(Xalq yazıçısı, Jilologiya elmləri doktoru, professor ELÇİN: «Yaxşı, Milli Məclisin 23 fevral sessiyasındakı bəzi çıxışların məntiqi ilə Qarabağdan əl çəkdik (yoxsa ki, bazar iqtisadiyyatından istifadə edib gəlib Bakını özəlləşdirəcəklərmişl), bəs «Qarabağ şikəstəsi»ni nə edək?»)
     -Elçin müəllim, bu gün ən ağrılı-acılı problemimiz olan Qarabağla bağlı cəmiyyətdə qızğın mübahisələr gedir və mən də söhbətimizi elə bu mövzu ilə başlamaq istəyirəm. Siz Qarabağ hadisələrini ən yeni tarixin kontekstində necə qiymətləndirirsiniz?
     -Qarabağ erməni millətçiliyi üçün Sovet İttifaqının dağıldığı çox məsuliyyətli bir dövrdə həmrəylik, birlik, onların aləmində vətənpərvərlik (əslində isə, daimi və xəstə torpaq iddiaları, təcavüzkarlıq) stimulu rolunu oynadı və Ermənistanda bir-biri ilə boğuşmaq, bir-birini qırmaq sonralar - işğaldan sonra başladı. Bizim üçün isə, çox acılar olsun ki, Qarabağ hakimiyyət uğrunda mübarizə amillərindən birinə çevrildi və Azərbaycanın müstəqilliyini istəməyən, eləcə də bu müstəqillikdən ehtiyat edən müxtəlif dövlətlər, qüvvələr əvvəlcə cidd-cəhd və fitnə-fəsadla buna sövq etdi, sonra da bundan bolluca istifadə etdi və bəhrələndi.
     -Deməli, ermənilər istədiklərinə çatdı?
     -Yox, əslində, ermənilər öz başlarına bəla açdılar. Qarabağ hadisələri erməni ekstremizminin yad torpaqlar hərisliyi nəticəsində Azərbaycan xalqının başına gətirdiyi faciədir və bu işdə dediyim həmin xarici qüvvələr onlara əməli surətdə kömək etdi. Ancaq mən buna qətiyyən şübhə etmirəm ki, erməni xalqı da xoşbəxtliyə çıxmadı və bu mənada gələcəkdə də onu heç bir xoşbəxtlik gözləmir. Keçən payızda mən Avropa Təhlükəsizlik Şurasının mədəniyyət məsələləri ilə bağlı Krakovda keçirdiyi toplantıda iştirak edirdim və təyyarədə qəzetlərə baxarkən Zori Balayanın Moskva mətbuatında çıxmış növbəti səfsəfəsinə rast gəldim. Krakovdakı toplantıda ölkələri əlifba sırasına görə Ermənistandan gəlmiş yüksək vəzifəli nümayəndə ilə yanaşı oturmuşduq və mən özümü saxlaya bilməyib ona Zori Balayan və ümumiyyətlə, Zori balayançılıq barədə bir-iki yağlı söz dedim. O isə dedi ki, siz Zori Balayana fikir verməyin, başı xəstə adamdır və Ermənistanda da düşünən adamlar onu məhz belə tanıyırlar. Mən də dedim ki, ola bilsin, Ermənistanda həmin «düşünən adamlar» Zori Balayan haqqında belə fikirləşirlər, çünki, bu, həqiqətən, gün kimi aydın bir şeydir və məsələ bunda deyil. Məsələ ondadır ki, bu gün Ermənistan Zori balayançılıq xülyalarına və əgər belə demək caizsə, «ideyalarına» söykənərək siyasət yeridir. İndi sizin sualınıza cavab olaraq deyirəm: inanmıram ki, Zori balayançılıq «ideyaları» Ermənistanı haçansa ağ günə çıxarsın.
     -Artıq neçə illərdir ki, biz faktiki olaraq Qarabağsızıq və hərdən adamı dəhşət alır ki, bu nə qədər davam edəcək? Qarabağsız Azərbaycan ola bilərmi?
