədəbi düşüncələr»inizi böyük maraq və həvəslə oxumuşam, orada dünya ədəbiyyatının bir çox nümunələrindən bəhs edirsiniz. Bu dərəcədə geniş mütaliə miqyası, həqiqətən, heyrətamizdir. Ona görə də, indi Elçinin bədii əsərləri az oxumağı mənə olduqca qəribə görünür... ELÇİN. Bəlkə də, belədir... Hər halda, həqiqət budur ki, bu gün mən sənədli ədəbiyyatı, elmi ədəbiyyatı bədii ədəbiyyatdan artıq oxuyuram. Bu gün mənim üçün, məsələn, Tarlenin «Napoleon»unu, yaxud «Taleyran»ını, Taleyranın özünün memuarlarını təzədən oxumaq, hər hansı bir tarixi roman oxumaqdan maraqlıdır. Yaxud bu gün Stefan Sveyqin Fuşe, ya Mariya Stüart haqqında bioqrafik əsərləri mənə onun novellalarından daha maraqlı görünür. Amma, əlbəttə, bu, o demək deyil ki, bu gün mənim üçün bədii ədəbiyyat sənədli ədəbiyyatdan sonrakı bir şeydir. Əlbəttə, yox. Yadınıza gəlir, elə həmin Napoleon haqqında «Hərb və sülh»də bircə kiçik epizodla Tolstoy onun obrazını necə yaradıb? Knyaz Bolkonskinin yaralanması o boyda romanda cəmi bircə səhifə yer tutur. Andrey üzüqoylu yerə sərilib, amma bayrağın dəstəyini əlindən buraxmayıb. Napoleon kiçik dəstəsi ilə döyüş meydanını gəzir və əlindəki bayrağı buraxmayaraq yerə sərilmiş Bolkonskini görərkən bir anlıq atını saxlayıb: «Vot prekrasnaya smert!» - deyir. Və bununla da Napoleonun bəlkə də, neçə-neçə tarix kitablarına sığışmayan obrazını yaradır. Yaxud, indicə Stefan Sveyqin adını çəkdik, onun general Qruşinin Vaterloo döyüşünə gecikməsi barədə üç-dörd səhifəlik bir novellası var və mən o novellanı Vaterloo haqqında yazılmış onlarla, bəlkə də, yüzlərlə kitaba dəyişmərəm. SUAL. Maraqlıdır, Çingiz Abdullayevin romanı haqqında Sizin təəssüratınız necədir? Bəzən, mətbuatda Çingizin də ünvanına cürbəcür sözlər deyirlər. ELÇİN. İndi kimin haqqında o «cürbəcür sözlərdən» demirlər ki? Bilirsiz, Çingizin fantaziyası çox güclüdür və sizə deyim ki, onun romanları, o cümlədən «Haronun haqqı» həmin Hardnerin, Hollideyin dedektivlərindən, hətta bu gün bütün dünyanı əlinə almış Sidni Şeldonun gərgin süjetli romanlarından əskik deyil. Yaxud Çingiz, mənim fikrimcə, bu saat Rusiyada böyük tirajlarla çap olunan Aleksandra Marininadan da, Eduard Xrutskidən da üstündür ki, aşağı deyil. Əgər üstün olmasaydı, onun familiyası nə Sidorovdur, nə də İvanovdur, Çingizi Moskvada böyük tirajlarla nəşr etməzdilər. Böyük tirajla çap olunmaq, həm də yaxşı qonorar deməkdir, buna görə də orada güclü rəqabət var və mənim üçün çox xoşdur ki, sırf dedektiv süjetlər qurmaq bacarığından başqa, Çingizdə yaxşı yazıçı müşahidələri var, xarakter yaratmağı bacarır, bəzən onda elə detallara rast gəlirəm ki, bu, əsl yazıçı istedadının ifadəsidir. Bilmirəm niyə, amma mətbuatda ayrı-ayrı adamların Çingizə qarşı qısqanc bir münasibəti üzə çıxır. Çingiz kimin əlindən tutub deyir ki, ay aman, qoymaram səni yazmağa! Heç kimin! Onda Çingizdən nə istəyirlər? Zəhmətkeş və istedadlı adamdır, gecəsini gündüzünə qatıb öz janrında yazır və çap olunur. Çox gözəl. Bunu qısqanmaq yox, buna sevinmək lazımdır. Bir kitabı da xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Cəmil Həsənlinin «Güney Azərbaycanda Sovet-Amerika-İngiltərə qarşıdurması (1941- 1946)» monoqrafiyası yalnız müəllifin vətəndaş mövqeyinə, faktların zənginliyinə, elmi təhkiyənin aydınlığına, dünya görüşünün genişliyinə görə yox, ən çox faktları ümumiləşdirmək, XX əsr dünya siyasətinin damarını tuta bilmək bacarığına, məhəlli faktları bəşəri bucaq altından mənalandırmaq qabiliyyətinə görə mənim xoşuma gəldi. Bu kitab ciddi axtarışların, tədqiqatın nəticəsidir. Arxiv sənədlərindən, o cümlədən SSRİ Nazirlər Sovetinin, Xarici İşlər Nazirliyinin, güc strukturlannın, eləcə də bu tipli tədqiqatlarda, səhv etmirəmsə, ilk dəfə ABŞ Dövlət Departamentinin sənədlərindən, ingilis dilli ədəbiyyatdan, İran mətbuatı materiallarından səriştəli istifadə bu monoqrafiyam faktların zənginliyi və təzəliyi baxımından, müasir tarixşünaslığımızın