     –Qarabağsız (mən dağı da, aranı da bir yerdə götürürəm) Azərbaycan, əlbəttə, şikəst bir Azərbaycandır və bu əbədi bir şikəstlikdir. Necə ki, Şirvansız Azərbaycan, yaxud Muğansız Azərbaycan, yaxud da ki, Naxçıvansız Azərbaycan təsəvvür etmək mümkün deyil. Həm də bu, yalnız fiziki şikəstlik deyil, bəlkə daha artıq dərəcədə mənəvi şikəstlikdir. Yaxşı, Milli Məclisin 23 fevral sessiyasındakı bəzi çıxışların məntiqi ilə, Qarabağdan əl çəkdik (yoxsa ki, sən demə bazar iqtisadiyyatından istifadə edib gəlib Bakını özəlləşdirəcəklərmiş!), bəs «Qarabağ şikəstəsi»ni nə edək? Seyid Şuşinskiyə, Xan Şuşinskiyə necə qulaq asaq? Onların familini dəyişək? İndi təəssüflər olsun ki, unudulmuş yazıçı Əyyub Abbasovun «Zəngəzur» romanını oxuyun və görün ki, biz mənəviyyatımızın, etnoqrafiyamızm hansı zəngin bir parçasından məhrum olmuşuq. Bu gün radiodan Xanın səsini eşidəndə: «İrəvanda xal qalmadı, o xal nə xaldı, üzə düzdürmüsən...» - mənim bütün içim göynəyir, çünki Azərbaycan mənəvi dünyasındakı o İrəvan artıq səsçatmaz, ünyetməz bir uzaqlıqda - əbədi bir uzaqlıqdadır. Yaxud «Qaçaq Nəbi»yə qulaq asanda nə təhər qəhrəmanlıq, igidlik, mərdlik hissləri yaşayıramsa, Gorus yadıma düşəndə bir o qədər də ağrıyıram. Aydın məsələdir ki, bu gün biz Şuşanın, ya Laçının, ya Kəlbəcərin həmin gedər-gəlməz İrəvan, ya Zəngəzur, ya Gorus uzaqlığına yuvarlanmasına dözə bilmərik. Yenə bir epizod yadıma düşdü. Fevralın əvvəllərində mən Nyu- Yorkda idim. BMT-nin sessiyasında iştirak edirdim və oradakı görüşlərdən birində bir Amerika jurnalisti mənə dedi ki, Siz bir neçə dəfə vurğuladınız ki, Qarabağsız Azərbaycanı təsəvvür etmək mümkün deyil, amma bağışlayın, bu primitiv düşüncə tərzidir. Mən ondan soruşdum: «Siz Amerika vətəndaşısınız?» «Bəli!» «Siz Amerikanı sevirsiz?» «Şübhəsiz!» «Onda deyin, siz ABŞ-ı Kaliforniyasız təsəvvür edirsiz?» «Mən ABŞ-ı nəinki Kaliforniyasız, heç Alyaskasız da təsəvvür etmirəm!» «Siz ABŞ kimi nəhəng əraziyə malik bir ölkəni, hətta buzlar diyarı Alyaskasız belə təsəvvür etmirsinizsə, mən nə üçün Azərbaycan kimi kiçik ərazili bir ölkəni Qarabağsız təsəvvür etməliyəm?»
     -Elçin müəllim, bu gün Sizin kimi nüfuzlu, hörmətli ziyalıların sözünə böyük ehtiyac var.