prinsipial uğurlarından biri səviyyəsinə qaldırmışdır. Mən istərdim ki, «525»in oxucuları, peşələrindən asılı olmayaraq, bu kitabı mütləq oxusunlar. Şirindil Alışanovun kitabı isə, Məmməd Cəfər Cəfərovun yazılarından sonra, xüsusən, onun Cavid romantizmi haqqında yazdıqlarından sonra, romantizm haqqında Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ən ciddi əsərlərdən biridir. Şirindilin mükəmməl nəzəri hazırlığı ilə onun təhkiyə bacarığı arasında yaxşı bir vəhdət var, onlar bir-birini tamamlayır və buna görə də sırf nəzəri problemlərə həsr olunmuş bu kitab canlıdır, asan və maraqla oxunur. O da yaxşı cəhətdir ki, kitab rus dilindədir, auditoriyası geniş və müxtəlifdir və o auditoriya həm Azərbaycan romantizmi haqqında, həm də Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının, ədəbi-estetik nəzəri fikrinin səviyyəsi haqqında bizim üçün müsbət olan bir təsəvvür əldə edəcəkdir. SUAL. Siz Pelevinin də povestlərinin adını çəkdiniz. Bu gün o Rusiyada çox dəbdə olan bir yazıçıdır. ELÇİN. Dəb nə vaxtdan yaxşı şey olub? Mən «dəb» mərhələsini keçmişəm və sizə birmənalı deyirəm ki, hər şeyi dəb yox, istedad müəyyən edir. Elə həmin rus ədəbiyyatında vaxtilə Puşkindən də, Tolstoydan da, Çexovdan da, Bulqakovdan da çox «dəbdə» olan onlarla yazıçı saya bilərəm ki, bu gün siz bəlkə, onların heç adını da eşitməmisiz, çünki yüz illərin, hətta on illərin sınağından çıxmayıblar. İyirmi il bundan əvvəl ən «dəbdə» olan rus dramaturqu Gelman idi. İndi hanı o? Bilirsiz, Sara, Pelevin mənim yazıçım deyil. Onun romanlannı, o cümlədən «Çapayev və boşluq»u oxumuşdum, bu dəfə də «Plan Komitəsinin şahzadəsi», «Həşəratların həyatı» povestlərini oxudum. Sizin yadınıza gəlməz, 60-cı illərin əvvəllərində «stilyaqa»lar var idi, dar balaqlı, enli manjetli şalvarlar, kiçik düyünlü uzun qalstuklar, çiyinləri çox enli bukle pencəklər, altı qalın kauçukdan «tanketka» ayaqqabılar, qara şalvar və qara ayaqqabılarla ağappaq neylon corablar geyirdilər, «kok» saç saxlayırdılar, bir sözlə, xarici görkəm etibarilə vətənpərvər sovet gənclərindən, komsomolçulardan çox fərqlənirdilər və bir-birlərinə də «çuvak» deyə müraciət edirdilər. Bütün bu detallar ona görə mənim yaxşı yadımdadır ki, özüm də ilk gənclik çağlarında bu mərhələni keçmişəm. Mənim üçün Pelevin müasir rus ədəbiyyatında, bax, həmin «çuvak»dır. Biz ilk gənclik çağlarında həyatda «stilyaqa»lıq edirdik, Pelevin isə bu gün ədəbyyatda «stilyaqa»lıq edir. Güman edirəm ki, sənətdə belə bir «stilyaqa»lığın axırı yoxdur. Bəlkə, mən yaşlaşdıqca konservator olmağa başlayıram, ona görə belə düşünürəm? Gələcək göstərər... SUAL. Maraqlıdır, bu gün rus ədəbiyyatında Siz kimlərin adını çəkərdiz? ELÇİN. Yəqin siz yeni imzaları nəzərdə tutursuz? Çünki bu gün də Rasputin, Bitov, Belov, Fazil İsgəndər, Aksyonov, bu yaxınlarda vəfat etmiş Astafyev iyirmi-otuz il bundan əvvəlki kimi rus ədəbiyyatının simasını, rus bədii sözünün mündəricəsini müəyyən edirlər. SUAL. Yox, mən yeni imzaları nəzərdə tuturam. ELÇİN (gülür). Qəribədir, ağlıma ilk gələn yazıçıların ikisi də qadındır: Tatyana Tolstaya və Lyudmila Petruşevskaya. Onların nəsri, xüsusən, Tolstayanın «Kıs» romanı, Petruşevskayanın hekayələri, eləcə də dramaturgiyası, elə bilirəm ki, müasir rus ədəbiyyatında, həqiqətən, hadisədir. Mən belə düşünürəm ki, Tolstaya rus bədii sözündəki Lev Tolstoy - Şoloxov xəttinin davamıdır, Petruşevskaya isə Çexov - Bulqakov xəttinin. Petruşevskayanın dramaturgiyası Vampilovdan sonra ilk dəfə olaraq rus dramaturgiyasında tamam yeni bir sözdür. Bunlar, əlbəttə, mənim sırf subyektiv mülahizələrimdir və olsun ki, polemikdir. Amma, mən belə görürəm və belə düşünürəm. «Azərbaycan» jurnalının 1-ci nömrəsində Rafiq Tağının tərcüməsində T.Tolstayanın hekayəsi çap olunub, onu oxuyun. Yaxşı hekayədir, yaxşı da tərcümədir. Yeri düşmüşkən, deyim ki, «Azərbaycan»ın elə həmin nömrəsində Əsəd Cahangirin tərcüməsində Leonid Andreyevin «Bədii sintez və postmodernizm» adlı məqaləsi dərc edilib. Doğrusu, Leonid Andreyev ədəbi mövqeyinə, estetik baxışlarına görə mənim o qədər də qəbul etdiyim rus tənqidçi-ədəbiyyatşünaslarından deyil, bu məqalədə də mənim qəbul etmədiyim bir sıra müddəalar var, xüsusən, İtalo Kalvino və Umberto Eko ilə bağlı fikirlər mənim üçün mübahisəli və ayrı-ayrı məqamlarda səhv görünür, amma ümumilikdə, maraqlı və faydalı məqalədir. Əsədin əvvəllər də bu tipli bir neçə tərcüməsini oxumuşam və onun bu işi nə qədər ağır zəhmət tələb edirsə, bir o qədər də vacib və əhəmiyyətlidir. Bu ağır və layiqincə qiymətləndirilməyən zəhmətin əzab-əziyyətini Əsəd və Əsəd kimi başqa əsl ədəbiyyat adamları çəkməsə, heç kim çəkməyəcək. SUAL. Elçin müəllim, bizim söhbətimiz bəzən ortada kəsilir, yeni mövzuya keçirik, ancaq düşünürəm ki, onları ümumi ədəbiyyat mövzusu birləşdirir. Siz Bakıya qayıtdıqdan sonra oxuduqlarınızdan danışırdız. ELÇİN. Hə... Mətbuatda oxuduğum daha iki yazı üzərində də dayana bilərəm. Əkrəm Əylislinin «Əlvida, Moskva»sını oxudum. Oradakı hisslər aləmi mənim üçün də doğmadır, bəlkə, elə buna görə də bu yazı mənim xoşuma gəldi. İnişil mənim özümün də Moskvanın küçələri ilə elə bir tənha gəzintim olmuşdu... Əkrəm həmin hissləri söz ilə ifadə etməyi bacarıb. Təəssüf etdim ki, ayrı-ayrı hissələrdəki mühakimələrində Əkrəm bir az məhəlli səviyyəyə enib. Mən Azərbaycan ədəbiyyatını və ümumiyyətlə, ədəbiyyatı sevən bir adam kimi, cani-dildən arzu edirəm ki, Əkrəm yaşına və adına yaraşmayan müsahibələr verib eyni sözləri təkrar etmək əvəzinə, oturub yaxşı yazılar yazsın. Bu gün ədəbiyyat məmulatı aləmi başına götürdüyü bir vaxtda, o yaxşı yazını, o gözəl yazını Əkrəm də yazmayandan sonra, kim yazacaq? Yoxsa ki, eyni məzmunlu uzun-uzun mətləbsiz müsahibələr, Anarla bağlı daha hamını zinhara gətirmiş eyni iddialar, hərdənbir də mənim ünvanıma atmacalar... Cəfər Cəfərova belə deyib, o da Əkrəmə belə deyib... Əkrəmin bu tipli müsahibələri beləcə davam etsə, sabah da yazacaq ki, Brejnevə belə dedim, Brejnev də mənə belə dedi və s. İndi get, isbat elə ki, belə deyil... Kimi buraxacaqlar haqq dünyasına ki, o kişilərdən soruşsun, görsün, Əkrəm dostumuzla Nuh əyyamında belə söhbətləri olub, ya olmayıb. Bir də ki, axı, bu kimə maraqlıdır? Kim işini-gücünü atıb Əkrəmə görə haqq dünyasında «razborka»ya gedəcək? Xüsusən də ki, oradan geriyə yol yoxdur. Nə isə... İkinci yazı Ramiz Rövşənin Bəsti Əlibəyli ilə müsahibəsidir. Bəsti xanım əsl ədəbiyyat adamıdır, ədəbiyyatı hiss etmək bacarığı və ədəbiyyatı müdafiə etmək istəyi onda güclüdür. Yəqin elə buna görə də Ramizlə söhbət alınıb, bu mənada ki, Bəsti xanım Ramizi danışdıra bilib. Anarın bu müsahibə ilə bağlı Ramizə yazdığı məktubu da oxudum və onun fikirləri ilə şərikəm. Ramizin mühakimələri ona görə mənim xoşuma gəldi ki, ədəbiyyat söhbətidir, həm də səviyyəli söhbətdir, vicdanlı söhbətdir, abırlı söhbətdir. Ramiz o müsahibədə danışanda, nədən danışmağından asılı olmayaraq, ədəbiyyat təəssübü çəkir, ədəbiyyat mücadiləsi aparır, bu, genlərə işləmiş, genlərə hopmuş bir ədəbiyyat təəssübüdür, belə bir təəssübü süni şəkildə çəkmək mümkün deyil. SUAL. Elçin müəllim, «60-cılar»dan - sizdən, Əkrəm Əylislidən, Anardan sonra... ELÇİN (sözümü kəsir). Eləcə də İsi Məlikzadədən, Sabir Süleymanovdan, Yusif Səmədoğludan, Fərman Kərimzadədən, Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyovlardan, Vaqif Nəsibdən, Seyran Səxavətdən, Mövlud Süleymanlıdan, Sabir Azəridən, Çingiz Ələkbərzadədən, Arif Abdullazadədən, Şahmardan... Buyazıçıların hərəsinin «60-cılar» kontekstində öz yeri var... Hətta rəhmətlik Vidadi Məmmədov yadıma düşür, cəmi iki- üç hekayəsi çap olunmuşdu, amma 60-70-ci illərin ədəbi ab-havasında Vidadinin də heç kimə bənzəməyən bir yeri var idi. Mən, xüsusən, son vaxtlar, istəyirəm ki, onlar da həmişə yada düşsün. Kimsə bunu sentimentallıqla yoza bilər, adam yaşdaşdıqca, deyəsən sentimentallıq da artır, bilmirəm... SUAL. Yaxşı, bütün