     -Bu yaxınlarda hansısa qəzetdə oxuyuram ki, yazırlar:
     «Əslən Qarabağdan olan Elçin, Polad Bülbüloğlu sessiyadan sonra niyə bir söz demirlər?» Əvvəla, bu gün bütün azərbaycanlılar qarabağlı olmalıdır. İkincisi, bəli, mənim əslim qarabağlıdır və mən bununla fəxr edirəm, amma daha artıq dərəcədə azərbaycanlı olmağımla fəxr edirəm və hər bir azərbaycanlının da bu gün ən böyük problemi Qarabağdır. Və mən Qarabağ hadisələri başlayan gündən (əslində, həmin gündən də qat-qat əvvəlki dövrlərdən!) etibarən sözümü, həm də əməli sözümü həmişə demişəm, deyirəm və deyəcəyəm. Mən fevral ayında BMT-nin xüsusi nümayəndəsi, səfir M.Tello ilə, Perunun səfiri C.L.Korilla ilə, Əlcəzairin səfiri A.Balli ilə Bəhreyninin səfiri C.M.Buyla ilə, Omanın səfiri F.M.əl-Hinai ilə, Burkina-Fasonun səfiri M.Kofando ilə, Avstriyanın səfiri H.Pfanzelter ilə, YUNİSEF-in regional direktoru F.O.Bryan ilə, YUNİSEF-in baş direktoru K.Bellami ilə rəsmi görüşlər keçirdim. Bu rəsmi görüşlərdəki söhbətin əsas məğzi Qarabağ, erməni təcavüzü idi. Bunu mən BMT səviyyəsində oradakı gələcək müzakirələr kontekstində çox ciddi bir söz, çox ciddi bir səs hesab edirəm. Mən heç vaxt boş hay-küyçülüyü qəbul etməmişəm və Allah qoysa heç də qəbul etməyəcəyəm. Mən o adamlardan da deyiləm ki, bir iş görüb (ya heç görməyib), onu 10 dəfə reklam eləyim. Mənim belə bir reklama ehtiyacım yoxdur. Yeri düşmüşkən deyim ki, Polad Bülbüloğlu da ən yüksək beynəlxalq tribunalardan Qarabağla bağlı həmişə öz sözünü deyib və mən dəfələrlə bunun şahidi olmuşam. Poladın həmin sözünün sorağını eşitmişəm.
     -Elçin müəllim, bu gün Azərbaycan cəmiyyəti Qarabağla əlaqədar taleyüklü bir seçim qarşısındadır: sülh, yoxsa müharibə? Siz Qarabağ münaqişəsinin həllini necə görürsünüz?
     -Əvvəla, mən «Qarabağ münaqişəsi» anlayışını qəbul etmirəm. Bu Ermənistan tərəfindən Qarabağın işğalı, Azərbaycan tərəfindən isə Qarabağ mücadiləsidir. Mən əlbəttə, sülh istəyirəm. Ancaq zəifin arzuladığı sülh yox, güclünün arzuladığı sülh. Yalnız texniki təchizat və say mənasında yox, həm də mənəvi mənada güclü orduya malik, torpaqlarını qəsbkardan azad etməyə qadir olan ölkənin sülh arzusu. Ancaq Vətəninn bütövlüyü ilə bağlı sülh istəyi eləcə daimi istək olaraq da qala bilməz. Sülh istəyi divara dirənəndə, əlbəttə, hərb öz sözünü deməlidir. Torpaqlar qılıncla azad olunmalıdır. Bu, müharibə deyil. Bu, Vətənin bütövlüyü uğrunda mübarizədir, vətən uğrunda mübarizə şərəfli bir işdir və burada da hər işi hissə qapılmadan, hay-küyə getmədən, ağılla görmək lazımdır.
     -Ordu ilə bağlı «mənəvi məna» deyəndə siz nəyi nəzərdə tutursunuz?
     -Güclü ordunu yalnız iqtidardan, yalnız prezidentdən tələb etmək düzgün deyil. Milli və güclü ordu quruculuğu iqtidarlı-müxalifətli bütün xalqın şərəf və ləyaqət amalına çevrilməlidir. Ümummilli prioritet statusunda olmalıdır. Mən bax, bunu nəzərdə tuturam. Bu, o deyən sözdür ki, vəzifə sahibi, yaxud varlı bir adam öz oğlunu ordudan gizlətməməlidir. Eyni zamanda, kasıb da ordudan gizlətmək üçün oğlunu Rusiyaya, ya başqa bir ölkəyə qaçırmamalıdır. Əgər rüşvət alan zabit varsa, o gedib öz-özünü asmalıdır. Həmin zabitə rüşvət verən də dərk etməlidir ki, xain iş görür. General da, əsgər də xidməti ilə fəxr etməlidir və eyni zamanda, onlar görməlidir ki, xalq da onlarla fəxr edir. Cəmiyyətdə onların elitar yeri mövcuddur. Orduda xidmət namus işi olmalıdır. Bütün bunlara əlbəttə, yalnız prezident fərmanları ilə, yaxud nazirlər kabinetinin qərarları ilə nail olmaq mümkün deyil. Bu həvəs, bu ehtiras, bu ehtiram xalqın mentalitetinin bir hissəsinə çevrilməlidir. Necə ki, bunu bu gün biz, misal üçün, Türkiyədə görürük.