sizlərdən sonra 70-ci illərin əvvəllərində, 80-ci illərdə Azərbaycan nəsrinə bir sıra istedadlı yazıçılar gəldi. Ancaq bu gün onlar görünmür. ELÇİN. Qəribədir, mən də tez-tez bu barədə fikirləşirəm... Misal üçün, Baba Vəziroğlu mənim fikrimcə çox perspektivli bir nasir idi. Onun müşahidələri, psixoloji qatları açmaq bacarığı güclü idi, təhkiyəsi koloritli və təmiz idi. Babanın ilk kitabı mənim ön sözümlə çıxmışdı. Amma təəssüf ki, bu gün Baba Vəziroğlu bir nasir kimi Azərbaycan nəşrinin ön cərgəsində görünmür. Yaxud Saday Budaqlı. İstedadlı yazıçıdır, amma hayıf ki, həmin istedadı tam şəkildə ifadə etmir, ya ifadə edə bilmir, ya da ifadə etmək istəmir, bu mənada ki, son neçə illərdir ki, mən onun heç bir yazısına təsadüf etməmişəm. Çox hayıf! Sadayın da Moskvada nəşr olunan ilk kitabının ön sözünü mən yazmışdım. Çox istəyirəm ki, Saday da, Baba da öz yazıçı sözlərini desinlər və ümid edirəm ki, deyəcəklər. Yaxşı ki, bu gün Afaq Məsudun istedadı onun hekayələrində, romanlarda öz ifadəsini tapır. Mən Afaqın son əsərlərini bir çox parametrlərdən ədəbiyyatımızda hadisə hesab edirəm. Afaq, əgər belə demək mümkünsə, sərt nasirdir, amma, mənə görə, bu sərtlik Afaqın içindəki lirikanın, incəliyin, sevdanın üst qatında dayanıb və hər vəchlə çalışır ki, həmin lirikanı da, incəliyi də, həmin sevdanı da ört-basdır etsin. Nə üçün? Olsun ki, bu sualın cavabını heç Afaq özü də bilmir və əsl sənətin də gözəlliyi, görünür, ondadır ki, bu tipli suallara naməlum cavablardan ibarətdir. Aqil Abbasın da əsərlərini izləyirəm, oxuyuram və oxuduqca da 80-ci illərin əvvəllərində Aqilin, həmişə bir uşaq səmimiyyəti ilə gülümsəyən mehriban sifəti gözlərimin qabağına gəlir. Aqil «525»ə verdiyi müsahibəsində deyir ki, «60-cılar»ı Yevlaxdan o yana tanıyan yoxdur». Mən sidq-ürəkdən arzu edirəm ki, Aqil də, onun başqa istedadlı həmkarları da elə yazsınlar, elə yaratsınlar ki, Yevlaxdan çox-çox uzaqlarda da onları tanısınlar və biz də bunu qətiyyən danmayaq, əksinə, bunu təbliğ və bununla fəxr edək. Rafiq Tağı da bu gün aktiv müəlliflərdən biridir. Rafiq istedadlıdır, savadlıdır, geniş dünyagörüşü var, müşahidələri orijinaldır və bütün bunları mən hələ iyirmi il bundan əvvəl - Rafiq təzə-təzə çap olunanda yazmışdım və onun da ilk kitabı mənim ön sözümlə çıxıb. Mən təəssüf edirəm ki, Rafiq son illərdə istedadını ora-bura səpələyir. Rafiq bəzən hissə qapılsa da, mənim üçün onun məqalələri də, publisistikası da maraqlıdır, amma prozası qat-qat artıq dərəcədə maraqlıdır və mən istərdim ki, Rafiq Tağı öz istedadının həmləsini ən əsas nəsrə yönəltsin, hekayələr, povestlər, romanlar yazsın, çünki indi yazmasa, olsun ki, sonra gec olacaq. SUAL. Son zamanlar bəzi, belə deyək, «inkarçı» yazılarda Sizin də adınızı çəkirlər. Siz, adətən, haqsız tənqidləri cavabsız qoymursuz. Bu barədə də fikrinizi bilmək istəyirəm. ELÇİN. Hə... Misal üçün, bu yaxınlarda ingilis dilində bir hekayələr kitabı nəşr olunub və «Ədalət» qəzetinin ədəbiyyat əlavələrindən, dəqiq yadımda deyil, hansındasa yazıblar ki, o kitabda Elçinin, Əkrəm Əylislinin hekayələri tərcümə olunub, dünyada biabır olacağıq. Çox böyük həyəcan keçiriblər. (Gülür.) Bilirsiz, belə yazılara fikir vermək, belə müəllifləri ciddi qəbul edib onlara cavab yazmaq tamam mənasız bir işdir. Bunlar ədəbiyyat ətrafında ora-bura qaçışan adamcıqlardır. Tərəf-müqabil özü də gərək səviyyəli olsun. Bu, məlum məsələdir. Gərək ki, elə sizinlə, Sara, «525»də ötən müsahibəmizdə də bunu demişdim, mən Əkrəm Əylisliyə cavab verə bilərəm, çünki söhbət ədəbiyyatda sözünü demiş, ədəbiyyata xidmət göstərmiş bir şəxsdən gedir. Yaxud, götürək dostum Nizami Cəfərovu. Nizami nisbətən cavan olsa da, görkəmli dilşünas alim, tənqidçidir və ona, əlbəttə, cavab vermək, onunla mübahisə etmək olar və lazımdır, çünki, güman edərəm, ədəbi fikrimizin xeyrinədir. Misal üçün, Nizami bir müsahibəsində deyir ki, Məmməd Cəfər Cəfərovun və Mehdi Hüseynin «tənqidçi