     -Elçin müəllim, bu gün kompromislərdən çox danışırlar. Cəmiyyətdə yasdan tutmuş toyacan müxtəlif səviyyəli məclislərdə Qarağbağla bağlı sülh danışıqlarının nəticələri, imzalanacaq sazişlərlə bağlı müxtəlif söz-söhbət gəzir. Bu barədə siz nə deyə bilərsiniz?
     -Sülh danışıqları olan yerdə, əlbəttə, kompromislər olmalıdır. Ancaq qarşılıqlı kompromislər. Birtərəfli kompromis yoxdur, əgər varsa, bu məğlubiyyətdir. Söz-söhbətə gəlincə, təəssüf ki, hələ nə bir nəticə var, nə də bir saziş. Bolluca şayiəçilik, populist sözlər, ağılsız iddialar, situasiyadan öz məqsədi üçün istifadə etmək cəhdləri. Ancaq bir əminliyimi bildirmək istəyirəm. Mən bütün varlığımla inanıram ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev Vətənlə, millətlə bağlı heç bir ləyaqətsiz sazişə qol çəkməyəcək. Bu mənim üçün 100 faizli bir istisnadır.
     -Maraqlıdır, Siz Milli Məclisin 23 fevral sessiyasını necə qiymətləndirirsiniz?
     -Bir sıra boş və səviyyəsiz çıxışlara, hətta bəzi zərərli mülahizələrə baxmayaraq, mən o sessiyanı yüksək qiymətləndirirəm. Həmin sessiya elə bil ki, bizim cəmiyyəti silkələdi və Qarabağ mücadiləsini ümumxalq işi kimi ortaya qoydu. Sessiyada Heydər Əliyevin çıxışı son illərin ən təsirli çıxışı idi, mən bunu prezidentin xalq ilə səmimi təmasının gözəl bir nümunəsi kimi qəbul edirəm. Rəhmətlik Əli Vəliyev deyərdi ki, ən böyük biclik düzlükdür.
     -Elçin müəllim, Sizin ümumxalq işi deyiminizi Qarabağ məsələsində müxalifətlə iqtidarın birliyi, yəni milli birlik mənasında başa düşmək olarmı?
     -Bilirsiz, çox-çox insanlar var ki, nə müxalifətdədir, nə də iqtidarda və buna görə də mən məhz ümumxalq işi deyirəm. Ancaq, eyni zamanda, əlbəttə, bu mənim müxalifətlə iqtidarın birliyini eyni çəkicdən yapışıb eyni ritm ilə zindana vurmaqlarını görmək arzum, istəyimdir. Bilirsiniz, mən əvvəllər də çox demişəm, yazmışam. Müxalifət də, iqtidar da dövlətin maraqlarını güdməlidir. Prinsip dövlətçilik olmalıdır. Bu gün Azərbaycanda Qarabağ mücadiləsindən də vacib dövlət marağı varmı?
     -Siz belə bir birliyin əldə ediləcəyinə inanırsınızmı?
      -(Dərindən köks ötürür). İnanmaq istəyirəm və yaxşı başa düşürəm ki, bu bizim reallıqlarda çox çətin məsələdir. Fikir verin, bir-biri ilə yola getməyən, yalnız müxalifətlə iqtidar deyil, müxalifət özü bəyəm bir-biri ilə yola gedir? Nələr demirlər, yazmırlar bir- biri haqqında? Elə iqtidarın özündə də belə hallar az deyil. Hərdən fikirləşirəm, biz kimik, niyə beləyik? Yenə yadıma bir hadisə düşdü. 80-ci illərdə ABŞ-a getmişdim. Məni qarşılayanlar arasında orada yaşayan azərbaycanlılar da var idi. Gecə aeroportdan otelə bir azərbaycanlının maşınında gedirdim. Orada Azərbaycan cəmiyyəti qurmuşdular, onun sədri idi. Maşını özü sürürdü və bizimlə maşında gedən ikinci azərbaycanlı da həmin cəmiyyətdə sədrin, yəni maşınsürənin müavini seçilmişdi. Onun evinin yanından keçdiyimiz üçün mənimlə də, sədrlə də çox mehriban öpüşüb, sağollaşıb yolun yarısında düşdü. O maşından düşəndən sonra sədr otelə qədər bütün yol boyu həmin adamı - müavinini pisləməyə başladı. Çox pis adamdı, əyyaşdı. Yalandan özünü vətənpərvər kimi göstərir, kəşfiyyatçılarla əlaqəsi var, ondan ehtiyatlı olun və s. Bu cür söz-söhbətə qulaq asmaq mənim üçün işgəncədir və otelə çatanda rahat nəfəs aldım ki, canım bu işgəncədən qurtardı. Otel otağına girib hələ əl-üzümü yumağa macal tapmamış telefon zəng çaldı. Bayaq maşından düşən həmin müavin idi. Çox təlaşla «Elçin müəllim sağ-salamatsız?» soruşdu. «Allaha şükür. Qorxdum o yaramaz (sədri deyirdi) sizin başınıza bir iş gətirər. Çox nadürüst adamdır, qorxulu dairələrlə əlaqəsi var, ehtiyatlı olun» Bax, bu cür. Bu tipli çox misal nümunə gətirə bilərəm. Yəni bu xüsusiyyət bizim genimizdədir.
     –Elçin müəllim, Siz yüksək mütaliəyə malik, geniş dünyagörüşlü, təcrübəli, necə deyərlər, tanınan, sayılan bir şəxsiyyətsiniz və indi dedikləriniz də təəssüf ki, acı həqiqətdir. Ancaq bu cəhət axı ziyalıların özünə də aiddir.
     -Bilirsiniz, bizim ziyalı zümrəsi müasir cəmiyyətimizin mürəkkəb və ziddiyyətli bir hissəsidir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda çox güclü ziyalı nəsli yetişmişdir və bu gün biz Azərbaycanın müstəqil bir dövlət kimi xəritədə öz yerini tutmasına görə onlara borcluyuq. O rəhmətliklər, onların milli maarifçilik ideyaları və həmin ideyaların ifadəsi kimi vətəndaşlıq fəaliyyətləri Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətini yaratdı. Bir azdan 1920-ci il gəldi. Ziyalıların bir qismi güllələndi, bir qismi mühacirətə getdi, bir qismi də qaldı. Sonra 37-ci il gəldi. Və qalanların da böyük əksəriyyəti bu dəfə məhv edildi. Dünyada misli olmayan eybəcər bir vəziyyət əmələ gəldi. Hakim sovet ideologiyası və qorxunc Stalin qılıncı cəmiyyətdə ziyalı təyinatı ilə məşğul oldu. Sən istedadlı yazıçı, görkəmli ziyalı vəzifəsinə təyin olunursan. Sən sevimli şair və vətənpərvər bir ziyalı vəzifəsinə təyin olunursan. Sən böyük pedaqoq və humanist ziyalı vəzifəsinə təyin olunursan və s. və ilaxır. Beləliklə, əsl ziyalı yetişdirən mühitimiz həmin süni mayalanmaya məruz qaldı. Təbii axarın məcrası dəyişdi, ziyalılıq ənənəsinə ziyanlı tendensiya dürtüldü. Bu gün adını ziyalı qoyub, amma düşüncəsi, savadı, amalı və əxlaqı etibarilə ziyalıya dəxli olmayan vətəndaşlarımız bax, həmin tendensiyanın yetirmələridir. Siyasi-ictimai və sosial problemlər ardıqda, cəmiyyət siyasiləşəndə, o zərərli tendensiyanın çiçəklənməsi üçün bu gün olduğu kimi, əlverişli şərait yaranır. Ancaq bir vacib prinsipial cəhəti qeyd edim ki, bütün bunlar bir küll halında ziyalılara qarşı hücuma, ziyalı məfhumunu hörmətdən salmağa qətiyyən əsas vermir. Yalançı ziyalı Azərbaycan ziyalısının simasını müəyyən etmir və mən ziyalılara qarşı sterikanı bu günümüz və gələcəyimiz üçün çox ziyanlı, hətta çox qorxulu bir cəhət hesab edirəm.
     -Axı, elə Sizin qələm dostlannızın, Sizin ədəbi nəslin nümayəndələrinin bu gün bir-birinə münasibəti yumşaq desək, o qədər də xoşagələn deyil. Siz bunu normal hesab edirsiniz?