obrazı» var idi və nədənsə, birdən-birə məni hədəfə alıb deyir ki, amma Elçinin «tənqidçi obrazı» yoxdur. Bilirsiz, bizim bir sıra istedadlı tənqidçilərimiz var, bəzən, fikri elə bir təhkiyə ilə söyləyirlər ki, oxuyursan və yaxşı başa düşə bilmirsən ki, nə deyirlər. Xoşbəxtlikdən, Nizami o tənqidçilərdən deyil və onun təhkiyəsi də, fikirləri də həmişə aydın olur, amma doğrusu, bu «tənqidçi obrazı» məsələsini mən başa düşə bilmədim. Məmməd Cəfər müəllimi həyata münasibətdə də, ədəbiyyata münasibətdə də mən öz müəllimlərimdən biri hesab edirəm, amma nə üçün Məmməd Cəfər müəllimin, yaxud unudulmaz Mehdi Hüseynin «tənqidçi obrazı» var, amma, misal üçün, Cəfər Cəfərovun, yaxud Yaşar Qarayevin «tənqidçi obrazı» yoxdur? Bu «tənqidçi obrazı»nı müəyyənləşdirən meyarlar hansılardır? Güman edirəm ki, Nizami bir az hissə qapılıb. Ədəbiyyatın təəssübünü çəkən, hər bir əsərə, ədəbi hadisəyə münasibət bildirərkən, əslində, ədəbi məmulata qarşı mücadilə aparan hər bir tənqidçinin, ədəbi simanın, o cümlədən Nizami Cəfərovun ədəbiyyatda öz yeri, öz «obrazı» var, sadəcə olaraq, bu «obraz» da bədii obraz kimi, müxtəlif səciyyəyə və müxtəlif səviyyəyə malikdir. SUAL. Siz dörd ay bundan əvvəl «Müasir dövrdə Azərbaycan ədəbi tənqidinin yaradıcılıq problemləri» silsilə məqalələrinizi sap etdirdiniz. «525-ci qəzet» tənqidçiləri bu mövzu ətrafında müzakirəyə çağırdı. Deməliyəm ki, Sizin silsilə məqalələrinizin rezonansı çox güclü oldu. Ədəbiyyatla maraqlananlar səbirsizliklə qəzetin növbəti nömrəsini gözləyirdi, bir-birindən soruşurdu: «Elçinin məqalələrini oxuyursan?» O məqalələr ədəbi tənqidimizdə hadisəyə çevrildi. Lakin «525-ci qəzet»in açdığı müzakirə yüksək səviyyədə alınmadı. Nə üçün? ELÇİN. Düzdür, «525»də də, başqa qəzetlərdə də bir sıra məqalələr yazıldı, fikirlər söylənildi, amma prinsip etibarilə siz düz deyirsiz. Biz, bu söhbəti başlayanda, siz mənim o məqalələrimlə bağlı «həyəcan təbili» sözlərini işlətdiniz. Hətta bundan sonra da, yüksək elmi-nəzəri səviyyəli müzakirələrə nail ola bilmiriksə, deməli, həqiqətən, həyəcanlanmağa, təbil çalmağa ciddi əsas var. Mən, son iki ayın mətbuatını bir küll halında nəzərdən keçirərkən bir daha bunun şahidi oldum. Bilirsiz hansı personaj yadıma düşür? 35 - 36 il bundan əvvəl, 60-cı illərin ikinci yarısında mən De Sikanın, De Santisin, Viskontinin, Rosselininin, P.Cerminin, Komençininin sövqü ilə İtaliya neorealistlərinə və ümumiyyətlə, XX əsr İtaliya kino və teatr dramaturgiyasına, Verqanın, Annuntsionun, Marinettinin, De Flipponun səhnə əsərlərinə aludə olmuşdum, hətta Pirandellonın «Axmaq» pyesini Azərbaycan dilinə tərcümə də etmişdim. 0nun başqa bir əsərində Hinkfus adlı bir surət var. Rejissordur və böyük bir şövqlə, bütün enerjisi ilə, necə deyərlər, əti ilə, qanı ilə rejissorluq sənəti uğrunda mübarizə aparır, hardasa formalistə çevrilir, hardasa eqoist olur, amma sənət uğrunda öz mücadiləsinə inanır və istədiyinə də nail olur. Bax, bizim ədəbi tənqidin, ədəbi prosesin, ədəbi mühitin belə Hinkfusları azdır, onlar çatışmır. SUAL. Elçin müəllim, elə bil, bədbinliyə qapılmısınız... ELÇİN. Bilmirəm, bədbinlikdir, yoxsa pərişanlıqdır, amma fikirləşdiyim budur. Bilirsiz, Sara, mən o silsilə məqalələrlə istəyirdim ki, ədəbi prosesdə sağlam bir canlanma əmələ gəlsin, Azərbaycan tənqidində və ədəbiyyatşünaslığında milli-mənəvi dəyərlər 70 illik sovet dövründə pərçim edildikləri ideoloji qəliblərdən çıxarılaraq dəqiqləşdirilməsi, ədəbi irsin yeni nəzərlərlə oxunması, tənqidin elmi-nəzəri ehtiva miqyasının genişləndirilməsi kimi problemlər diqqət mərkəzinə çevrilsin və bununla da müasir ədəbiyyatın estetik simasının formalaşması üçün münbit zəmin yaradılsın. Təəssüf ki, son ayların yazı-pozusunda da belə bir miqyaslı diqqət göstəricilərini görmədim. Sara, sizdən gizlətmirəm, hərdən özüm özümə deyirəm: «Daha bəsdir, əl çək bu ədəbi proses, ədəbi tənqid söhbətindən, ədəbiyyat mücadiləsi dediyin qayğılardan! Başqa qayğıların azdır? Bu uzun-uzadı illər boyu tənqid haqqında nə qədər yazmısan? Və ümumiyyətlə, ədəbiyyat problemləri ilə bağlı neçə yüz məqalə yazmısan? Bəsdir! Vaxtın bu qıt çağında o vaxtı ki, sərf elədin tənqid barədəki bu son dörd məqaləyə, onların əvəzinə dörd dənə hekayə yazaydın, sənin üçün yüz dəfə artıq olardı! Baş ağrısından başqa, obıvatel söz- söhbətindən başqa nə qazandın? Ən böyük ədəbiyyat mücadiləsi ortaya yaxşı bir əsər çıxarmaqdır! 