      -(Gülür.) Siz ad çəkmirsiniz. Amma başa düşürəm nələri nəzərdə tutursunuz. Birincisi mən heç vaxt heç yerdə, heç bir qələm dostum haqqında bir pis söz deməmişəm və yazmamışam. Mən ancaq cavab vermək məcburiyyətində qalmışam və bu da görünür, xasiyyətimdən irəli gəlir. Şüur deyir ki, o cavab əvəzinə get bir hekayə yaz, məqalə yaz, ya bir kitab götür oxu və çox zaman da elə belə olur. Amma bəzən emosiya qalib gəlir. İkincisi, əlbəttə normal baxıram, bilirsiz, yazıçı gərək əsər yazsın və onun yazmaması üçün heç bir bəhanə məqbul deyil. Bəhanə o zaman köməyə gəlir ki, yaza bilmirsən. Hıqqana-hıqqana ayda ildə bir şey meydana çıxarasan, ya çıxarmayasan. Yaza bilməyəndə də dedi-qodu, özünü tərif, gülünc iddialar səviyyəsinə düşürsən, diqqət mərkəzində qalmaq istəyirsən, özün öz imicinin rejissoru olursan və bu miskin təsir bağışlayır.
     -Elçin müəllim, yeri gəlmişkən, Sizin ədəbi nəsldən - «60- cılardan» danışanda adətən üç yazıçının, Elçinin, Anarın və Əkrəm Əylislinin adını çəkirlər. Sizcə nə üçün belədir?
      -(Yenə gülür.) Bu sualın cavabını siz verməlisiniz, ya da tənqidçiləri sorğu-suala tutmalısınız. (Ciddiləşir.) Əlbəttə, 60-cılar nəsli yalnız Elçindən, Anardan və Əkrəm Əylislidən ibarət deyil. Ümumiyyətlə, mən 60-cılar məfhumunu estetik bir kateqoriya kimi qəbul edirəm və bizimlə İsi Məlikzadə, yaxud Fərman Kərimli, Sabir Süleymanovla birlikdə bizdən əvvəlki nəslin nümayəndələri də həmin estetik kateqoriyanın ədəbi hadisə kimi meydana çıxması prosesində çox ciddi və səmərəli iştirak ediblər. 60- cı illərdə İlyas Əfəndiyevin Azərbaycan dramaturgiyasında etap səciyyəli «Sən həmişə mənimləsən» əsəri yaranıb. Yaxud İsa Hüseynovun «Teleqram» povesti yaranıb.
     Ən mühümü isə budur ki, «60-cılar» Azərbaycan ədəbiyyatında məktəb yaratdılar və sonrakı dövrdə ədəbiyyata gəlmiş bir sıra yazıçılar da, əslində, həmin məktəbin nümayəndələridir.
     -Doğrusu Sizin bu fikirləriniz çox yeni və orijinal səslənir. «60-cılar» haqqında çox yazılıb, lakin sizin söylədiyiniz ümumiləşdirmələr hələ aparılmayıb. Ümumiyyətlə, müasir ədəbi prosesə Sizin məqalələrinizdə tez-tez işlətdiyiniz, təbirlə desək, «ədəbiyyat təəssübkeşliyinin» müasir vəziyyətinə necə baxırsınız?
     -Çox pis baxıram və inandırıram sizi, bu barədə fikirləşəndə elə bil ki, fiziki ağrı hiss edirəm. Çünki bu gün Azərbaycanda ədəbi proses son 100 ildə heç vaxt olmadığı dərəcədə ölgündür. Ədəbiyyatın təəssübü harada çəkilməlidir? Qəzetlərdə, jurnallarda, müzakirələrdə, ədəbi məclislərdə. Gəlin xatırlayaq görək, sonuncu dəfə nə vaxt toplaşıb ədəbi prosesi müzakirə etmişik, tənqidin problemlərindən, müasir nəsrin, şerin, dramaturgiyanın problemlərindən danışmışıq, baş alıb gedən antiədəbiyyata münasibətimizi bildirmişik?