0tur, hekayə yaz, pyes yaz, roman yaz! Vaxt da azdır axı! Vallah, qalan da bunlar olacaq! Tənqid haqqında nəinki yazma, ümumiyyətlə, tənqidi heç oxuma da!» (Gülür.) Bax, belə! Vaxtilə Mustafa Quliyev deyirdi ki, «Daloy, tar!» İndi gərək mən də deyim ki, «Daloy tənqid!». SUAL. Əlbəttə, Siz ilk növbədə yazıçısınız! Lakin mən heç vaxt inana bilmərəm ki, Elçin ədəbi prosesə, ədəbi tənqidə biganə qalacaq və ancaq bədii yaradıcılıqla məşğul olacaq... ELÇİN. Nə üçün inanmırsınız? SUAL. Yox, inanmıram. Gəlin, söhbəti bir az yüngülləşdirək. Elçin müəllim, Sizdə güclü yumor hissi var. Bunu yalnız ona görə demirəm ki, komediyalarınızda yumor çox güclüdür, hətta ciddi əsərlərinizdə belə, gözlənilmədən, lakin yerinə düşən əsl yumorla rastlaşırıq. Sadəcə olaraq Sizinlə bir-neçə dəfə söhbət etmək kifayətdir ki, bunu aydın görəsən. Siz mətbuatda nəsə gülməli bir yazıya rast gəlmədiniz? ELÇİN. Rast gəldim... SUAL. Məsələn? ELÇİN (gülür). Məsələn, bir qızın, adı daha yadımda qalmayıb, şerləri məhz qadın şairənin şerləri kimi mənim diqqətimi cəlb etdi və mən bu barədə fikrimi tənqid haqqında yazdığım son məqaləmdə bildirdim, amma sonra qəzetlərdə oxudum ki, sən demə, bu qız adı altında gizlənən, qız yox, oğlan imiş, Məşədi İbad demişkən, gəlin kişi çıxdı... SUAL. Yeri düşmüşkən, bir məsələ barədə də Sizin fikrinizi bilmək istəyirəm. Bu gün mətbuatda çap olunan bir sıra əsərlərdə açıq-saçıqlığa bir meyl var. Müğənni qadınların açıq-saçıq geyimi isə artıq söz-söhbət mövzusuna çevrilib. Bu barədə nə deyə bilərsiniz? ELÇİN. Bu yaxınlarda Natalya Medvedyeva vəfat etdi. Mən onun «Ana, mən dələduzu sevirəm» romanını təzədən vərəqlədim. Limonovun «Bu mənəm - Ediçka» romanının təsirilə yazılmış bir əsərdir. Şübhəsiz ki, Medvedyeva da, Eduard Limonov da istedadlı adamlardır və onların yazdıqları bulvar ədəbiyyatı deyil, amma mən istəməzdim ki, bu əsərlər, misal üçün, Azərbaycan dilinə tərcümə olunsun. Ona görə yox ki, açıq-saçıqlıq var, ona görə ki, bu açıq-saçıqlıq elə açıq-saçıqlıq naminə də qələmə alınmışdır, bədii hədəf elə bu açıq-saçıqlığın özüdür, bu isə, mənim fikrimcə, mənim dünyagörüşümə görə bədiiyyatın təbiətinə, estetik mündəricəsinə yaddır. Baxın, «Satirikon»dan, Apuleydən tutmuş Zolyayacan - açıq-saçıqlıq ədəbiyyata xidmət etmişdir, Limonovun, Medvedyevanın yazdıqları isə «skandal» ədəbiyyatıdır. Keçmiş dissident Limonov bu gün bolşevik ideyalarını təbliğ və bolşevik inqilabına təhrik etdiyi üçün Rusiya həbsxanasında yatır və elə bunun özü də «skandal» əxlaqı, «skandal» özünüifadəsidir. O ki, qaldı, müğənni qadınların açıq-saçıq geyiminə, həmin müğənninin ilk növbədə səsi olmalıdır, istedadı olmalıdır, zövqü olmalıdır, ondan sonra müzakirə etmək lazımdır ki, o əyninə nə geyir. Nə geyir, geysin, bu onun işidir, amma sizin dediyiniz həmin «açıq-saçıqlığı» ilə qadirsizliyini ört-basdır etməsin. Vulqarlıq sənətə zidd bir şeydir, müğənnilik də sənətdir və geyim də ilk növbədə zövq tələb edir. Zövqlə geyinibsə, açıq-saçıqlıq görünməyəcək. SUAL. Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında qəribə bir xüsusiyyət müşahidə olunur. Yazıçı, ya şair özü özünü təhlil edir, özü özünə qiymət verir, özü özünü modernist, postmodernist, sürrealist və s. adlandırır. Axı, bu onun özünün yox, onun əsərlərini təhlil edənin işidir. Elə bil, özləri özlərini belə adlandırmaqla, özlərini təsdiq etmək istəyirlər. Sizcə mən düz düşünürəm? ELÇİN. Bilirsiz, nə var? Kim hansı üslubda, hansı «izm» kontekstində yazır, yazsın, kim özünü necə adlandırır, adlandırsın, bunun şəxsən mənim üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur, çünki hər şeyi özü-özlüyündə o üslüb, o «izm» yox, istedad müəyyən edir. Misal üçün, XX əsr ABŞ ədəbiyyatında nə qədər «izm»lər olub, nə qədər üslub müxtəlifliyi var, amma kim deyir ki, mən filan «izm»i sevirəm? Deyir ki, mən filankəsi sevirəm, bundan sonra həmin filankəsin «izm»indən, üslubundan, tənqidçilərin təbiri ilə desək, «bədii-estetik xüsusiyyətlərindən» danışır. Mən Folkneri çox bəyənirəm. Folknerin nəsri mənim üçün, deyək ki, musiqidə paralel axtarsam, Baxın simfoniyaları, yaxud Bəhram Mansurovun çaldığı «Çahargah» kimi bir şeydir. Amma mən Heminqueyi də bəyənirəm. Heminquey isə mənim üçün - lirik-kədərli, bəzən də, bu kədərdən qopmaq istəyən estrada musiqisinin, Edit Piaf, yaxud Şövkət Ələkbərova sənətinin ab-havasına məhrəm bir şeydir. Folknerin və Heminqueyin mənim içimdəki ovqatını yaratmaq üçün belə bir, bəlkə də, qəribə görünən assosiasiyadan istifadə edirəm. Folkner muğamdırsa, Heminquey rəngdir, təsnifdir... -Bəs, Meyler? Norman Meyler də mənim üçün XX əsr ABŞ ədəbiyyatının Folkner və Heminquey səviyyəsində böyük bir nümayəndəsidir. Amma ABŞ-da Folknerə də, Heminqueyə də yad demirəm, amma hər halda onlara doğma olmayan ilk ekzistensialist ədəbi qəhrəmanı - Ağ zəncini ədəbiyyata kim gətirdi? Norman. Bir-birindən tamam fərqli ədəbi cərəyanların və üslubların bu üç nümayəndəsini və mənim simamda bir oxucunun eyni dərəcədə bəyəndiyi bu üç yazıçını ona görə misal gətirdim ki, bu nümunə «meyar - istedaddır» prinsipini, məncə, yaxşı təcəssüm edir. SUAL. Elçin müəllim, ən son nə oxumusunuz? ELÇİN. Bizim ədəbiyyatı nəzərdə tutursunuz? SUAL. Bəli. ELÇİN. Vaqif Bəhmənlinin «525»dəki yeni şerlərini oxudum və gözdən keçirdiyim «şer məmulatından» sonra Vaqifin bu şerləri küskünlüyündən-nikbinliyindən asılı olmayaraq mənim içimə bir hərarət gətirdi. O hərarəti ki, onu iqlim, havanın istiliyi- soyuqluğu heç vəchlə yarada bilməz, onu, ancaq əsl sənət, əsl poeziya yarada bilər. Bir neçə ay bundan əvvəl Vaqifin «Uzaqda bir işıq» kitabını oxumuşdum. O böyük kitaba toplanmış şerlərin bir çoxu mənə mətbuatdan tanış idi, amma, qəribədir, onların hamısını mən təzə şerlər kimi yenidən maraqla oxudum. Bu da o deyən sözdür ki, həqiqi sənət nümunəsi həmişə yenidir, təzədir. Və mənim üçün çox xoş oldu ki, nəhayət, Vaqifin həcmcə belə sanballı bir kitabı nəşr olundu. Vaqifin «525»dəki tərcümələrini də oxudum. Şerləri zövqlə seçib, gözəl də tərcümə edib və orası da mənim üçün xoş və əlamətdar bir cəhətdir ki, Vaqif Bəhmənli bu silsiləni Ramiz Rövşənə və Vaqif Bayatlıya ithaf edib. Mən buna hər üç işıqlı şairin amal dostluğu və ədəbi-mənəvi dəyərləri qiymətləndirmək müştərəkliyi kimi baxıram, eyni zamanda, düşünürəm ki, onları istedad birləşdirir. Adil Mirseyidin də «Yeni Azərbaycan»da, «Palitra»da yeni şerlərini oxudum və bu şerlər də, bir müddət bundan əvvəl onun haqqında yazdığım məqalədə söylədiyim fikirləri mənim üçün bir daha təsdiq etdi. Adil Mirseyid bizim ən istedadlı müasir şairlərimizdən biridir. SUAL. Elçin müəllim, mətbuatı oxuyursan, birdən görürsən ki, məşhur bir nasir şer çap etdirir, şair birdən hekayə yazır, sərbəst yazan, qoşma yazır, qoşma yazan sərbəst şer yazır. Siz buna necə baxırsız? ELÇİN. Sara, nə yazırlar, qoy yazsınlar, amma istedadla yazsınlar. Bir də, bilirsiz, mən həmişə deyirəm ki, yaradıcılıq sirri-xudadır. Kim deyərdi ki, misal üçün, Moris Dryuon «Dünyanın güclüləri» kimi avanqard bir romandan sonra ənənəvi tarixi romanlar yazmağa başlayacaq? Şəxsən mən heç vaxt buna inanmazdım. Yadıma gəlir, tələbə ikən «Dünyanın güclüləri»ni necə bir, belə demək mümkünsə, ədəbi həyəcanla oxuyurdum. Fransızlar o roman əsasında film də çəkmişdilər və orada, yadıma gəlir, Jan Qaben dahiyanə bir sənətkarlıqla bankir Noel Şudlerin surətini yaratmışdı. Bu günlərdə Rəşad Məcidin «10 sentyabr» hekayəsini oxudum və