     Şəxsən mənim yadıma gəlmir. Mən ibtidai bir həqiqəti çox gözəl başa düşürəm ki, ədəbi məclislərdə ədəbiyyat yaranmır, həmin məclislərdə ədəbiyyatın - söhbət əsl ədəbiyyatdan gedir - təəssübü çəkilirsə, heç nədən və heç kimdən çəkinmədən obyektiv və prinsipial ədəbiyyat söhbəti gedirsə, deməli, ədəbi proses canlanır, antiədəbiyyatın həmlələri qarşısında əsl ədəbiyyatın maraqları ön plana çəkilir, indiyə qədər əldə etdiyimiz ədəbi dəyərlər müdafiə olunur, həmin dəyərlərin unudulmasına yol vermirik. Yoxsa yasda, toyda şikayətlənirlər ki, cild-cild biabırçı şerlər, poemalar, romanlar, hekayələr, məqalələr aləmi bürüyüb, heç nə əldə edə bilmirik, əksinə, bədii estetik meyarları da artıq dərəcədə ayaq altına salırıq.
     -Siz «60-cılar» məktəbinin sonrakı dövr nümayəndələrini xatırladız. Onların arasında şəxsən Sizin maraqla oxuduğunuz bir yazıçı varmı?
     -Var. İstəyirsiniz adını çəkim? Misal üçün, Afaq Məsud. Mən ədəbiyyatda «kişi nəsri», «qadın nəsri» kimi meyarları qəbul etmirəm. Ancaq kişi nəsli dedikdə daha sərt, daha çılpaq, epikliyə meyl edən, əgər bu söz yerinə düşərsə, daha preqmatik bədii təfəkkür bəhrəsi olan nəsr nəzərdə tutulursa, bəli. Afaq bu gün «kişi nəsri» yazır və istedadla yazır. Afaqın nasir qələminin imkanları böyükdür, o, xislətin dərin qatlarını görür, hiss edir və mən onun son dövrlərdə yazdığı roman və hekayələrdə gələcəyin çox sanballı prozasını görürəm.
     -«60-cılar»la bağlı bir sual da vermək istəyirəm. Əkrəm Əylislinin Milli Məclisdəki çıxışından sonra bəzi gənclərdə onun kitablarını yandırmaq fikrinin yaranmasına necə baxırsınız?
     -Olduqca pis baxıram. Əkrəm Əylislinin ara-sıra söylədiyi mülahizələr, onun bəzi atmacaları, çıxışları, hərdən subyektivliyə qapılması mənim də xoşuma gəlmir və mən bunu açıqca, həm də sərt şəkildə demişəm. Ancaq bir həqiqət də var ki, o, Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biridi və bu ədəbiyyatın inkişafında ciddi xidmətləri var. Onun həmin sessiyadakı çıxışının necəliyindən asılı olmayaraq, Əkrəmin kitablarına belə münasibət bəsləmək olmaz. Bu yaramaz bir hərəkətdir, kitab yandırmaqla ağ günə çıxmaq mümkün deyil, tarixə baxın, kitab tonqallarından indiyə qədər kim faydalanıb. İnkvizisiya nə əldə etdi? Tarixin nifrətini. Faşizm kitab tonqalları ilə başladı, dünyanın yarısını aldı, amma axırı nə oldu, şərəfsiz bir sonluqla qurtardı və öz xalqını yarım əsr bir-birindən ayırdı. Əkrəm Əylislinin çıxışını qəbul etmirsən, lap yaxşı, sən də qələmi əlinə al və arqumentlərlə Əkrəmi təkzib et. Yoxsa ki, kitab yandırmaq kimi dəhşətli bir günaha batmaq olmaz. Bu gün kitab yandıran sabah insanları diri- diri yandıra bilər. Qoy bizim cavanlar, əksinə, daha artıq dərəcədə kitabı sevsinlər, daha artıq kitab oxusunlar və Vətən uğrunda, torpaq uğrunda müstəqillik uğrunda mübarizədə kitab da onların mənəvi dayaqlarından birinə çevrilsin.
     -Biz XX əsri yola saldıq. Maraqlıdır, Siz XX əsrə bir küll halında necə qiymət verirsiniz? Və bu sualın davamı kimi sizdən soruşmaq istədim ki, XX əsri Azərbaycanın tarixində necə görürsünüz?