bu hekayə də mənim üçün xoş bir gözlənilməzlik oldu. Rəşad istedadlı şairlərimizdən biridir və səhv etmirəmsə, bu hekayə onun ilk nəsr əsəridir. Mən bu hekayəni Rəşadı böyük nəsrə apara biləcək yolun uğurlu başlanğıcı hesab edirəm. SUAL. Elçin müəllim, siz yazıçı bəxtinə inanırsınızmı? O mənada ki, hansısa yazıçının bəxti gətirmir, layiq olduğu qiyməti almır... ELÇİN. Hərdən mən də bu barədə fikirləşirəm. Misal üçün, Çingiz Aytmatov «Cəmilə»ni yazanda və Lui Araqonun «Bu, mənim məhəbbət haqqında oxuduğum ən gözəl əsərdir» deməsindən sonra, bütün dünyada məşhur oldu. O zaman Azərbaycanda İsa Hüseynovun yazdığı povestlər - «Teleqram», «Kollu Koxa», «Saz» və s. - bir bədii əsər kimi mənim üçün «Cəmilə»dən güclü idi. Amma sizin dediyiniz o bəxt quşu Çingiz Aytmatovun başına qondu. O başqa məsələ ki, Çingiz sonrakı hər yazısında daha da irəli getdi, «Ağ gəmi»ni yazdı, romanlarını yazdı. Mən buna bəlkə də «yazıçı bəxti» yox, «ədəbi bəxt» deyərdim, çünki bədii qəhrəmanlarla bağlı da eyni hadisə baş verir. Misal üçün, mən həmişə təəccüb edirəm ki, nə üçün Jan Valjan bu dərəcədə populyar bir surətdir, amma Balzakın Minore-Levrosu populyarlıqda ona heç yaxın da dura bilməz. Halbuki, Fransua Minore-Levro da Jan Valjanla eyni tipli personaj, oxşar taleli qəhrəmanlar olmaqla bərabər, bir bədii surət kimi Jan Valjandan, mənim fikrimcə, daha ətli-qanlıdır, onun daxili aləmindəki dönüş bədii cəhətdən daha artıq əsaslandırılmışdır. Amma görürsünüz, Jan Valjanı şagird də tanıyır, Minore-Levronu isə, olsun ki, bəzən heç ədəbiyyat müəllimi də yadına sala bilmir. Var, ədəbi bəxt var. SUAL. Elçin müəllim, sonuncu sualım: yeni nə yazırsınız? ELÇİN (bir az düşünür). İlyas Əfəndiyevlə bir söhbətimizi mən əvvəllər də bir-neçə dəfə yazmışam, demişəm, yenə o söhbət fikrimə gəldi. Bir dəfə onun iş otağında söhbət edirdik, birdən əli ilə kitabxanasındakı kitabları göstərib soruşdu: » - Bunlardan sonra biz niyə yazırıq?» Bunlar - yəni Şekspir, Servantes, Molyer, Tolstoy, Balzak... O vaxt, düzdür, mən atama cavab verdim, dedim ki, hər bir yazıçını onun xalqının tarixi və taleyi kontekstində qiymətləndirmək lazımdır. Amma, axır vaxtlar tez-tez Kafkanın Prometeyi yadıma düşür. Onun Prometeyi, doğrudan da, dünya ədəbiyyatında heç bir başqa Prometeyə bənzəmir. Yadınıza gəlir, Prometeyi hamı unudub, hətta o özü də özünü unudub. Deməli, bütün əzab-əziyyətləri lazımsız bir şey imiş, əbəs imiş... (Gülür.) Amma mən istəmirəm ki, bu müsahibəni belə bir bədbin notla sona çatdıraq. Ankara Dövlət Teatrının sifarişi ilə yazdığım yeni komediyanı onlara təhvil vermişəm, qəbul ediblər, tamaşaya hazırlayırlar. SUAL. Artıq bu Sizin Türkiyədə tamaşaya qoyulan neçənci əsərinizdir? ELÇİN. Türkiyə Dövlət teatrlarında dördüncü komediyadır. Bundan əvvəl Ankara Dövlət Teatrında «Mən sizin dayınızam», Konya Dövlət Teatrında «Dəlixanadan dəli qaçıb» və Ərzurum Dövlət Teatrında «Mənim sevimli dəlim» tamaşaya qoyulmuşdu. Yeni komediyanın ilk tamaşa hüququ Ankara Dövlət Teatrınındır. «Qatil» adlı təzə yazdığım faciəni isə bizim Akademik Milli Dram Teatrımız qəbul edib, may üçün tamaşaya qoyacaq. Bu yaxınlarda tamaşaçılar «Milli bomba» filminə baxa biləcəklər, o filmin ssenarisini «Mənim ərim dəlidir» komediyasının motivləri əsasında rejissor Vaqif Mustafayevlə birlikdə yazmışıq. Uzun müddətdən bəri yazdığım «ailə romanı» sona çatıb. XX əsrin ilk günündən XXI əsrin ilk gününə qədər bir ailənin taleyidir. Yeni hekayələrim var. II Şah İsmayıl haqqında roman, demək olar ki, hazırdır. Sadəcə, vaxt tapıb üzünü köçürmək lazımdır. İlyas Əfəndiyev haqqındakı kitabı bitirmək istəyirəm. Vaxtilə, mən «Klassik aşıq poeziyasında «dünya» obrazı» adlı kiçik bir monoqrafiya yazmışdım. Onun davamı olaraq «Klassik aşıq poeziyasında «dağlar» obrazı»nı yazmaq istəyirəm. Yeni silsilə məqalələr üçün qeydlərim var. (Gülür.) Görürsünüz, Sara, yenə ortaya məqalə çıxdı?! 2003.
| |
| Baxış: 633 | |
| Bütün rəylər: 0 | |