     -XX əsrin səciyyəsi məlumdur: elm və texnikanın sürətli inkişafı və bu inkişafın atom bombası, yaxud kompüter kimi bəhrələri, müharibələr, o cümlədən vətəndaş müharibələri, qanlı inqilablar, yaranan və dağılan imperiyalar və s. Ancaq mənə görə bütün bunlar zahiri görüntülərdir. Daha dərin bir qatda isə mənim üçün XX əsrin, əslində, XIX əsrdən, yaxud deyək ki, XVI əsrdən elə bir fərqli cəhəti yoxdur. Əsr nədir? Əsr hansısa bir vakkum içinə pərçim edilmiş və öz-özlüyündə mövcud olan zaman vahidi deyil. Əsr insandır. Hamlet XVI əsrin yaratdığı insan idi, amma o eyni dərəcədə, XX əsrin adamı deyilmi? XIX əsrin Anna Kareninası bəyəm XX əsrə yaddır? Əsrlər bir-birini əvəz edir. Bəli, forma, şərait, xəritə, mənzərə və s. dəyişir, mahiyyət isə dəyişməzdir. Eyni hisslər aləmi, təbiətin eyni qanunauyğunluğu. Ancaq tarixilik baxımından yəni ölkələrin, xalqların taleyindəki hadisələr məcmusu mənasında XX əsr Azərbaycanın tarixində tale əhəmiyyətli bir əsr oldu. XX əsr Azərbaycan üçün sınaqlar dövrü oldu və güman edirəm ki, Azərbaycan bu sınaqlardan çıxdı. Çox çətin, çox ağrılı-acılı, çox uzunmüddətli, təxminən elə əsrin özü qədər. Bir siyasi ictimai doğuş prosesi baş verdi və Azərbaycan respublikası dünyaya gəldi.
     -Bəs XX əsri Azərbaycan ədəbiyyatı, sənəti, ictimai fikiri baxımından necə səciyyələndirirsiniz?
     -Böyük və prinsipial uğurlar əsri kimi. Mirzə Cəlil, Sabir və Üzeyir Hacıbəyov əsri kimi. «MollaNəsrəddin» və «Füyuzat» əsri, «Arşın mal alan» və «Koroğlu», «Qara Qarayevin portreti» və «7 gözəl» əsri kimi. Milli teatrın, simfonizmin, rəngkarlığın, nəsrin, poeziyanın, dramaturgiyanın, elmin, maarifçilik ideyalarının, dünyəvi dövlətçilik prinsiplərinin özünü təsdiq etdiyi əsr kimi.
     -Elçin müəllim, bir halda ki, söhbətimiz belə səmimi alınır, onda deyin, XX əsrdə siz kim idiniz və XXI əsrdə özünüzü necə görürsünüz?
     -Mən özüm də hərdən fikirləşirəm. XX əsrdə mən kim idim? Əlbəttə, oğul idim, ata idim, yazıçı idim, ictimai xadim idim, dövlət quruculuğunda iştirak edirdim. Amma bunlar mənə çox kiçik görünür. Çünki, əslində, mənim üçün mahiyyət başqadır. Mən XX əsrin milyardlarla sərnişinlərindən biri idim. XXI əsrə isə XX əsrin adamı kimi (səmişin kimi) gedirəm. Mən bilmirəm XXI əsrdə nə qədər yaşayacağam, 5 il, 10 il, 20 il, bəlkə də lap 30 il. Səmişin ona görə səmişindir ki, hansı dayanacaqda isə mütləq düşməlidir. Amma bundan asılı olmayaraq mən XXI əsrdə həmişə XX əsrin adamı olaraq qalacağam.
     -XX əsrdə Sizin həyatınızın ən xoş hadisələri hansılardır?
     -Ailə qurmağım, övladlarımın dünyaya gəlməsi, yazılarımın nəşri, tamaşalarım, dost məclisləri, cürbəcür ünsiyyətlər, səfərlər, təmaslar və əlbəttə, Azərbaycanın müstəqilliyi.
     -Bəs ən kədərli hadisələr?
     -Şəxsi itkilərim və Qarabağ.
     -Son sualım. Qarabağla bağlı bədbinsiniz?
     -Yox, çox fikirliyəm, qayğılıyam, nigaranam, amma bədbin deyiləm.